Các cường quốc quân sự như Mỹ và phương Tây đang thúc đẩy quân sự hóa tại các vùng biển sâu nhằm kiểm soát đại dương và giành lợi thế trong cuộc đua tài nguyên. Biển sâu, định nghĩa là vùng nước từ 200 mét trở xuống, có vai trò quan trọng về chiến lược và kinh tế, khi tài nguyên trên đất liền ngày càng khan hiếm.
Quân sự hóa biển sâu bao gồm phát triển lực lượng tác chiến tích hợp các công nghệ hiện đại như vũ khí tấn công, hệ thống cảm biến, định vị và chỉ huy kiểm soát. Mục tiêu là biến biển sâu thành một chiến trường mới nối tiếp các không gian chiến đấu truyền thống, đồng thời củng cố sức mạnh quân sự và năng lực quốc gia.
Tuy nhiên, quá trình này cũng gây ra những thách thức lớn, như nguy cơ chạy đua vũ trang, xung đột quốc tế, và tổn hại tới môi trường biển sâu. Hơn nữa, việc phát triển các công nghệ biển sâu đòi hỏi chi phí khổng lồ và đối mặt với nhiều rủi ro tiềm ẩn, trái với nguyên tắc hòa bình của Luật biển quốc tế.
Sự gia tăng tốc độ quân sự hóa tại các khu vực biển sâu toàn cầu
Việc tăng cường năng lực tác chiến biển sâu của các cường quốc nhằm giành quyền kiểm soát và sử dụng biển sâu để thống trị đại dương. Với sự phát triển công nghệ và gia tăng tranh chấp tài nguyên, các cường quốc phương Tây, đặc biệt là Mỹ, đã đẩy mạnh quân sự hóa biển sâu trong những năm gần đây, tăng tốc triển khai lực lượng và trang bị hiện đại tại các khu vực này.
Xây dựng kế hoạch phát triển và lý thuyết tác chiến biển sâu
Mỹ và các cường quốc đang xây dựng kế hoạch và lý thuyết tác chiến biển sâu nhằm duy trì lợi thế quân sự, tập trung vào các khái niệm như chiến tranh không gian biển tích hợp, tác chiến không người lái, chiến tranh mạng dưới nước, và phòng thủ cơ sở hạ tầng biển sâu. Những hệ thống không người lái, tự động hoặc bán tự động, được liên kết với các hệ thống trên không, mặt nước và dưới nước để nâng cao hiệu quả tác chiến.
Mỹ đã thử nghiệm và cải tiến chiến lược qua các cuộc mô phỏng chiến tranh, xác định khái niệm “Chiến tranh chống tàu ngầm toàn phổ” là phù hợp nhất. Nga cũng phát triển vũ khí chiến lược như thiết bị không người lái Poseidon để đối phó với Mỹ.
Từ Chiến tranh Lạnh đến nay, Mỹ liên tục nghiên cứu và phát triển vũ khí biển sâu, từ tàu ngầm hạt nhân đến các hệ thống không người lái hiện đại. Các chiến lược nổi bật bao gồm kế hoạch tổng thể phương tiện không người lái (2000), chiến lược “Bù đắp thứ ba” (2014), và báo cáo chiến tranh dưới đáy biển (2015), nhấn mạnh tầm quan trọng của công nghệ biển sâu trong giám sát, chống tàu ngầm và tác chiến toàn cầu.
Phát triển hệ thống vũ khí tác chiến biển sâu không người lái và thông minh
Các quốc gia đang đẩy mạnh phát triển công nghệ tác chiến biển sâu với các hệ thống không người lái, thông minh, kết nối nhiều nền tảng tác chiến.
Thứ nhất, phát triển tàu ngầm hạt nhân biển sâu mới: Tàu ngầm hạt nhân mới có khả năng lặn sâu, hoạt động lâu dài, kết nối với các hệ thống trên mặt đất, mặt nước và không gian. Ví dụ, tàu ngầm hạt nhân chiến lược của Mỹ “Columbia” có thể lặn sâu 1.000m, mang theo thiết bị không người lái cỡ lớn chuyên dùng cho các vùng nước sâu. Trong khi đó, Nga có những tàu ngầm đặc biệt có khả năng nghe lén cáp ngầm và can thiệp dữ liệu.
