Sau năm 2023, Trung Đông Arab đang trải qua một giai đoạn chuyển tiếp đầy mâu thuẫn, nổi bật với hai xu hướng đối lập: hòa giải và chia rẽ. Các quốc gia đang nỗ lực tìm cách cân bằng và thích nghi với những chuyển biến mới trong khu vực. Iran, Saudi Arabia, UAE đang tiến hành những cuộc đàm phán ngầm đầy phức tạp, nơi quyền lực và ảnh hưởng được điều chỉnh không phải bằng súng đạn mà bằng các thỏa thuận ngoại giao tinh vi. Các quốc gia Arab, từ những thành viên vùng Vịnh đến các nước ở Levant, đang nỗ lực xây dựng một nền tảng quan hệ mới, hướng tới sự ổn định và phồn vinh khu vực, đồng thời đối mặt với những thách thức nội tại và bên ngoài.
Những xu hướng phát triển chính trong hợp tác nội bộ giữa các nước Arab ở Trung Đông từ năm 2023 đến nay
Trong bối cảnh toàn cầu nhiều biến động, khu vực Trung Đông, với các quốc gia Arab có vai trò địa chiến lược quan trọng, đang chứng kiến sự chuyển biến trong mô hình hợp tác nội khối. Những năm gần đây, nỗ lực hòa giải và tăng cường đối thoại đã mở ra triển vọng tích cực, song cũng còn đó những yếu tố phân mảnh.
Quá trình hội nhập ở các nước Arab
Ngay từ thập niên 1960, các nước Arab đã nỗ lực xây dựng các cơ chế hợp tác nội khối với mục tiêu tối ưu hóa lợi ích chung. Nhiều tổ chức và nhóm liên kết đã được thành lập nhằm tăng cường sự đoàn kết. Đáng chú ý là sự kiện thành lập Cộng hòa Arab Thống Nhất dưới thời Tổng thống Ai Cập Abdel Nasser, với sự hợp nhất của Ai Cập và Syria thành một quốc gia. Dù sự hợp nhất này không kéo dài, nhưng nó cho thấy khao khát chung của các quốc gia Arab nhằm củng cố sức mạnh nội khối. Tuy nhiên, các nỗ lực này lại bị đẩy lùi bởi hàng loạt yếu tố gây chia rẽ, mà nổi bật nhất là xung đột Israel – Palestine. Từ khi Liên Hợp Quốc đề xuất thành lập hai nhà nước ở Palestine – Israel và Palestine, cuộc xung đột giữa người Palestine và Israel đã bùng nổ, kéo theo bốn cuộc chiến tranh khu vực. Tất cả các quốc gia Arab láng giềng đều tham gia vào các cuộc chiến này, từ đó hình thành một trạng thái căng thẳng kéo dài.
Xung đột và sự bất ổn địa chính trị tại Trung Đông đã gây tổn thất lớn cho các quốc gia Arab, nhất là trong bối cảnh khu vực này sở hữu trữ lượng dầu và khí đốt tự nhiên lớn. Dù vậy, việc khai thác và tận dụng các nguồn tài nguyên vẫn gặp nhiều hạn chế do các vấn đề an ninh, đặc biệt là xung quanh các cuộc xung đột tại Palestine và Iraq. Một số quốc gia Arab thậm chí đã phải đối mặt với các hoạt động quân sự từ NATO, như trường hợp Libya. Những bất ổn liên miên này đã khiến các quốc gia Arab phải tìm kiếm phương án hợp tác để đảm bảo an ninh và ổn định cho khu vực.
Bước ngoặt trong quan hệ ngoại giao của khu vực đến từ thỏa thuận giữa Iran và Arab Saudi, khi hai quốc gia này quyết định nối lại quan hệ ngoại giao và mở đại sứ quán tại Bắc Kinh vào năm 2023. Sự kiện này đã mở ra cơ hội mới cho việc giải quyết các xung đột dai dẳng trong khu vực, đặc biệt là ở Yemen và các mâu thuẫn nội bộ ở Syria cũng như Lebanon. Mối quan hệ với Iran, vốn là đồng minh lâu năm của Syria, đã được cải thiện sau khi các nước Arab nhận ra rằng sự đối đầu trực diện với Iran không còn phù hợp với bối cảnh hiện nay. Thay vào đó, các nước Arab bắt đầu tìm cách kiểm soát và cân bằng ảnh hưởng của Iran thông qua các thỏa thuận và cam kết chung, nhằm giảm thiểu xung đột và tăng cường ổn định.
