Năm 1980, trong một cuốn sách có tên “Cuộc chiến thực sự”, cựu tổng thống Mỹ Richard Nixon đã sớm hình dung Trung Quốc sẽ trở thành một gã khổng lồ về kinh tế và có lẽ là “cường quốc mạnh nhất trên trái đất” trong thế kỷ XXI. Ông đưa ra lời cảnh báo rằng: “Một ngày nào đó, chúng ta (nước Mỹ) sẽ phải đương đầu với kẻ thù đáng gờm nhất từng tồn tại trong lịch sử thế giới”. Thật không may, lời tiên đoán đó giờ đây đã trở thành hiện thực khi hơn 40 năm sau, quan hệ Mỹ – Trung đã rơi vào quỹ đạo cạnh tranh chiến lược khó có thể đảo ngược.
Tiếp cận lý thuyết hiện thực về cạnh tranh chiến lược giữa các nước lớn
Trường phái hiện thực luôn coi cạnh tranh quyền lực là động lực của quan hệ quốc tế, đây là quá trình liên tục không có hồi kết do vậy các hệ thống “về cơ bản không ổn định” (Mearsheimer, 2001). Theo đó, các nhà tân hiện thực cho rằng quá trình chuyển đổi quyền lực hòa bình là điều khó có thể xảy ra, chủ yếu là do quốc gia đang gia tăng sức mạnh có xu hướng thách thức trật tự cũ (cường quốc xét lại) trong khi đó nước bá quyền thường có các hành động ngăn chặn, kiềm chế nhằm vào quốc gia đang lên.
Theo A.F.K Organski và Jacek Kugler trong cuốn Hồ sơ chiến tranh, hiện tượng được cho là nguy hiểm nhất chính là ở “giao lộ” – tại điểm mà kẻ thách thức bất mãn sắp sửa vượt mặt bá quyền hiện thời. Trong những trường hợp này, khi khoảng cách quyền lực thu hẹp, quốc gia bá chủ càng muốn tiến hành phủ đầu, và quốc gia thách thức càng thêm quyết tâm hiện thực hóa quá trình chuyển đổi sang một trật tự quốc tế mới mà khuôn khổ sẽ do nó định hình.
Vận dụng chủ nghĩa hiện thực giải thích cạnh tranh chiến lược Mỹ – Trung
Bước sang thế kỷ XXI, quá trình chuyển dịch quyền lực từ Tây sang Đông được biểu hiện ngày càng rõ nét, dẫn tới những thay đổi đáng kể trong tương quan so sánh lực lượng giữa các nước lớn. Những biến động sâu sắc từ tình hình quốc tế và cả trong nước khiến Mỹ – siêu cường duy nhất còn tồn tại sau sự sụp đổ của hệ thống lưỡng cực Ianta ngày càng suy yếu. Từ cuộc chiến tranh hao người tốn của tại Afghanistan và Iraq đến cuộc khủng hoảng tài chính năm 2008 dường như đã hạ mức tín nhiệm đối với các phương diện của trật tự quốc tế tự do mà Mỹ lãnh đạo. Trong khi đó, sự trỗi dậy mạnh mẽ của Trung Quốc được coi là một phép lạ chưa từng thấy ở một nền kinh tế mới nổi khi đưa ra so sánh với nhiều quốc gia cùng khu vực như Nhật Bản, Hàn Quốc… . Năm 2010, Trung Quốc chính thức thay thế Nhật Bản trở thành quốc gia đứng thứ hai thế giới về kinh tế và nhiều khả năng sẽ soán ngôi Mỹ vào năm 2030. Sự năng động kinh tế cho phép Bắc Kinh không ngừng cải thiện sức mạnh tổng hợp trên tất cả các lĩnh vực như quân sự, ngoại giao, khoa học công nghệ,…, đưa Trung Quốc trở thành quốc gia duy nhất hiện nay có thể “thách thức nghiêm trọng khả năng của Mỹ trong việc hình thành hệ thống quốc tế ổn định và mở cửa”.