Thứ hai, phát triển phương tiện không người lái dưới nước có khả năng trinh sát, tấn công, chống tàu ngầm và chiến tranh điện tử, sử dụng “chiến thuật bầy sói” để tiêu diệt mục tiêu giá trị cao. Chúng có những ưu điểm như sự bền bỉ, có ứng dụng trí tuệ nhân tạo, khả năng tàng hình cao trong suốt quá trình thực hiện các nhiệm vụ tác chiến. Hải quân Mỹ có nhiều loại tàu ngầm có khả năng này, ví dụ: “Manta”, “Poseidon”, “Echo Voyager” và “Orca”. Trong đó, “Orca” có khả năng hoạt động ở độ sâu hơn 3.000m, trang bị ngư lôi, tên lửa, sonar. Mỹ đã nhận 5 chiếc “Orca”, chiếc đầu tiên vào tháng 12/2023.
Thứ ba, phát triển các loại vũ khí được bố trí sẵn ở dưới biển sâu, có khả năng kích hoạt tức thời nhằm thực hiện các cuộc tấn công theo yêu cầu. Quân đội Mỹ có “Deep Sea Payload” và “Hydra”, hoạt động ở độ sâu hàng nghìn mét, có thể tồn tại trong môi trường khắc nghiệt này nhiều năm. Về phía Nga, họ có thể triển khai tên lửa sát thủ phóng từ các “container đặc biệt” dưới đáy biển, tầm bắn hơn 8.000 km.
Thứ tư, sự phát triển của các robot tác chiến biển sâu. Chúng có thể thực hiện nhiệm vụ sửa chữa, trinh sát hoặc tấn công mục tiêu. Ví dụ, Mỹ có robot MOCCA có khả năng phát hiện tàu ngầm đối phương, hoạt động ở độ sâu 1.000m trong 90 ngày. Đồng thời, họ cũng có thể triển khai các robot biển sâu có khả năng mang bom. Tương tự, Nga có xe tự hành trinh sát và các chiến điện tử ANGAPP và robot lặn điều khiển từ xa MTK200, hoạt động tự động trong 3 tháng dưới đáy biển.
Thứ năm, vũ khí đa môi trường gồm các phương tiện có thể di chuyển giữa nước và không khí. Ví dụ: “XFC” và “Scan Eagle” phóng từ tàu ngầm của Mỹ, được kỳ vọng có thể thực hiện nhiệm vụ trên không và dưới nước.
Thứ sáu, tàu sân bay dưới biển. Cả Nga và Mỹ đều có những dự án tham vọng về lĩnh vực này. Trong đó, Nga có kế hoạch cải biến tàu ngầm “Typhoon” thành tàu sân bay mang 40 máy bay. Mỹ cũng dự kiến phát triển tàu sân bay ngầm 10.000 tấn có khả năng mang nhiều chiến đấu cơ.
Tất cả công nghệ này thể hiện bước tiến quan trọng trong chiến lược tác chiến biển sâu của các quốc gia.
Hoàn thiện tổ chức và hệ thống chỉ huy lực lượng tác chiến biển sâu
Các quốc gia đang hoàn thiện tổ chức và hệ thống chỉ huy lực lượng tác chiến biển sâu:
Hải quân Mỹ dự kiến thành lập Bộ chỉ huy Lực lượng Biển Sâu, tập hợp các lực lượng như tàu ngầm hạt nhân, “tàu sân bay biển sâu”, robot và hệ thống chiến tranh điện tử biển sâu. Đồng thời, xây dựng hệ thống chỉ huy và kiểm soát tích hợp đa lĩnh vực, liên kết giữa mặt đất, biển, không gian và không người lái.
Ở châu Âu, Pháp cũng đang đẩy mạnh đào tạo, tuyển dụng nhân sự và phát triển lực lượng biển sâu thông qua mô hình kết hợp quân sự – dân sự, cùng việc xây dựng trung tâm nghiên cứu “Biển Sâu” quốc gia.
Trong khi đó, Nga có Tổng Cục Nghiên cứu Biển Sâu, chịu trách nhiệm quản lý lực lượng, thử nghiệm vũ khí và giám sát hoạt động quân sự dưới biển.