Sự thay đổi trong quan điểm của các nước Arab đối với Syria và Iran cũng là một minh chứng rõ ràng cho chiến lược ngoại giao thực dụng trong khu vực. Trong khi Mỹ theo đuổi chính sách cô lập Iran, các nước Arab dần nhận ra rằng việc đối đầu liên tục với Iran có thể gây bất lợi cho các chiến lược phát triển dài hạn, như Kế hoạch Hoàng gia 2030 của Arab Saudi. Việc Mỹ không còn đảm bảo an ninh một cách tuyệt đối cho các đồng minh trong khu vực, như trong vụ tấn công vào cơ sở dầu khí của Saudi Aramco năm 2019, đã khiến Riyadh nhận ra rằng họ cần một giải pháp tự chủ hơn, qua đó thúc đẩy việc hòa giải với Iran.
Bên cạnh Mỹ, sự gia tăng ảnh hưởng của Trung Quốc tại Trung Đông đã tạo ra những động lực mới trong quan hệ giữa các nước Arab và Iran. Trái ngược với Mỹ, Trung Quốc ủng hộ giải pháp hòa bình và ổn định cho khu vực, đồng thời đóng vai trò trung gian thành công trong việc khôi phục quan hệ Iran – Arab Saudi. Các nước Arab, đặc biệt là Arab Saudi, đã buộc phải thay đổi cách tiếp cận, tạo cơ hội cho Trung Quốc mở rộng quan hệ kinh tế, quốc phòng và ngoại giao tại Trung Đông. Điều này giúp cân bằng các mối quan hệ giữa Riyadh với Mỹ và Trung Quốc, đồng thời cũng hạn chế khả năng cô lập Iran trong khu vực.
Những nỗ lực hòa hợp giữa các quốc gia Arab gần đây được thể hiện rõ nét qua một loạt các dấu hiệu tích cực. Sự hòa giải giữa Saudi Arabia và Iran, dưới sự trung gian của Trung Quốc, không chỉ cải thiện quan hệ ngoại giao song phương mà còn thúc đẩy các quốc gia khác trong khu vực cùng khôi phục quan hệ và giải quyết các tranh chấp. Đáng chú ý, các nước vùng Vịnh cũng đã khôi phục quan hệ với Qatar, chấm dứt một cuộc khủng hoảng ngoại giao kéo dài. Trên lĩnh vực kinh tế, các quốc gia Arab đã đẩy mạnh hợp tác thông qua phát triển các dự án năng lượng chung, xây dựng cơ sở hạ tầng khu vực, và tăng cường thương mại song phương. Đặc biệt, sự đoàn kết của các quốc gia Arab trong việc hỗ trợ Palestine và viện trợ nhân đạo tại Gaza đã thể hiện tinh thần hợp tác mới trong bối cảnh đối mặt với nhiều thách thức chung
Xu hướng phân mảnh
Dù có nhiều nỗ lực hòa hợp, các dấu hiệu phân mảnh trong quan hệ nội khối vẫn rất rõ nét, xuất phát từ các yếu tố tôn giáo, địa chính trị và lợi ích kinh tế. Đặc biệt, sự khác biệt giữa hai nhánh lớn của đạo Hồi là Sunni và Shiite đã tạo nên một rào cản lớn. Với sự lãnh đạo của Iran, quốc gia có đa số người Shiite, “Lưỡi liềm Shiite” mà Iran hướng đến đã gây ra sự lo ngại và căng thẳng đối với các quốc gia Arab Sunni như Arab Saudi. Ngoài ra, còn có sự khác biệt trong quan hệ với các cường quốc bên ngoài, điển hình là việc một số quốc gia Arab, như UAE và Bahrain, đã chọn con đường bình thường hóa quan hệ với Israel thông qua Thỏa thuận Abraham, trong khi nhiều nước khác vẫn duy trì lập trường cứng rắn.
Bên cạnh đó, các yếu tố kinh tế cũng gây ảnh hưởng đáng kể đến quan hệ giữa các nước Arab. Sự phân bố không đồng đều về nguồn tài nguyên năng lượng tạo ra khoảng cách về tiềm lực kinh tế, làm gia tăng cả hợp tác lẫn cạnh tranh. Việc Dubai, Abu Dhabi và Riyadh đẩy mạnh các sáng kiến kinh tế để thu hút đầu tư nước ngoài và phát triển trung tâm tài chính đã gây ra sự cạnh tranh không nhỏ trong khu vực.
