Tuần này, hai quốc gia láng giềng có lịch sử quan hệ đầy thăng trầm đã đánh dấu một chương mới trong hợp tác an ninh. Nhưng liệu Hiệp ước An ninh Chung Australia-Indonesia có thực sự thay đổi cán cân quyền lực khu vực, hay chỉ là một động thái mang tính biểu tượng trong bối cảnh địa chính trị ngày càng phức tạp?
Một thỏa thuận lâu đời được hồi sinh
Vào thứ Tư vừa qua tại Sydney, Thủ tướng Australia Anthony Albanese và Tổng thống Indonesia Prabowo Subianto đã công bố việc hoàn tất về cơ bản Hiệp ước An ninh Chung Australia-Indonesia. Động thái này diễn ra chỉ một năm sau khi hai nước nâng cấp Thỏa thuận Hợp tác Quốc phòng, phản ánh xu hướng gắn kết ngày càng chặt chẽ trong quan hệ an ninh song phương suốt thập kỷ qua.
Điều đáng chú ý là hiệp ước mới này được cho là mô phỏng chặt chẽ theo Hiệp định Duy trì An ninh năm 1995 (Agreement on Maintaining Security – AMS) giữa Tổng thống Suharto và Thủ tướng Paul Keating. Thỏa thuận năm 1995 từng được xem là thành tựu lớn trong quan điểm “Australia tìm kiếm an ninh trong châu Á, không phải từ châu Á”, nhưng chỉ tồn tại được bốn năm trước khi bị chính quyền Habibie hủy bỏ năm 1999 – hậu quả trực tiếp từ việc Australia tham gia sứ mệnh ổn định hòa bình tại Đông Timor.
Sau đó, hai nước đã ký Thỏa thuận Hợp tác An ninh Australia-Indonesia năm 2006 (Hiệp ước Lombok), nhưng văn bản này thiếu điều khoản trọng yếu về cam kết tham vấn của hiệp định năm 1995. Trong nhiều năm, khi cạnh tranh Mỹ-Trung gia tăng và các nước Đông Nam Á phải liên tục cân bằng giữa các cường quốc, nhiều nhà quan sát tin rằng loại cam kết chặt chẽ như năm 1995 đã trở thành quá khứ.
Cam kết mới: Rộng hơn nhưng vẫn linh hoạt
Theo tuyên bố của Thủ tướng Albanese, hiệp định mới không chỉ yêu cầu tham vấn định kỳ ở cấp lãnh đạo và bộ trưởng – cả trong tình huống bình thường lẫn khi một hoặc cả hai bên bị đe dọa – mà còn đòi hỏi các bên “tham vấn và cân nhắc những biện pháp có thể thực hiện riêng lẻ hoặc chung” nếu đối mặt với thách thức an ninh.
Ngôn ngữ này tương tự các hiệp định khác của Australia với Hoa Kỳ (Hiệp ước ANZUS), với Papua New Guinea (Hiệp ước Pukpuk), và trong Thỏa thuận Phòng thủ Năm bên (Five Power Defence Arrangements – FPDA) với Anh, New Zealand, Singapore và Malaysia. Tuy nhiên, đây là hiệp định an ninh đầu tiên của Indonesia kể từ AMS với Australia – một dấu hiệu cho thấy tầm quan trọng mà Jakarta gán cho mối quan hệ này.
Điều cốt lõi cần nhấn mạnh là những cam kết tham vấn này không buộc một bên phải tự động hỗ trợ quân sự cho bên kia. Các hiệp ước an ninh kiểu này được soạn thảo cẩn trọng để tính đến nhiều tình huống và cho phép mỗi bên có “lối thoát” khi cần thiết. Chúng được thiết kế để đủ linh hoạt, giúp dễ chấp nhận hơn với lãnh đạo và dư luận trong nước.