Sự phát triển của hệ thống chỉ huy và kiểm soát mới hướng tới tích hợp công nghệ hiện đại, xây dựng chiến lược tác chiến biển sâu phân tán đã phá vỡ cách thức tác chiến truyền thống.
Tăng cường huấn luyện và diễn tập lực lượng tác chiến biển sâu
Các quốc gia đang phát triển các sân huấn luyện và thử nghiệm tác chiến biển sâu để nâng cao khả năng và kinh nghiệm chiến đấu. Như Nhật Bản đã thành lập cơ sở thử nghiệm phương tiện không người lái dưới nước biển sâu từ năm 2021. Hải quân Mỹ đã nâng cấp ba cơ sở huấn luyện biển sâu vào năm 2022 tại Nam California, Quần đảo Bahamas và gần Hawaii, với các cảm biến dưới nước và hệ thống điện tử hỗ trợ huấn luyện tác chiến gần thực tế.
Ngoài ra, Hải quân Mỹ còn thực hiện các cuộc diễn tập công nghệ hải quân tiên tiến hàng năm để kiểm tra và phát triển công nghệ mới, như việc thử nghiệm phương tiện không người lái dưới nước và trên không nhằm nâng cao khả năng nhận thức tình huống và chỉ huy của tàu ngầm hạt nhân.
Cuối cùng, Hải quân Mỹ đã bí mật triển khai lực lượng tác chiến biển sâu trong một cuộc diễn tập quân sự ở biển Baltic vào năm 2022, phá hủy đường ống khí đốt “Nord Stream” dưới đáy biển.
Hoàn thiện hệ thống bảo đảm tác chiến biển sâu toàn diện
Thứ nhất, hệ thống nhận thức tình huống biển sâu, gồm cảm biến dưới đáy biển, phương tiện không người lái, tàu ngầm và các thiết bị lướt biển, hệ thống này có khả năng giám sát và phát hiện tàu ngầm đối phương. Mỹ sử dụng mạng âm thanh dưới biển, cảm biến tự động và phương tiện không người lái để giám sát phạm vi rộng, thu thập thông tin tình báo như nghe lén cáp ngầm dưới đáy biển. Các hệ thống dò tìm chủ động và phân tán được triển khai ở các tuyến đường biển quan trọng để tăng cường khả năng chống tàu ngầm.
Thứ hai, hệ thống dẫn đường biển sâu. Hệ thống này sử dụng sóng âm để cung cấp dịch vụ định vị với độ chính xác dưới một mét. Mỹ phát triển các phương tiện không người lái có độ chính xác cao trong dẫn đường, trong khi Nga phát triển hệ thống dẫn đường dựa trên tín hiệu “Glonass”.
Thứ ba, hệ thống thông tin liên lạc biển sâu. Mỹ phát triển hệ thống truyền thông dưới biển sử dụng sóng vô tuyến và mạng vệ tinh, trong khi Nga sử dụng mạng Internet tốc độ cao dưới biển kết hợp với hệ thống sonar.
Thứ tư, hệ thống hậu cần bảo đảm tác chiến biển sâu. Mỹ đã thiết lập các căn cứ dưới đáy biển ở Đại Tây Dương và các dãy núi biển, cung cấp kho chứa nhiên liệu và vật tư cho tác chiến biển sâu. Các công nghệ như pin lithium và “Cảng ngầm dưới nước” phục vụ cho phương tiện không người lái cũng đang được phát triển. Nga cũng phát triển cơ sở vật chất dự trữ dưới biển, đặc biệt là ở Bắc Cực, cùng với các trạm sạc không người lái dưới biển.
Nguyên nhân gia tăng tốc độ quân sự hóa tại các khu vực biển sâu toàn cầu
Dưới tác động của các yếu tố khách quan và chủ quan như tranh chấp tài nguyên dưới đáy biển gia tăng, công nghệ biển sâu phát triển, thiếu cơ chế kiểm soát quân sự biển sâu và mục tiêu kiểm soát toàn diện đại dương, tiến trình quân sự hóa biển sâu ngày càng được thúc đẩy nhanh chóng.
