Chuyến thăm Nga của ông Modi cho thấy nền tảng của quan hệ Ấn Độ-Nga vẫn còn và vẫn có thể làm sâu sắc trở lại như nó vốn có. Nhưng đồng thời, những thay đổi trong bối cảnh quốc tế và môi trường khu vực vẫn mang đến nhiều yếu tố bất ổn cho hợp tác song phương. Sự đan xen và chồng chất phức tạp của các yếu tố như vậy khiến quan hệ Ấn Độ-Nga không quá gần cũng không quá xa nhau. Làm thế nào để kiểm soát cảm giác xa cách tinh vi này và tiếp tục tìm kiếm sự cân bằng giữa Mỹ và Nga có thể là một thử thách khác cho kỹ năng ngoại giao của ông Modi.
Từ ngày 8 đến ngày 9/7/2024, Thủ tướng Ấn Độ Narendra Modi thăm Nga. Đây là lần đầu tiên ông đặt chân lên đất Nga sau 5 năm. Đây cũng là hội nghị thượng đỉnh thường niên đầu tiên giữa Ấn Độ và Nga kể từ khi cuộc xung đột giữa Nga và Ukraine nổ ra. Chỉ trong vòng 5 năm, với tác động kép của dịch Covid-19 và “chiến dịch quân sự đặc biệt”, tình hình quốc tế đã có những thay đổi chấn động, môi trường quốc tế mà Ấn Độ và Nga phải đối mặt cũng có những thay đổi cơ bản. Trong chuyến thăm Nga lần này, các tính toán trọng tâm của ông Modi đã khác so với 5 năm trước. Ông hy vọng nhiều hơn vào việc làm sâu sắc hơn mối quan hệ hơn là việc tìm kiếm những triển vọng mới mẻ.
Những cuộc họp bị trì hoãn hết lần này đến lần khác
Nhìn tổng thể hơn, chuyến thăm lần này của ông Modi là để bù đắp cho “thỏa thuận” đã nhiều lần bị trì hoãn trước đó.
Năm 2000, Ấn Độ và Nga nhất trí luân phiên tổ chức các hội nghị cấp cao giữa hai nước hàng năm. Kể từ đó đến nay, bất chấp tình hình quốc tế luôn thay đổi, cơ chế này chưa bao giờ bị gián đoạn. Năm 2019, ông Modi đến thăm Nga như thường lệ và tham gia “Diễn đàn kinh tế phương Đông” tổ chức tại Vladivostok với tư cách khách mời chính. Tuy nhiên, sự bùng phát đột ngột của dịch Covid-19 đã làm gián đoạn hoạt động trao đổi bình thường giữa hai nước. Năm 2020, hội nghị thượng đỉnh Ấn Độ-Nga bị hủy do dịch bệnh. Đây là lần đầu tiên sau 20 năm hai nước tạm hủy bỏ cơ chế gặp gỡ lãnh đạo thường niên. Hơn nữa, cả hai cũng không tổ chức hội nghị theo hình thức trực tuyến vốn phổ biến ở thời điểm đó, điều này làm dấy lên nhiều suy đoán về những thay đổi trong mối quan hệ giữa hai nước.
Để đập tan mọi chỉ trích từ thế giới bên ngoài, Putin đã chủ trì chuyến thăm Ấn Độ vào tháng 12/2021 để nối lại truyền thống tổ chức các hội nghị thượng đỉnh hàng năm. Đây cũng là chuyến thăm song phương đầu tiên của ông sau khi dịch bệnh bùng phát. Trong thời gian này, hai bên đã ký 28 thỏa thuận hợp tác, bao gồm nhiều lĩnh vực như kinh tế và thương mại, khoa học và công nghệ, năng lượng, quốc phòng, an ninh, giao lưu nhân dân, giao lưu văn hóa và một số lĩnh vực khác.