Ví dụ minh họa rõ nhất là Hiệp ước ANZUS. Mặc dù chỉ cam kết tham vấn, hiệp ước này đã được viện dẫn sau vụ tấn công 11/9/2001, dẫn đến việc Australia tham gia chiến dịch quân sự do Mỹ dẫn đầu chống Taliban ở Afghanistan. Ngược lại, có thể hình dung tình huống Jakarta sẽ ngần ngại tham gia bất kỳ chiến dịch quân sự nào cùng Canberra nếu đối thủ là Bắc Kinh – đối tác kinh tế và chiến lược quan trọng của Indonesia.
Ý nghĩa chiến lược
Dù không phải là hiệp ước phòng thủ chung theo nghĩa truyền thống, thỏa thuận này vẫn mang ý nghĩa chiến lược sâu sắc cho cả hai bên.
Đối với Australia, hiệp ước này là bước tiến quan trọng trong nỗ lực “neo” an ninh quốc gia trong khu vực thay vì chỉ dựa vào liên minh với các cường quốc bên ngoài. Ngoại trưởng Penny Wong đã nhấn mạnh trong cuộc phỏng vấn với ABC News: “Chúng ta phải neo an ninh của mình trong khu vực thông qua mạng lưới quan hệ” với các nước láng giềng. Quan điểm này phản ánh sự thay đổi trong tư duy chiến lược của Canberra – từ việc chỉ trông cậy vào “người bạn lớn và quyền lực” sang xây dựng mạng lưới an ninh đa phương với các quốc gia trong khu vực.
Hiệp ước giúp Australia bác bỏ quan điểm cho rằng nước này là “người ngoài” ở châu Á hay chỉ đơn thuần là “chư hầu” của Mỹ. Nó khẳng định vị thế của Australia như một quốc gia khu vực có lợi ích và cam kết lâu dài với an ninh Đông Nam Á. Trong bối cảnh Australia đang triển khai sáng kiến AUKUS (với Anh và Mỹ) về tàu ngầm hạt nhân – một động thái gây nhiều tranh cãi trong khu vực – hiệp ước với Indonesia giúp Canberra chứng minh rằng họ không đơn thuần theo đuổi chiến lược liên kết với phương Tây mà còn đầu tư nghiêm túc vào quan hệ với láng giềng.
Đối với Indonesia, hiệp ước này thể hiện sự tự tin và linh hoạt trong chính sách đối ngoại “độc lập và tích cực” (bebas aktif). Jakarta đang chứng minh rằng nước này có thể tăng cường quan hệ an ninh với Australia mà không vi phạm nguyên tắc không liên kết lâu đời – vốn là một phần trong “DNA chiến lược” của quốc gia Đông Nam Á lớn nhất này.
Việc xây dựng cơ chế tham vấn thường xuyên với Australia sẽ giúp Jakarta có thêm công cụ để quản lý các vấn đề nhạy cảm như hoạt động quân sự trong vùng biển quần đảo, không phận khu vực, và đối phó với các thách thức an ninh phi truyền thống như khủng bố, tội phạm xuyên quốc gia, và thảm họa thiên nhiên.
Bối cảnh địa chính trị: Cạnh tranh quyền lực và vai trò của ASEAN
Hiệp ước này không thể tách rời khỏi bối cảnh cạnh tranh chiến lược gay gắt giữa Mỹ và Trung Quốc tại khu vực Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương. Trong những năm gần đây, Bắc Kinh đã tăng cường đáng kể sự hiện diện quân sự và kinh tế tại Đông Nam Á, trong khi Washington liên tục khẳng định cam kết với các đồng minh và đối tác trong khu vực.
Indonesia, với dân số hơn 270 triệu người và nền kinh tế lớn nhất Đông Nam Á theo GDP danh nghĩa khoảng 1,4 nghìn tỷ USD (2024), đang ở vị trí then chốt trong cuộc cạnh tranh này. Jakarta đã tỏ rõ quyết tâm không muốn phải chọn phe giữa Washington và Bắc Kinh, thay vào đó theo đuổi chính sách cân bằng và đa phương hóa quan hệ đối ngoại.
Các nước Đông Nam Á khác – đặc biệt Malaysia, Philippines và Singapore – có khả năng sẽ nhìn nhận tích cực việc một đối tác an ninh quan trọng như Australia tăng cường đầu tư vào một thành viên ASEAN. Điều này phù hợp với quan điểm rằng sự ổn định của khu vực tốt nhất được đảm bảo thông qua mạng lưới quan hệ song phương và đa phương chồng lấp nhau, thay vì các khối quân sự cứng nhắc.