Những bước đột phá trong công nghệ và trang thiết bị biển sâu
Một, đột phá trong công nghệ và trang thiết bị biển sâu:
Công nghệ trí tuệ nhân tạo (AI) đã thúc đẩy mạnh mẽ quân sự hóa biển sâu. Các hệ thống vũ khí thông minh không người lái có khả năng học hỏi, nhận thức và thực hiện các nhiệm vụ chiến đấu phức tạp, hoàn toàn thay đổi cách thức tác chiến dưới biển. Hải quân Mỹ đã áp dụng chiến thuật “bầy sói” với sự phối hợp của phương tiện không người lái dưới nước và tàu ngầm hạt nhân, giúp nâng cao độ chính xác và quy mô tác chiến biển sâu.
Công nghệ AI kết nối chiến trường biển sâu với các chiến trường khác (mặt nước, trên không, đất liền, không gian và mạng điện tử), tạo ra sự phối hợp liên lĩnh vực và nâng cao hiệu quả tác chiến. Tuy nhiên, công nghệ AI ngày càng dễ tiếp cận, khiến quá trình quân sự hóa biển sâu gia tăng, kể cả từ các quốc gia nhỏ, tổ chức phi chính phủ, và các tổ chức tội phạm.
Hai, đột phá trong vật liệu và công nghệ chế tạo trang thiết bị biển sâu:
Các vũ khí biển sâu được chế tạo từ hợp kim thép cường độ cao, titan, và vật liệu composite chịu áp suất cao, giúp vượt qua những thách thức từ môi trường biển sâu. Công nghệ chống ăn mòn và lớp phủ bảo vệ giúp bảo vệ các thiết bị điện tử và bộ phận bên trong trang thiết bị biển sâu.
Các thiết bị Mỹ có thể hoạt động ở độ sâu tối đa lên tới 4.000 mét, và công nghệ quản lý chất lượng trang thiết bị dựa vào dữ liệu giám sát để phát hiện lỗi và đánh giá tình trạng hoạt động.
Ba, đột phá trong các công nghệ thông tin và dẫn đường biển sâu:
Các công nghệ như thông tin âm thanh dưới nước, sóng điện từ dưới nước, giao tiếp laser dưới biển, và công nghệ định vị kết hợp (GPS, Beidou, dẫn đường quán tính, Doppler) đã đạt được tiến bộ vượt bậc, giúp chỉ huy và kiểm soát tác chiến dưới biển sâu với băng thông rộng và tốc độ cao.
Ví dụ, hệ thống thông tin âm thanh dưới nước ATM của Mỹ có tốc độ truyền tải từ 4.800 đến 9.600 bit/giây ở độ sâu 1.000 mét, trong khi Nhật Bản đã thành công trong truyền thông laser xanh lam và xanh lục dưới biển, đạt tốc độ truyền tải 20 Mbps ở độ sâu 700-800 mét.
Cuộc tranh giành quyền kiểm soát khai thác tài nguyên biển sâu
Khu vực biển sâu chứa đựng nhiều tài nguyên phong phú, đặc biệt là khi tài nguyên đất liền dần cạn kiệt. Tài nguyên khí hydrate (băng cháy) dưới biển sâu có trữ lượng khổng lồ, đủ để cung cấp cho loài người trong 1.000 năm. Dầu khí dưới biển sâu hiện chiếm 30% sản lượng toàn cầu, với 70% các phát hiện dầu khí lớn xuất phát từ khu vực biển sâu. Các dự án dầu khí lớn chủ yếu nằm ở biển sâu, chiếm 75% trong số 50 dự án lớn nhất.
Ngoài dầu khí, tài nguyên đất hiếm và hạt đa kim loại dưới đáy biển cũng được phát hiện với trữ lượng lớn, đặc biệt là tại các khu vực như Thái Bình Dương. Những tài nguyên này rất quan trọng đối với các ngành công nghiệp như hàng không vũ trụ và có giá trị chiến lược cao.
Tuy nhiên, việc khai thác tài nguyên biển sâu gặp khó khăn do sự thiếu đồng thuận trong quản lý quốc tế. Mặc dù Công ước Liên Hợp Quốc về Luật Biển quy định rằng tài nguyên biển sâu là di sản chung của loài người, nhiều quốc gia đã lập pháp để giành quyền khai thác. Cơ quan Quản lý Biển Quốc tế gặp khó khăn trong việc kiểm soát các hoạt động khai thác này, với nhiều quốc gia như Nhật Bản, Đức, Mỹ, và Hàn Quốc đã ban hành luật riêng cho việc khai thác biển sâu. Mới đây, Na Uy đã phê duyệt khai thác thương mại biển sâu ở Bắc Cực, trở thành quốc gia đầu tiên làm vậy.