Như một hệ quả tất yếu của quá trình thay đổi tương quan lực lượng, Mỹ và Trung Quốc buộc phải có những điều chỉnh định vị chiến lược và chính sách đối ngoại cho phù hợp với tình hình mới.
Nhìn lại lịch sử, kể từ khi thiết lập quan hệ ngoại giao năm 1979, chính sách của Mỹ đối với Trung Quốc về cơ bản dựa trên quan điểm cho rằng “sự kết nối sâu sắc hơn sẽ thúc đẩy mở cửa kinh tế và chính trị ở Trung Quốc, dẫn đến sự nổi lên của quốc gia này với tư cách là một chủ thể toàn cầu có tính xây dựng và có trách nhiệm”. Do đó, nhiều đời Tổng thống Mỹ từ chính quyền G.Bush đến Barack Obama đều thực thi chính sách can dự tích cực với Trung Quốc, nghĩa là có hợp tác, có kiềm chế; đồng thời, lôi kéo Trung Quốc tham gia vào hệ thống quốc tế hiện hành, tuân theo luật chơi do Mỹ sắp đặt.
Tuy nhiên, mọi chuyện lại không diễn ra suôn sẻ theo ý đồ của Mỹ. Là nước đang gia tăng sức mạnh quốc gia nhanh chóng, Trung Quốc tỏ ra không hài lòng với vị thế hiện có và muốn chứng minh rằng họ không phải là “quốc gia hạng hai”. Kể từ khi chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình lên nắm quyền sau Đại hội XVIII của ĐCS Trung Quốc (năm 2012), căng thẳng Mỹ – Trung đã bắt đầu nổi lên. Năm 2017, Ông Tập – người được coi là có tư duy “đại nhảy vọt – từ muốn “thay đổi quy tắc quốc tế” phát triển lên “dẫn dắt tiền đồ vận mệnh của cộng đồng nhân loại”, từ ngoại giao “giấu mình chờ thời” sang “hành động nước lớn” đã tuyên bố với thế giới rằng: Trung Quốc đã bước vào “thời đại mới” gần đến trung tâm của vũ đài quốc tế và tiến tới trở thành “cường quốc xã hội chủ nghĩa hiện đại”. Tuyên bố đó như một lời thách thức đối với địa vị lãnh đạo thế giới của siêu cường Mỹ, buộc giới chức Mỹ phải đánh giá lại về mối đe dọa toàn cầu từ Trung Quốc, dẫn tới việc đẩy cạnh tranh chiến lược Mỹ – Trung Quốc lên hình thái mới đối đầu toàn diện, với bước ngoặt quan trọng trong quan hệ hai nước, xem Trung Quốc từ “đối tác tiềm năng” sang “đối thủ chiến lược”.
Về cơ bản, từ thời Tổng thống Donald Trump đến tổng thống Joe Biden, Mỹ đã xác định mối quan hệ của nước này với Trung Quốc theo nghĩa “cạnh tranh”. Theo đó, Mỹ coi Trung Quốc là “quốc gia xét lại” với tham vọng viết lại trật tự thế giới, là “thách thức địa chính trị lớn nhất của thế kỷ XXI”. Cho đến nay, vẫn chưa có bất kỳ dấu hiệu nào cho thấy Washington sẽ thay đổi quan điểm về Bắc Kinh trong một sớm một chiều. Giữa bối cảnh chính trị phân cực cao, Trung Quốc trở thành một trong số ít các vấn đề thu hút được sự đồng thuận lưỡng đảng tại Mỹ.
Một số đánh giá về cạnh tranh chiến lược Mỹ – Trung
Có thể thấy, cùng với sự trỗi dậy của Trung Quốc và sự thức tỉnh chiến lược của Mỹ; Washington và Bắc Kinh đã bước vào cuộc cạnh tranh chiến lược toàn diện, phủ rộng khắp các lĩnh vực, từ kinh tế thông qua chiến tranh thương mại, quân sự đến các lĩnh vực khác như công nghệ, mô hình quản trị và hệ giá trị…Cạnh tranh ngày càng bộc lộ rõ bản chất của mối quan hệ giữa 1 cường quốc đang lên và 1 siêu cường tại vị và còn tiếp tục kéo dài với những diễn biến khó đoán định. Mặc dù vậy, vẫn có những lý do để tin rằng Mỹ và Trung Quốc sẽ không đi đến một cuộc chiến tranh lạnh thời 2.0.