Một trong những yếu tố quan trọng nhất đối với tất cả các quốc gia Trung Đông – yếu tố tôn giáo. Có hai nhánh chính của đạo Hồi trên thế giới – chủ nghĩa Sunni và chủ nghĩa Shiite. Đồng thời, người Sunni có lợi thế áp đảo về số lượng người theo tuyệt đối. Hiện nay trên thế giới có 1,6 tỷ người Hồi giáo và chỉ có 20% trong số đó là người Shiite. Trong số này, khoảng 40% sống ở Iran, điều này chắc chắn khiến Iran trở thành quốc gia dẫn đầu trong thế giới người Shiite. Ngoài ra còn có các cộng đồng người Shiite lớn sống ở các nước láng giềng Iraq, Yemen, Bahrain, Lebanon và Azerbaijan. Người Shiite ít có mặt ở Syria, Afghanistan và khu vực Trung Á. Đương nhiên, người Shiite hướng tới Iran, một quốc gia công khai thách thức cả Mỹ và Israel, theo đuổi chính sách đối ngoại độc lập, có nền kinh tế khá mạnh và được coi là người bảo trợ và bảo vệ cho người Shiite. Điều quan trọng cần lưu ý là không phải ở mọi quốc gia người Shiite đều được hưởng quyền bình đẳng với người Sunni.
Iran có lợi ích địa chính trị của riêng mình, có tính đến thực tế là các đối thủ chính trong khu vực là Arab Saudi, một loại đối trọng của Iran trong toàn bộ khu vực, Israel, với tư cách là một đối thủ về ý thức hệ, và Thổ Nhĩ Kỳ, cũng nỗ lực giành quyền bá chủ ở Trung Đông. Iran đã xây dựng khái niệm “Lưỡi liềm Shiite”, trong đó nước này tìm cách tạo ra một không gian liên minh cho riêng mình trải dài từ Vịnh Ba Tư đến Biển Địa Trung Hải, bao gồm các lãnh thổ của Iran, Iraq, Syria và Lebanon. Đây là một khu vực độc đáo về cả ảnh hưởng và an ninh, cho phép duy trì nhiều lực lượng thân Iran trên thực địa gần Israel, Thổ Nhĩ Kỳ và Arab Saudi.
Iran đã hỗ trợ đáng kể cho Iraq, cùng với Mỹ, trong cuộc chiến chống ISIS, gửi tình nguyện viên người Shiite đến nước này. Điều tương tự cũng xảy ra với Syria, nơi không chỉ các tình nguyện viên mà còn cả các chiến binh của IRGC (Quân đoàn Vệ binh Cách mạng Hồi giáo – đơn vị quân đội tinh nhuệ nhất của Iran) đang chiến đấu chống lại những người Hồi giáo và những người phản đối chế độ. Ở Lebanon, vị trí thống trị thuộc về Hezbollah, một tổ chức bán quân sự của người Shiite, họ đã từng can dự vào tình hình chiến sự tại Syria và là một lực lượng thân Iran trực tiếp chống lại Israel. Nghĩa là, Iran trực tiếp tham gia vào công việc của ba quốc gia Arab này, cung cấp cho họ sự hỗ trợ đáng kể và có ảnh hưởng mạnh mẽ.
Qatar đóng vai trò như một loại cầu nối giữa Thổ Nhĩ Kỳ và Iran, và bản thân nước này đang tìm cách, với sự tổn thất của người Iran, để thay thế Arab Saudi trở thành bá chủ ở vùng Vịnh. Tổ chức Anh em Hồi giáo được tài trợ chủ yếu bằng đồng đô la dầu mỏ của Qatar, điều mà Arab Saudi rất không hài lòng. Iran và Qatar đang hợp tác trong các vấn đề ở Syria, vì Qatar hóa ra có ảnh hưởng lớn hơn nhiều đối với các nhóm chống Assad so với Arab Saudi. Thêm vào đó, Iran muốn thiết lập quan hệ hợp tác với Thổ Nhĩ Kỳ để giải quyết cuộc xung đột ở Syria và phân chia phạm vi ảnh hưởng ở Trung Đông. Liên minh ba bên mới này khiến Arab Saudi bị tụt lại phía sau và không tính đến lợi ích của nước này. Điều này có thể tác động tiêu cực đối với mối quan hệ vừa được bình thường hóa giữa Saudi và Iran.