Tuy nhiên, cũng cần lưu ý rằng một số nước có thể lo ngại về khía cạnh AUKUS trong quan hệ Australia-Indonesia. Mặc dù hiệp ước mới không có liên quan trực tiếp đến AUKUS, việc Australia đang phát triển năng lực tàu ngầm hạt nhân vẫn là chủ đề nhạy cảm trong khu vực, với lo ngại về chạy đua vũ trang và sự phá vỡ cân bằng chiến lược.
Yếu tố Prabowo: Cơ hội và giới hạn
Sự thành công của việc đạt được hiệp ước này không thể tách rời khỏi yếu tố cá nhân của Tổng thống Prabowo Subianto. Là một cựu tướng quân đội với quan điểm mạnh mẽ về quốc phòng và an ninh, Prabowo đã thể hiện sự quan tâm đặc biệt đến ngoại giao quốc tế và không ngại phá vỡ thông lệ trong chính sách đối ngoại của Indonesia.
Điều thú vị là Prabowo có vẻ mang trong mình cảm giác hoài niệm về thời kỳ Suharto – người cha vợ cũ mà ông gần đây vinh danh là “anh hùng dân tộc”. Ông thậm chí đã gặp cựu Thủ tướng Australia Paul Keating trong chuyến thăm Sydney – người từng ký hiệp định năm 1995 với Suharto. Keating sau đó bình luận rằng thỏa thuận quốc phòng năm 2024 “ổn và tốt cho cả hai nước, nhưng không giống cam kết chặt chẽ của hiệp ước 1995”.
Tuy nhiên, những yếu tố cá nhân tạo thuận lợi cho việc ký kết hiệp ước cũng đồng thời chỉ ra giới hạn của nó. Prabowo nổi tiếng với phong cách ngoại giao “siêu năng động”, liên tục di chuyển giữa các quốc gia và không ngần ngại tiếp xúc với cả những thế lực mà phương Tây coi là đối thủ.
Chỉ trong năm 2025, Prabowo đã tham dự lễ duyệt binh Ngày Chiến thắng ở Trung Quốc vào tháng 8 dù vấp phải phản đối trong nước, từ chối tham dự G7 để sang thăm Moscow vào tháng 6, và gia nhập BRICS ngay sau khi nhậm chức. Những hình ảnh ông đội mũ HMAS Canberra bên cạnh lãnh đạo Australia xuất hiện song song với hình ảnh ông cùng Tập Cận Bình, Vladimir Putin và Kim Jong-un trong cuộc duyệt binh ở Bắc Kinh.
Các nhà phê bình ở Indonesia cho rằng lịch trình ngoại giao dày đặc này thiếu chiến lược rõ ràng và mạch lạc. Từ góc độ này, khó có thể coi hiệp ước với Australia là một “bước ngoặt” quyết định trong chính sách đối ngoại Indonesia như cách Thủ tướng Albanese mô tả, mà đúng hơn là một phần trong chiến lược đa phương hóa rộng lớn hơn.
Hợp tác kinh tế-quốc phòng: Tiềm năng chưa được khai thác
Bên cạnh các cam kết an ninh, hiệp ước cũng mở ra cơ hội cho hợp tác công nghiệp quốc phòng giữa hai nước. Indonesia đang theo đuổi chiến lược tự cường công nghiệp quốc phòng, với mục tiêu giảm phụ thuộc vào nhập khẩu vũ khí. Australia, với nền công nghiệp quốc phòng phát triển và công nghệ tiên tiến, có thể trở thành đối tác quan trọng trong nỗ lực này.
Các lĩnh vực hợp tác tiềm năng bao gồm đóng tàu hải quân, sản xuất radar và hệ thống giám sát, phát triển máy bay không người lái (UAV), và chuyển giao công nghệ sản xuất linh kiện quốc phòng. Việc xây dựng chuỗi cung ứng quốc phòng khu vực không chỉ mang lại lợi ích kinh tế mà còn tăng cường khả năng tương tác giữa các lực lượng vũ trang và tạo thêm động lực cho quan hệ an ninh song phương.