Thứ nhất, dù đã ít nhiều rút ngắn khoảng cách với Mỹ, sẽ rất chật vật để Bắc Kinh thực sự trở thành một đối thủ ngang tầm với Washington. So với Trung Quốc, “Mỹ giàu hơn Trung Quốc nhiều lần và khoảng cách tuyệt đối giữa hai bên vẫn đang gia tăng hàng nghìn tỷ đô la mỗi năm. Nền kinh tế Trung Quốc tuy lớn nhưng không hiệu quả”. Ngay cả trong lĩnh vực quân sự mà nhà cầm quyền ĐCS Trung Quốc đầu tư nhiều nhất, nước này cũng rơi vào thế lưỡng nan khi phải ứng phó với sức mạnh vô song của Mỹ và hệ thống đồng minh trải khắp các châu lục. Điều này ngăn chặn khả năng xảy ra một cuộc đọ sức cân bằng mang tính chất một mất một còn như giữa Mỹ và Liên Xô trong quá khứ.
Thứ hai, chúng ta đang sống trong kỷ nguyên toàn cầu hóa, nơi các quốc gia dân tộc không còn là những quốc đảo riêng biệt mà duy trì sự tùy thuộc lẫn nhau và đan xen sâu sắc về lợi ích. Bất chấp thực tế là đối thủ cạnh tranh chiến lược đáng gờm, Trung Quốc và Mỹ vẫn là những đối tác thương mại quan trọng của nhau với kim ngạch thương mại 2 chiều không ngừng gia tăng. Chưa kể các vấn đề toàn cầu phức tạp như biến đổi khí hậu, dịch bệnh, chống phổ biến vũ khí hạt nhân…cần đến sự chung tay giải quyết và gánh vác trách nhiệm từ cả 2 siêu cường. Do đó, Mỹ và Trung Quốc buộc phải thiết lập lằn ranh đỏ để tránh rơi vào những cuộc xung đột không cần thiết có nguy cơ làm tổn hại đến cơ hội hợp tác trong vấn đề 2 bên cùng có lợi.
Thứ ba, với Mỹ và Trung Quốc nói chung và 2 nhà lãnh đạo Joe Biden và Tập Cận Bình nói riêng, đây là thời điểm cần ưu tiên cho các vấn đề nội bộ. Trước mắt là cuộc bầu cử giữa nhiệm kỳ tại Mỹ, nơi ông Biden sẽ phải nỗ lực hơn nữa để giành lại sự ủng hộ của cử tri và đại hội Đảng lần thứ XX của ĐCS Trung Quốc sẽ quyết định số phận lãnh đạo của ông Tập. Để mối quan hệ Mỹ – Trung trật bánh vào lúc này thực sự không phải là ý hay.
Như vậy, có thể thấy rằng quan hệ Mỹ – Trung ngày càng trở thành một điển hình của quan hệ giữa các nước lớn: vừa hợp tác, thỏa hiệp nhưng cạnh tranh, kiềm chế lẫn nhau gay gắt hơn. Dù có thể luận giải mối quan hệ này bằng nhiều lý thuyết quan hệ quốc tế, song chủ nghĩa hiện thực lại đang tỏ ra thắng thế khi phân tích nguyên nhân cạnh tranh chiến lược Mỹ – Trung. Không thể phủ nhận cánh cửa hợp tác vẫn còn đang bỏ ngỏ, nhưng cả Washington và Bắc Kinh cần ứng xử với một thái độ thận trọng hơn nữa để tránh rơi vào chiếc bẫy Thuycydies và xoay chuyển thành công vòng quay của lịch sử.
Tác giả: Lã Thị Thu Hà