Thế giới Arab vốn không đồng nhất, một số quốc gia có triển vọng hợp tác tích cực với Iran, nhưng quan hệ với các quốc gia khác chỉ có quan hệ không tốt. Một số quốc gia không độc lập trong việc xác định quan hệ với Tehran mà chỉ âm thầm đi theo đường lối của Riyadh. Iran có những tham vọng địa chính trị của riêng mình, chỉ là một số người đồng ý với điều đó còn những người khác thì không.
Gần đây, trong cách tiếp cận với Israel, khi một số quốc gia như UAE và Bahrain chọn con đường bình thường hóa quan hệ thông qua Thỏa thuận Abraham, trong khi nhiều nước khác vẫn duy trì lập trường cứng rắn. Cạnh tranh ảnh hưởng khu vực giữa các cường quốc Arab cũng ngày càng gay gắt, đặc biệt trong việc thu hút đầu tư nước ngoài và phát triển các trung tâm tài chính. Sự khác biệt trong quan hệ với các cường quốc bên ngoài, đặc biệt là Mỹ và Trung Quốc, càng làm sâu sắc thêm tình trạng phân mảnh. Các mô hình phát triển chính trị-xã hội khác nhau cũng tạo ra khoảng cách đáng kể giữa các quốc gia, từ những nước theo đuổi cải cách mạnh mẽ như UAE đến những nước duy trì cách tiếp cận truyền thống hơn. Trong bối cảnh địa chính trị phức tạp hiện nay, những khác biệt này có thể tiếp tục là nguồn gốc của căng thẳng và bất đồng trong khu vực.
Những yếu tố tác động đến quan hệ nội bộ của thế giới Arab ở Trung Đông
Trước hết, yếu tố địa chính trị đóng vai trò then chốt trong việc định hình quan hệ giữa các nước Arab. Vị trí chiến lược của khu vực – nơi kiểm soát các tuyến đường biển huyết mạch và các eo biển quan trọng như Hormuz và Bab el-Mandeb – khiến các quốc gia này vừa phải hợp tác để duy trì ổn định, vừa cạnh tranh để giành ảnh hưởng. Thêm vào đó, sự can dự ngày càng sâu rộng của các cường quốc bên ngoài, đặc biệt là Mỹ, Trung Quốc và Nga, tạo ra những động lực mới trong quan hệ nội khối. Điều này thể hiện rõ qua việc một số nước Arab điều chỉnh chính sách đối ngoại để cân bằng giữa các cường quốc, trong khi số khác lại có xu hướng “chọn phe” rõ ràng hơn.
Yếu tố kinh tế cũng tác động mạnh mẽ đến mối quan hệ giữa các quốc gia Arab. Sự phân bố không đều các nguồn tài nguyên năng lượng tạo ra khoảng cách về tiềm lực kinh tế giữa các nước. Trong bối cảnh chuyển đổi năng lượng toàn cầu, các quốc gia vùng Vịnh đang đẩy mạnh các chương trình đa dạng hóa kinh tế, dẫn đến cả hợp tác và cạnh tranh trong việc phát triển các trung tâm tài chính, du lịch và công nghệ. Điển hình như sự cạnh tranh giữa Dubai, Abu Dhabi và Riyadh trong việc thu hút đầu tư và trở thành trung tâm tài chính khu vực.
An ninh khu vực là một yếu tố quan trọng khác, với những thách thức đa dạng từ truyền thống đến phi truyền thống. Xung đột Israel-Palestine, căng thẳng với Iran, và các mối đe dọa từ khủng bố đã thúc đẩy các nước Arab tăng cường hợp tác an ninh. Tuy nhiên, khác biệt trong nhận thức về các mối đe dọa và cách thức ứng phó cũng tạo ra những rạn nứt trong khối. Điều này thể hiện rõ qua phản ứng khác nhau của các nước Arab đối với Thỏa thuận Abraham và quá trình bình thường hóa quan hệ với Israel.
Yếu tố xã hội – văn hóa, đặc biệt là tôn giáo và cấu trúc xã hội, có ảnh hưởng sâu sắc đến quan hệ nội khối. Sự khác biệt giữa các nhánh Hồi giáo, mức độ thế tục hóa, và vai trò của các thể chế tôn giáo tạo ra những động lực phức tạp trong quan hệ giữa các nước. Thêm vào đó, quá trình hiện đại hóa với tốc độ khác nhau giữa các quốc gia cũng tạo ra khoảng cách về mô hình phát triển và giá trị xã hội.