Tuy nhiên, cuộc xung đột Nga-Ukraine nổ ra ba tháng sau đó đã mang đến những thử thách mới cho quan hệ Ấn Độ-Nga. Mặc dù Ấn Độ chống lại áp lực từ Mỹ và châu Âu nhưng nước này vẫn duy trì nghiêm túc quan điểm trung lập giữa Nga và Ukraine. Tuy nhiên, Ấn Độ cũng trở nên thận trọng hơn với hội nghị thượng đỉnh và đã hoãn chuyến thăm Nga của ông Modi trong 2 năm liên tiếp với lý do “lịch trình của nhà lãnh đạo khó có thể điều chỉnh”. Sau khi xung đột giữa Nga và Ukraine nổ ra, ông Modi và Putin có tổng cộng 8 cuộc liên lạc, 7 trong số đó là qua điện thoại. Chỉ có một cuộc gặp duy nhất tại Hội nghị thượng đỉnh SCO ở Samarkand vào tháng 9/2022.
Trong bối cảnh đó, ý nghĩa chuyến thăm của ông Modi càng trở nên nổi bật và đặc biệt hơn. Chuyến thăm này không chỉ là chuyến thăm Nga đầu tiên của ông sau 5 năm mà còn là chuyến thăm song phương đầu tiên của ông sau khi tái đắc cử, phá vỡ truyền thống chọn các nước láng giềng như Bhutan và Sri Lanka cho chuyến thăm đầu tiên. Ngoài ra, ông Modi không chọn tham dự hội nghị thượng đỉnh SCO ở Astana mà thực hiện chuyến đi đặc biệt tới Nga để gặp ông Putin. Điều này khiến người ta thắc mắc tại sao ông Modi lại chọn thăm Nga vào thời điểm này sau một thời gian dài chần chừ?
Một tình bạn không thể tách rời
Các chuyến thăm cấp cao là một hình thức quan trọng thể hiện mối quan hệ thân thiết và thân thiện giữa các quốc gia. Đối với Ấn Độ, bất chấp sức ép nặng nề từ các nước phương Tây, Nga vẫn là “người bạn cũ” không thể thiếu.
Ở góc độ chiến lược, Ấn Độ lo ngại nếu “thờ ơ” với “người bạn cũ” này sẽ khiến Nga ngày càng xích lại gần hơn với Trung Quốc và điều đó có thể gây tổn hại đến lợi ích quốc gia của Ấn Độ. Đồng thời, Ấn Độ cũng hy vọng có được sự ủng hộ của Nga để mở rộng ảnh hưởng ở nội địa Á-Âu, đặc biệt trong tham vọng gia tăng ảnh hưởng về vấn đề Afghanistan, tránh bị rơi vào hoàn cảnh trở thành “người ngoài cuộc”.
Xét về lợi ích thực tế, Nga vẫn là nhà cung cấp vũ khí chính cho Ấn Độ, chiếm 36% tổng lượng vũ khí nhập khẩu của nước này. Ngoài ra, Ấn Độ cũng mua một lượng lớn dầu giá rẻ từ Nga sau xung đột Nga-Ukraine, nhân cơ hội này để thoát khỏi sự phụ thuộc năng lượng vào Trung Đông. Trong năm tài chính 2021-2022, tổng lượng dầu thô nhập khẩu từ Nga của Ấn Độ chỉ đạt 2,5 tỷ USD. Đến năm tài chính tiếp theo, con số này sẽ tăng vọt lên 31 tỷ USD. Chỉ riêng về vấn đề này, Ấn Độ sẽ không dễ dàng từ bỏ mối quan hệ truyền thống giữa họ với Nga.
Vì vậy, dù thận trọng trong việc tổ chức hội nghị thượng đỉnh, Ấn Độ vẫn duy trì mối quan hệ truyền thống với Nga thông qua các cuộc đàm phán cấp bộ trưởng. Sau xung đột giữa Nga và Ukraine, ngoại trưởng Ấn Độ và Nga đã gặp nhau tổng cộng 12 lần, các cố vấn an ninh quốc gia cũng gặp nhau 4 lần, gần bằng tần suất trước khi xảy ra xung đột.
Tuy nhiên, các cuộc đàm phán cấp bộ trưởng chỉ có thể duy trì những nguyên tắc cơ bản của quan hệ song phương. Nếu muốn hợp tác tiếp tục được làm sâu sắc hơn thì vai trò lãnh đạo của hội nghị thượng đỉnh vẫn không thể thiếu. Ông Modi chọn đến thăm Nga vào thời điểm này vì ba lý do.