Các cường quốc quân sự cũng đang củng cố khả năng tác chiến biển sâu để chiếm ưu thế trong việc khai thác tài nguyên này. Mỹ và Nga, đặc biệt, đã triển khai các chiến lược quân sự để bảo vệ quyền kiểm soát tài nguyên biển sâu.
Nhu cầu kiểm soát toàn diện đại dương và chiến thắng trong các cuộc chiến tranh biển tương lai
Tác chiến biển sâu đang trở thành một yếu tố quyết định chiến thắng trong các cuộc chiến tranh biển trong tương lai. Với sự phát triển của công nghệ, bao gồm vệ tinh, vũ khí tấn công chính xác tầm xa và các hệ thống không người lái, môi trường biển sâu sẽ ngày càng trở nên quan trọng hơn trong các chiến lược quân sự. Các tàu chiến hiện nay không chỉ phải đối mặt với mối đe dọa từ vũ khí trên mặt nước, dưới nước và trên không, mà còn là các mối đe dọa từ vũ khí tấn công chính xác từ đất liền. Việc kiểm soát biển sâu sẽ mang lại khả năng tấn công bất ngờ từ dưới đáy biển, có thể tiêu diệt mục tiêu dưới nước, trên mặt nước, trên không, và thậm chí là các mục tiêu trên đất liền, bao gồm tàu chiến lớn và căn cứ hải quân của đối phương.
Biển sâu là một chiến trường rộng lớn với điều kiện thuận lợi cho chiến lược tác chiến. Diện tích đại dương chiếm khoảng 71% bề mặt Trái Đất, trong đó khu vực đáy biển quốc tế chiếm đến 69,7% diện tích đại dương. Với tình trạng mực nước biển dâng cao do biến đổi khí hậu, diện tích biển tiếp tục mở rộng, tạo ra không gian chiến lược tiềm năng lớn. Tuy nhiên, hiện nay con người chỉ mới khám phá khoảng 5% diện tích biển, điều này khiến khu vực biển sâu trở thành không gian chiến lược đầy tiềm năng.
Tác chiến biển sâu có thể được triển khai ở nhiều cấp độ và phạm vi khác nhau, bao gồm kiểm soát đáy biển, thềm lục địa, vùng biển sâu, và có thể mở rộng đến không gian trên không và trên đất liền. Việc triển khai lực lượng tác chiến biển sâu sẽ giúp kiểm soát các tuyến giao thông biển quan trọng của đối phương, phá hủy cơ sở hạ tầng của đối phương và tấn công các mục tiêu quan trọng với chi phí thấp. Một ví dụ điển hình cho thấy chiến lược tác chiến biển sâu có thể hỗ trợ các chiến lược quân sự lớn là vụ phá hoại đường ống khí đốt “Nord Stream” dưới biển trong bối cảnh xung đột Nga – Ukraine.
Sự chậm trễ của cơ chế kiểm soát quân sự quốc tế biển sâu hiện tại
Hiện nay, quá trình quân sự hóa biển sâu vẫn đang nằm trong “vùng xám” của luật quốc tế, chưa có các quy định rõ ràng hạn chế sự phát triển này. Mặc dù Công ước Liên Hợp Quốc về Luật Biển xác định các nguyên tắc cơ bản về mục đích hòa bình trong việc sử dụng biển, nhưng công ước này lại không đưa ra các quy định cụ thể về việc hạn chế quân sự hóa biển sâu. Cụ thể, công ước chỉ quy định hoạt động quân sự trên biển phải tuân thủ các điều khoản của Hiến chương Liên Hợp Quốc, bao gồm cấm sử dụng vũ lực, quyền tự vệ và sự ủy quyền của Hội đồng Bảo an. Tuy nhiên, khái niệm “mục đích hòa bình” trong công ước được hiểu là “phi xâm lược”, không rõ ràng trong việc áp dụng vào các hoạt động quân sự trên biển sâu.