Các thách thức môi trường và biến đổi khí hậu đang ngày càng tác động mạnh mẽ đến quan hệ các nước Arab. Khan hiếm nguồn nước, sa mạc hóa và an ninh lương thực là những vấn đề cấp bách đòi hỏi sự hợp tác chặt chẽ giữa các quốc gia trong khu vực. Tuy nhiên, việc phân chia và quản lý nguồn tài nguyên khan hiếm cũng có thể trở thành nguồn gốc của căng thẳng.
Trong bối cảnh toàn cầu hóa, các yếu tố quốc tế có ảnh hưởng ngày càng lớn đến quan hệ nội bộ Arab. Đại dịch COVID-19, xu hướng phi toàn cầu hóa và sự chuyển dịch cân bằng quyền lực toàn cầu buộc các nước Arab phải điều chỉnh chiến lược và tăng cường hợp tác nội khối. Tuy nhiên, sự khác biệt trong cách tiếp cận với các vấn đề toàn cầu cũng tạo ra những thách thức mới trong quan hệ khu vực
Tóm lại, quan hệ nội bộ của thế giới Arab ở Trung Đông chịu tác động từ một tổ hợp các yếu tố đan xen và phức tạp. Sự tương tác giữa các yếu tố này tạo ra cả cơ hội hợp tác và thách thức phân mảnh. Trong tương lai, khả năng các quốc gia Arab cân bằng được lợi ích quốc gia và lợi ích khu vực, đồng thời xây dựng được các cơ chế hiệu quả để giải quyết những khác biệt, sẽ là yếu tố quyết định đến sự phát triển của quan hệ nội khối.
Xu hướng vận động của quan hệ nội bộ thế giới Arab trong tương lai
Quan hệ nội bộ giữa các quốc gia Arab ở Trung Đông đang và sẽ tiếp tục trải qua những biến đổi sâu sắc. Dựa trên phân tích các động lực và xu hướng hiện tại, có thể nhận diện một số hướng vận động chủ đạo của mối quan hệ này trong tương lai.
Thứ nhất, xu hướng tái cấu trúc quan hệ khu vực sẽ tiếp tục diễn ra mạnh mẽ. Điều này được thể hiện qua việc các quốc gia Arab đang tích cực tìm kiếm sự cân bằng mới trong bối cảnh địa chính trị đang thay đổi. Thỏa thuận bình thường hóa quan hệ giữa Saudi Arabia và Iran năm 2023 có thể được xem như một dấu hiệu cho thấy khu vực đang hướng tới một trật tự mới, nơi đối thoại và hợp tác có thể thay thế đối đầu. Tuy nhiên, quá trình này sẽ không diễn ra một cách suôn sẻ và đồng đều, mà sẽ chứa đựng cả những bước tiến và lùi, phụ thuộc vào diễn biến của các vấn đề khu vực và tác động từ môi trường quốc tế.
Thứ hai, hợp tác kinh tế có khả năng sẽ trở thành động lực chính trong quan hệ nội khối. Trước thách thức của chuyển đổi năng lượng toàn cầu và nhu cầu đa dạng hóa kinh tế, các nước Arab buộc phải tăng cường liên kết để tận dụng thế mạnh và bù đắp điểm yếu của nhau. Xu hướng này có thể thể hiện qua việc phát triển các dự án cơ sở hạ tầng chung, tăng cường thương mại nội khối và hợp tác trong các lĩnh vực công nghệ cao. Đặc biệt, các sáng kiến như “Tầm nhìn 2030” của Saudi Arabia hay chiến lược phát triển của UAE có thể tạo ra những cơ hội hợp tác mới giữa các nước trong khu vực.
Thứ ba, an ninh khu vực sẽ tiếp tục là một nhân tố quan trọng định hình quan hệ các nước Arab. Trong bối cảnh các mối đe dọa an ninh ngày càng đa dạng và phức tạp, từ khủng bố đến an ninh mạng, nhu cầu hợp tác an ninh sẽ tăng cao. Tuy nhiên, sự khác biệt trong nhận thức về các mối đe dọa và cách thức ứng phó có thể tạo ra những rạn nứt mới. Đặc biệt, cách tiếp cận với vấn đề Israel-Palestine và mối quan hệ với Iran sẽ tiếp tục là những thử thách lớn đối với sự đoàn kết của khối Arab.