Một là để xoa dịu tâm trạng của Nga. Mặc dù Nga đã mời ông Modi nhiều lần nhưng ông Modi đã hoãn chuyến thăm Nga trong 2 năm liên tiếp vì nhiều lý do khác nhau, điều này cũng gây ra những bất bình nhất định bên trong nước Nga. Dư luận bên ngoài cũng có biểu hiện tiêu cực, vu khống quan hệ Ấn Độ – Nga và lấy việc ông Modi tham gia hội nghị thượng đỉnh G7 chứ không phải hội nghị thượng đỉnh SCO làm ví dụ, cho rằng Ấn Độ đã rơi vào vòng tay của các nước phương Tây. Trong hoàn cảnh như vậy, quyết định không đến thăm Nga của ông Modi dường như đã “lỗi thời” và sẽ không có lợi cho việc Ấn Độ duy trì hình ảnh “độc lập chiến lược”.
Thứ hai là tăng lợi thế mặc cả chống lại Mỹ. Trong những năm gần đây, Ấn Độ và Mỹ tiếp tục xích lại gần nhau hơn, như thể họ đã trở thành “gần như đồng minh” và chỉ còn một mảnh giấy để thành lập liên minh. Nhưng về cơ bản mà nói, Ấn Độ không muốn trở thành “đối tác nhỏ” của bất kỳ quốc gia nào chứ đừng nói đến “nước hạng hai” sau Trung Quốc và Mỹ. Ấn Độ từ lâu đã không hài lòng với việc Mỹ lợi dụng vấn đề nhân quyền và “các vụ ám sát ở nước ngoài” để “lợi dụng” Ấn Độ. Bằng việc thăm Nga vào thời điểm này, ông Modi cũng muốn nhắc nhở Mỹ rằng Ấn Độ không phải là “con tốt” trong bàn cờ lớn, mà là một “tay chơi” có thể đối thoại bình đẳng với Mỹ.
Thứ ba là giải quyết vấn đề thực tế. Sau xung đột giữa Nga và Ukraine, đã có nhiều vấn đề cần giải quyết giữa Ấn Độ và Nga, như cách giải quyết và thanh toán đối với hàng hóa số lượng lớn, cách giao thiết bị quân sự đúng thời hạn, cách giảm thâm hụt thương mại của Ấn Độ với Nga. Ngoài ra, vấn đề người Ấn Độ bị “cuốn” vào chiến trường Ukraine cũng đang được quan tâm, 2 bên đang nỗ lực để đưa những người này trở về nhà suôn sẻ. Mặc dù những vấn đề này đã được thảo luận nhiều lần ở cấp độ công tác của hai nước nhưng giải pháp cuối cùng vẫn cần có sự khẳng định và phát huy của nguyên thủ quốc gia hai nước.
Có một khoảng cách khó nắm bắt?
Chuyến thăm Nga của ông Modi cho thấy nền tảng của quan hệ Ấn Độ-Nga vẫn còn và vẫn có thể làm sâu sắc trở lại như nó vốn có. Nhưng đồng thời, những thay đổi trong bối cảnh quốc tế và môi trường khu vực vẫn mang đến nhiều yếu tố bất ổn cho hợp tác song phương. Đằng sau sự hối hả và nhộn nhịp của chuyến thăm Nga của ông Modi, quan hệ Ấn Độ – Nga vẫn phải đối mặt với nhiều thách thức.
Ở cấp độ chiến lược, “yếu tố bên thứ ba” vẫn là trở ngại lớn nhất cho sự phát triển chiều sâu của quan hệ Ấn Độ – Nga. Từ góc nhìn của Nga, hợp tác Mỹ-Ấn, đặc biệt trong lĩnh vực quốc phòng, sẽ dần ràng buộc Ấn Độ với “cỗ xe” Mỹ. “Chiến lược Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương” là sản phẩm được Mỹ cố tình tạo ra nhằm tái cấu trúc trật tự khu vực, có ý nghĩa chính trị và mục đích quân sự mạnh mẽ. Vì lý do này, Nga đã nhiều lần khuyên Ấn Độ “quay trở lại từ con đường đã mất”. Ngoại trưởng Lavrov thậm chí còn công khai tuyên bố rằng các nước phương Tây đang sử dụng “Chiến lược Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương” làm điểm khởi đầu để chia rẽ các mối quan hệ trong khu vực trong đó có quan hệ Ấn Độ – Nga. Nhưng đối với Ấn Độ, việc ôm lấy “Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương” là kết quả của sự lựa chọn độc lập của nước này trong việc cân nhắc lợi ích của chính mình. Thay vào đó, Nga nên cảnh giác với việc Trung Quốc lợi dụng “vũng lầy chiến tranh” tại Ukraine” và tăng cường quan hệ chiến lược với Nga.