Điều này làm tăng sự quan tâm từ các quốc gia biển, khi họ có thể tận dụng biển sâu như một không gian chiến lược mà không bị ràng buộc quá nhiều bởi các quy định quốc tế. Một ví dụ điển hình là Hiệp ước Nam Cực, nơi đã làm rõ khái niệm “phi quân sự hóa” khu vực Nam Cực và cấm các hành động quân sự, nhưng lại không áp dụng cho biển sâu.
Cơ chế kiểm soát quân sự quốc tế hiện tại đối với biển sâu chỉ chủ yếu tập trung vào việc ngăn chặn việc triển khai vũ khí hạt nhân và vũ khí hủy diệt hàng loạt. Hiệp ước Cấm đặt Vũ khí hạt nhân và Các vũ khí hủy diệt hàng loạt khác dưới đáy biển (1972) chỉ yêu cầu các quốc gia cam kết không đặt vũ khí hạt nhân hoặc vũ khí hủy diệt hàng loạt dưới đáy biển hoặc thềm lục địa ngoài 12 hải lý. Tuy nhiên, các quy định này không hạn chế việc triển khai các vũ khí không hạt nhân hoặc các vũ khí chiến lược dưới biển sâu, chẳng hạn như tàu ngầm hạt nhân hay phương tiện không người lái chiến lược “Poseidon” có động cơ hạt nhân.
Với những thiếu sót trong các quy định quốc tế hiện tại, việc quân sự hóa biển sâu ngày càng trở thành một vấn đề lớn, khó kiểm soát và gây lo ngại về sự phát triển không kiểm soát của các hoạt động quân sự trong khu vực này.
Tác động của việc gia tăng tốc độ quân sự hóa khu vực biển sâu toàn cầu
Quá trình quân sự hóa biển sâu gia tăng sẽ thúc đẩy sự phát triển vượt bậc của công nghệ biển sâu, tăng cường sức mạnh biển của các quốc gia và mở rộng không gian phát triển quốc gia, nhưng cũng sẽ đưa cuộc chạy đua vũ trang vào khu vực biển sâu, vi phạm nghiêm trọng các nguyên tắc và tinh thần của luật quốc tế về việc sử dụng đại dương vì mục đích hòa bình. Đồng thời, điều này sẽ làm gia tăng nguy cơ bùng phát chiến tranh giữa các cường quốc và gây ra tác động nghiêm trọng đến môi trường sinh thái đại dương, đe dọa sự sống còn và sự phát triển bền vững của toàn nhân loại.
Tăng cường sức mạnh biển quốc gia và thúc đẩy sự phát triển quốc gia
Công nghệ biển sâu không chỉ là yếu tố quyết định trong việc phát triển quân sự mà còn thúc đẩy nền kinh tế biển và xã hội phát triển bền vững. Khi công nghệ biển sâu, bao gồm các thiết bị như robot biển sâu, được ứng dụng trong quân sự, nó sẽ tạo ra các thiết bị vũ khí tiên tiến và hệ thống phòng thủ hiện đại, từ đó thay đổi mô hình chiến tranh biển trong tương lai. Sự gia tăng quân sự hóa biển sâu sẽ tạo ra một hệ thống tác chiến ba chiều, kết nối các nền tảng tác chiến từ trên mặt nước đến đáy biển, hỗ trợ xây dựng một mạng lưới vũ khí và phòng thủ thông minh, đồng thời thúc đẩy sự phát triển của các ngành công nghiệp biển sâu như dầu khí, khoáng sản, đánh bắt thủy sản và công nghệ sinh học. Các công nghệ và trang thiết bị này khi được áp dụng rộng rãi sẽ thúc đẩy nền kinh tế biển phát triển lên một tầm cao mới, mở rộng không gian phát triển quốc gia và gia tăng sức mạnh tổng hợp quốc gia. Bên cạnh đó, việc phát triển công nghệ biển sâu còn thúc đẩy các nghiên cứu về tài nguyên biển, làm sáng tỏ những quy luật biến đổi khí hậu và đóng góp vào cuộc cách mạng trong lĩnh vực khoa học trái đất. Cạnh tranh quốc tế trong lĩnh vực biển sâu đang trở thành một yếu tố quyết định trong việc duy trì chủ quyền và quyền lợi biển, cũng như tham gia vào công tác quản lý biển quốc tế. Sự kết hợp giữa công nghệ biển sâu và quân sự hóa biển sâu sẽ giúp các quốc gia mở rộng không gian phát triển, ngăn chặn sự kiềm chế từ các cường quốc biển phương Tây và tạo tiền đề cho sự phát triển bền vững của xã hội loài người.