Thứ tư, các thách thức phi truyền thống như biến đổi khí hậu, an ninh lương thực và khan hiếm nguồn nước sẽ buộc các nước Arab phải tăng cường hợp tác. Những vấn đề này đòi hỏi giải pháp khu vực và không thể giải quyết đơn lẻ bởi một quốc gia. Do đó, có thể dự đoán sự xuất hiện của các cơ chế hợp tác mới trong những lĩnh vực này, cũng như việc tăng cường vai trò của các tổ chức khu vực hiện có.
Thứ năm, sự trỗi dậy của thế hệ lãnh đạo trẻ tại nhiều quốc gia Arab có thể tạo ra những thay đổi quan trọng trong quan hệ nội khối. Thế hệ lãnh đạo mới, với tư duy cải cách và cách tiếp cận thực dụng hơn trong quan hệ quốc tế, có thể thúc đẩy những hình thức hợp tác mới và linh hoạt hơn giữa các nước Arab.
Tuy nhiên, bên cạnh những xu hướng tích cực, cũng cần nhận diện những thách thức có thể cản trở sự phát triển của quan hệ nội khối trong tương lai. Sự can thiệp của các cường quốc bên ngoài, cạnh tranh ảnh hưởng khu vực, và những khác biệt về lợi ích quốc gia vẫn sẽ là những yếu tố có thể gây ra căng thẳng và phân mảnh.
Có thể thấy quan hệ nội bộ của thế giới Arab trong tương lai sẽ vận động theo hướng đa chiều và phức tạp. Một mặt, các thách thức chung và nhu cầu phát triển sẽ thúc đẩy hợp tác sâu rộng hơn. Mặt khác, những khác biệt và mâu thuẫn vốn có vẫn sẽ tồn tại và có thể tạo ra những rạn nứt mới. Thành công trong việc xây dựng một khuôn khổ hợp tác hiệu quả và bền vững sẽ phụ thuộc vào khả năng các nước Arab cân bằng giữa lợi ích quốc gia và lợi ích khu vực, cũng như xây dựng được các cơ chế hiệu quả để quản lý những khác biệt./.
Tác giả: Như Quỳnh
Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả, không nhất thiết phản ánh quan điểm của Nghiên cứu Chiến lược. Mọi trao đổi học thuật và các vấn đề khác, quý độc giả có thể liên hệ với ban biên tập qua địa chỉ mail: [email protected]
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. “The New Arab Cold War: Rediscovering Politics in the Middle East” của Gregory Gause III (Columbia University Press, 2022)
2. “Arab Politics Beyond the Uprisings” của Marc Lynch (Oxford University Press, 2021)
3. “The Gulf Monarchies: From Oil to Influence” của David Roberts (Yale University Press, 2023)
4. “Shifting Regional Orders in the Arab World” – Middle East Policy Quarterly (Vol. 29, Issue 2, 2022)
5. “The Abraham Accords and Changing Gulf Dynamics” – International Affairs Review (Vol. 98, Issue 3, 2023)
6. “Qatar Crisis and Regional Realignment” – Journal of Middle Eastern Studies (Vol. 55, 2022
7. Arab Strategic Report 2023″ – Al-Ahram Center for Political & Strategic Studies
8. “Gulf Cooperation Council: New Dynamics” – Carnegie Middle East Center (2023)
9. “Regional Security in the Gulf” – International Crisis Group (Report No. 245, 2022)
10. “Quan hệ quốc tế ở Trung Đông: Lịch sử và hiện tại” – PGS.TS Nguyễn Hoàng Giáp (NXB Chính trị Quốc gia, 2021)
11. “Thế giới Arab trong trật tự quốc tế mới” – TS. Bùi Nhật Quang (NXB Khoa học Xã hội, 2020)
12. “Biến động địa chính trị tại khu vực Vùng Vịnh” – Tạp chí Nghiên cứu Quốc tế (Số 126, 2023)
13. “Chính sách đối ngoại của các nước GCC” – Tạp chí Nghiên cứu Trung Đông-Châu Phi (Số 8, 2022)
14. “Quan hệ Iran-Saudi Arabia: Từ đối đầu đến đối thoại” – Tạp chí Châu Á-Thái Bình Dương Nghiên cứu (Số 4, 2023)