Trong lĩnh vực kinh tế và thương mại, thương mại dầu mỏ dường như là một cú hích cho hợp tác kinh tế và thương mại song phương giữa Ấn Độ và Nga, nhưng nó cũng che giấu nhiều vấn đề mang tính cơ cấu trong thương mại giữa hai nước. Dù sản phẩm xăng dầu “nổi bật” nhưng thương mại Ấn Độ – Nga vẫn không tăng trưởng ở các danh mục sản phẩm khác và vẫn lơ lửng ở mức thấp. Đồng thời, thương mại dầu mỏ cũng khiến thâm hụt thương mại giữa hai nước tăng nhanh, từ 6,6 tỷ USD trong năm tài chính 2021-2022 lên 61,4 tỷ USD trong năm tài chính 2023-2024, điều này cũng khiến Ấn Độ “như cá mắc cổ họng”. Ngoài ra, các công ty Ấn Độ cũng cảnh giác với nguy cơ bị “trừng phạt thứ cấp” và không sẵn lòng tăng cường đầu tư vào Nga. Việc làm ăn với các công ty Nga đôi khi được ví với hình ảnh “đi trên băng mỏng” với đầy những nguy cơ.
Hợp tác quốc phòng luôn được coi là “hòn đá tảng” và “nền tảng cơ bản” của quan hệ Ấn Độ – Nga. Tuy nhiên, ngay cả trong hợp tác trong lĩnh vực này, nhiều vấn đề đã nảy sinh giữa hai bên. Sau cuộc xung đột giữa Nga và Ukraine, hoạt động sản xuất quân sự của Nga đang dành toàn bộ sự ưu tiên cho cuộc chiến. Điều đó khiển họ khó chuyển giao kịp thời các đơn đặt hàng quân sự lâu đời như hệ thống phòng thủ tên lửa S-400 cho Ấn Độ. Là nước mua vũ khí lớn nhất của Nga, Ấn Độ cảm nhận sâu sắc rằng “vận mệnh của mình không thể nằm trong tay người khác” và nỗ lực thúc đẩy nội địa hóa thiết bị quân sự và đa dạng hóa nhập khẩu vũ khí, nỗ lực giảm sự phụ thuộc vào vũ khí Nga. Mặc dù Nga vẫn là nhà cung cấp vũ khí lớn nhất cho Ấn Độ nhưng thị phần của nước này đã giảm xuống chưa đến một nửa lần đầu tiên kể từ những năm 1960. Đồng thời, các nước phương Tây do Mỹ dẫn đầu cũng đang dùng công nghệ “có độ chính xác cao” làm mồi nhử để lôi kéo Ấn Độ tham gia hệ thống công nghiệp-quân sự của họ, nỗ lực làm rung chuyển nền tảng hợp tác Ấn Độ-Nga.
Sự đan xen và chồng chất phức tạp của các yếu tố như vậy khiến quan hệ Ấn Độ-Nga không quá gần cũng không quá xa nhau. Làm thế nào để kiểm soát cảm giác xa cách tinh vi này và tiếp tục tìm kiếm sự cân bằng giữa Mỹ và Nga có thể là một thử thách khác về kỹ năng ngoại giao của ông Modi./.
Biên dịch: Hoàng Hải
Tác giả: Vương Sắc (王瑟) là nhà nghiên cứu cộng tác cho Viện Quan hệ quốc tế Đương đại – CICIR (Trung Quốc)
Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả, không nhất thiết phản ánh quan điểm của Nghiên cứu Chiến lược. Mọi trao đổi học thuật và các vấn đề khác, quý độc giả có thể liên hệ với ban biên tập qua địa chỉ mail: [email protected]