Khởi xướng cuộc chạy đua vũ trang biển sâu
Hoa Kỳ đang tăng cường phát triển lực lượng tác chiến biển sâu, kết hợp tấn công và phòng thủ, nhằm giành quyền kiểm soát khu vực này. Hải quân Mỹ kế hoạch trang bị 45 tàu lặn không người lái (UUV) trước năm 2024 và thành lập đội tàu ngầm không người lái gồm 2.000 tàu vào năm 2030. Các tàu này sẽ thực hiện nhiệm vụ giám sát, thu thập thông tin tình báo và tác chiến. Mỹ cũng đầu tư phát triển các công nghệ tàu lặn không người lái tiên tiến, mở rộng quy mô trang bị trong chiến lược từ 2023 đến 2052.
Các cường quốc quân sự khác, như Nhật Bản, Nga và Pháp, cũng đang phát triển lực lượng tác chiến biển sâu, tập trung vào tàu lặn không người lái để tăng cường khả năng phòng thủ và giám sát dưới biển sâu. Nhật Bản phát triển tàu “Urashima” và hợp tác với Australia để phát triển hệ thống tự động cho tác chiến dưới nước. Nga phát triển tàu lặn “Poseidon”, có thể mang đầu đạn nhiệt hạch, trong khi Pháp chú trọng vào tàu lặn không người lái chống mìn.
Nhiều quốc gia nhỏ và trung bình cũng tham gia vào cuộc đua công nghệ biển sâu, hợp tác với các cường quốc để phát triển tàu ngầm hạt nhân và tàu lặn không người lái nhằm bảo vệ quyền lợi biển và tài nguyên dưới biển.
Vi phạm các nguyên tắc cơ bản của luật biển quốc tế
Sự phát triển quân sự hóa biển sâu đang tăng tốc và vi phạm các nguyên tắc cơ bản của luật biển quốc tế, đặc biệt là việc sử dụng biển vì mục đích hòa bình. Các điều khoản trong Công ước Liên Hợp Quốc về Luật Biển như Điều 88, Điều 141, và Điều 143 khẳng định rằng biển sâu và tài nguyên của nó là tài sản chung của nhân loại và phải được sử dụng vì lợi ích chung. Tuy nhiên, các quốc gia phương Tây, đặc biệt là EU và Mỹ, đang tăng cường xây dựng lực lượng tác chiến biển sâu nhằm giành quyền kiểm soát khu vực này, gây nguy hiểm cho hòa bình và ổn định toàn cầu.
Liên minh Châu Âu và Mỹ, với ưu thế quân sự biển sâu, đang tranh giành tài nguyên biển sâu và vi phạm nguyên tắc của Công ước Liên Hợp Quốc về việc coi tài nguyên đáy biển là tài sản chung của nhân loại. Mặc dù Nghị quyết 2749 (XXV) của Đại hội đồng Liên Hợp Quốc và các nguyên tắc trong lời mở đầu của Công ước Liên Hợp Quốc khẳng định rằng tài nguyên biển sâu phải phục vụ lợi ích chung của nhân loại, nhưng thực tế, các quốc gia biển lớn phương Tây đang chi phối việc quản lý và khai thác biển sâu, với những chính sách “chiếm lĩnh trước” và “tự do biển cả”. Điều này dẫn đến việc các quốc gia đang phát triển bị gạt ra ngoài cơ chế quản lý biển sâu toàn cầu, trong khi tài nguyên biển sâu vẫn bị kiểm soát chủ yếu bởi Mỹ và các nước châu Âu.
Tăng nguy cơ bùng nổ chiến tranh giữa các cường quốc
Việc phát triển quân sự hóa biển sâu, với sự hỗ trợ từ công nghệ trí tuệ nhân tạo, sẽ làm thay đổi hoàn toàn mô hình chiến tranh hải quân truyền thống và thúc đẩy chuyển đổi sang chiến tranh thông minh. Trong dài hạn, tác chiến biển sâu sẽ làm suy yếu khả năng răn đe hạt nhân của các cường quốc hiện tại, thay đổi cân bằng chiến lược toàn cầu và gia tăng nguy cơ chiến tranh giữa các cường quốc.