Thương mại song phương giữa Australia và Indonesia đạt khoảng 17 tỷ AUD (2023-2024) theo số liệu của Bộ Ngoại giao và Thương mại Australia, với tiềm năng tăng trưởng mạnh mẽ nếu hai nước tận dụng được các cơ hội từ hiệp ước mới. Hợp tác công nghiệp quốc phòng có thể trở thành động lực quan trọng thúc đẩy quan hệ kinh tế, tạo việc làm và chuyển giao công nghệ cho cả hai bên.
Những thách thức phía trước
Mặc dù có nhiều tiềm năng, hiệp ước Australia-Indonesia vẫn phải đối mặt với một số thách thức đáng kể.
Thứ nhất, lịch sử quan hệ giữa hai nước đầy những giai đoạn căng thẳng và bất đồng. Từ khủng hoảng Đông Timor năm 1999, các vụ bê bối liên quan đến hoạt động tình báo, cho đến những khác biệt về tiếp cận các vấn đề nhân quyền và di cư – tất cả đều để lại dấu ấn trong ký ức tập thể của cả hai quốc gia. Xây dựng lại lòng tin sau những sự kiện này đòi hỏi nỗ lực kiên trì và lâu dài.
Thứ hai, sự khác biệt trong các cam kết và ưu tiên chiến lược có thể tạo ra căng thẳng. Australia là đồng minh chặt chẽ của Mỹ và đang triển khai AUKUS, trong khi Indonesia kiên trì với chính sách không liên kết và đang mở rộng quan hệ với Trung Quốc cũng như Nga. Trong trường hợp xảy ra khủng hoảng lớn liên quan đến các cường quốc này, hai nước có thể thấy mình ở những phía đối lập của phổ lợi ích.
Thứ ba, dư luận trong nước tại cả hai quốc gia có thể tạo ra áp lực lên các nhà lãnh đạo. Tại Indonesia, các nhóm dân tộc chủ nghĩa và bảo thủ có thể phản đối việc gắn kết quá chặt với một quốc gia phương Tây. Tại Australia, sẽ có những lo ngại về việc cam kết an ninh với một quốc gia có lịch sử quan hệ phức tạp và hệ thống chính trị khác biệt.
Thứ tư, hiệu quả thực thi của hiệp ước sẽ phụ thuộc nhiều vào các cơ chế thể chế và nguồn lực được đầu tư. Nếu thiếu các chương trình hợp tác cụ thể, diễn tập chung thường xuyên, và cơ chế chia sẻ thông tin hiệu quả, hiệp ước có nguy cơ trở thành văn bản mang tính biểu tượng hơn là công cụ chiến lược thực sự.
Viễn cảnh tương lai:
Nhìn về phía trước, có thể hình dung ba kịch bản chính cho sự phát triển của quan hệ Australia-Indonesia dưới khuôn khổ hiệp ước mới.
Kịch bản tích cực: Hiệp ước trở thành nền tảng cho quan hệ an ninh sâu rộng, với cơ chế chia sẻ thông tin tình báo thường xuyên, diễn tập quân sự chung phức tạp, và hợp tác chặt chẽ trong các vấn đề an ninh phi truyền thống như chống khủng bố, tội phạm xuyên quốc gia, và ứng phó thảm họa. Hai nước dần xây dựng được “bức tranh chung” về môi trường an ninh khu vực và phối hợp hiệu quả trong các tình huống khủng hoảng. Hợp tác công nghiệp quốc phòng phát triển mạnh, tạo nền tảng kinh tế vững chắc cho quan hệ chiến lược.
Kịch bản tiêu cực: Trong bối cảnh cạnh tranh Mỹ-Trung leo thang, Indonesia ngả hẳn về phía Bắc Kinh hoặc tăng cường quan hệ với Nga đến mức làm căng thẳng quan hệ với Australia và các đối tác phương Tây. Một khủng hoảng lớn – có thể liên quan đến Biển Đông, Đài Loan, hoặc các vấn đề nhân quyền – tạo ra rạn nứt không thể hàn gắn. Hiệp ước trở nên vô nghĩa trên thực tế, dù chưa bị hủy bỏ chính thức. Canberra thấy mình bị cô lập ở khu vực dù có các đồng minh toàn cầu mạnh.
Kịch bản có khả năng nhất: Hợp tác duy trì ở mức độ tham vấn và phối hợp trong các lĩnh vực ít nhạy cảm, không tiến tới liên minh phòng thủ chung đầy đủ. Indonesia tiếp tục chính sách cân bằng, duy trì quan hệ tốt với cả Australia và Trung Quốc. Hiệp ước phát huy tác dụng trong quản lý khủng hoảng, ngăn ngừa hiểu lầm, và tạo kênh đối thoại thường xuyên, nhưng không thay đổi căn bản cán cân quyền lực khu vực. Hai nước hợp tác hiệu quả trong các vấn đề như chống khủng bố, đối phó thảm họa, và an ninh hàng hải, nhưng giữ khoảng cách thận trọng trong các vấn đề chiến lược lớn hơn.
Thực dụng trong thế giới bất định
Hiệp ước An ninh Chung Australia-Indonesia năm 2025 không phải là một bước ngoặt mang tính cách mạng, nhưng cũng không đơn thuần là động thái biểu tượng. Nó phản ánh một sự thực dụng cần thiết trong bối cảnh địa chính trị ngày càng phức tạp và không thể đoán trước.
Đối với Australia, hiệp ước này là minh chứng cho nỗ lực kiên trì xây dựng mạng lưới an ninh khu vực, giảm thiểu rủi ro phụ thuộc quá nhiều vào một đồng minh duy nhất, và khẳng định vai trò của mình như một quốc gia Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương có cam kết lâu dài. Đối với Indonesia, đây là bằng chứng về khả năng cân bằng khéo léo giữa các mối quan hệ quốc tế, duy trì độc lập chiến lược trong khi vẫn tăng cường hợp tác an ninh với các đối tác quan trọng.
Quan hệ Australia-Indonesia, như Thủ tướng Albanese và Tổng thống Prabowo đã nhấn mạnh, từng trải qua nhiều thăng trầm kể từ khi Canberra sớm ủng hộ độc lập của Indonesia vào những năm 1940. Tương lai vẫn còn nhiều bất định, nhưng với hiệp ước mới này, hai bên nay có công cụ tốt hơn để cùng đối mặt và xử lý những thời điểm khó khăn.
Trong thế giới ngày càng đa cực và bất ổn, nơi các cường quốc cạnh tranh gay gắt và các nước vừa và nhỏ phải liên tục điều chỉnh vị thế, những hiệp ước như thế này – dù không hoàn hảo và đầy giới hạn – vẫn là những công cụ quan trọng để quản lý rủi ro, xây dựng lòng tin, và duy trì ổn định. Giá trị thực sự của hiệp ước sẽ không được đo bằng những điều khoản trên giấy tờ, mà bằng cách hai nước sử dụng nó như một khuôn khổ để đối thoại, thấu hiểu lẫn nhau, và cùng nhau điều hướng những thách thức của khu vực trong những năm tới.
Như Ngoại trưởng Penny Wong đã nói, an ninh của Australia phải được “neo” trong khu vực thông qua mạng lưới quan hệ với các nước láng giềng. Hiệp ước Australia-Indonesia là một mắt xích quan trọng trong mạng lưới đó – không phải là giải pháp toàn diện cho mọi thách thức an ninh, nhưng là một bước đi cần thiết và đúng hướng.
Tổng hợp và phân tích: Toàn Bùi
Tác giả Natalie Sambhi là Giám đốc Điều hành của Verve Research và là thành viên chính sách cấp cao tại Hiệp hội Châu Á Úc. Bài viết này phản ánh quan điểm phân tích của tác giả dựa trên các nguồn thông tin công khai và không đại diện cho lập trường chính thức của bất kỳ chính phủ hay tổ chức nào.