Biển sâu đã trở thành chiến trường quan trọng trong chiến lược “cạnh tranh lớn” của Mỹ. Chiến lược “Chiến lược Biển: Lợi thế biển” của Mỹ từ năm 2020 nhấn mạnh tầm quan trọng của việc duy trì sự thống trị biển sâu, coi Trung Quốc và Nga là đối thủ chính. Mỹ đang củng cố vòng vây quân sự đối với hai quốc gia này qua biển sâu, với chiến lược “tự do tiếp cận và chiếm lĩnh các khu vực công cộng toàn cầu”. Sau khi chiến tranh chống khủng bố kết thúc, hải quân Mỹ tái thiết lập chiến lược kiểm soát biển, đưa biển sâu vào vị trí trung tâm.
Mỹ đã phát triển lực lượng tác chiến biển sâu thông minh, kết hợp giữa thiết bị không người lái và có người lái, cùng với chiến đấu liên hợp giữa không quân, hải quân và tác chiến dưới biển sâu. Lực lượng này bao gồm các hệ thống tác chiến đa chiều từ đất liền, trên mặt nước, dưới nước, không gian và mạng, nhằm tạo ra ưu thế tuyệt đối trong quân sự đối với Trung Quốc và Nga. Điều này làm gia tăng nguy cơ tấn công quân sự từ Mỹ và làm trầm trọng thêm nguy cơ chiến tranh giữa các cường quốc, như đã thể hiện qua vụ nổ đường ống khí đốt “Dòng chảy Bắc” trong xung đột Nga-Ukraina.
Các yếu tố hạn chế sự phát triển quân sự hóa biển sâu toàn cầu
Sự phát triển quân sự hóa biển sâu gặp phải khó khăn kỹ thuật lớn, yêu cầu đầu tư kinh tế cao và tiềm ẩn nhiều rủi ro, đồng thời còn chịu ảnh hưởng từ đặc thù của môi trường địa lý biển sâu. Do đó, sự phát triển nhanh chóng của quân sự hóa biển sâu cũng phải đối mặt với nhiều yếu tố hạn chế và thử thách.
Khó khăn trong nghiên cứu và phát triển vũ khí và trang bị quân sự biển sâu, chi phí cao
Khu vực biển sâu có điều kiện tự nhiên khắc nghiệt như áp suất cao, thiếu oxy và không có ánh sáng, đòi hỏi các vũ khí quân sự phải có hiệu suất và công nghệ đặc biệt. Ở độ sâu 1.000 mét, áp suất là 100 lần áp suất khí quyển, và ở 11.000 mét, áp suất đạt 110 MPa, đủ để làm biến dạng một chiếc xe tăng. Việc phát triển vũ khí quân sự biển sâu đòi hỏi sử dụng vật liệu đặc biệt và công nghệ tiên tiến, gây ra chi phí và rủi ro lớn, khiến chỉ các quốc gia lớn mới có thể theo đuổi.
Chi phí đầu tư cho vũ khí biển sâu rất cao, như tàu ngầm không người lái “Whale Shark” của Hải quân Mỹ trị giá 240 triệu USD, hay tàu ngầm hạt nhân lớp “Columbia” của Mỹ có giá lên đến 170 tỷ USD cho chiếc đầu tiên. Những chi phí này quá lớn đối với các quốc gia nhỏ và nếu phát triển thất bại, sẽ dẫn đến thiệt hại kinh tế nghiêm trọng.
Thời gian nghiên cứu và phát triển các vũ khí này cũng rất dài, do mức độ khó khăn kỹ thuật cao. Ví dụ, tàu ngầm không người lái “Whale Shark” của Boeing bị trì hoãn giao từ 2020 đến 2023. Tương tự, tàu ngầm hạt nhân lớp “Columbia” của Mỹ cũng bị hoãn, dự kiến đến năm 2031 mới hoàn thành.
Nghiên cứu và phát triển vũ khí biển sâu đụng phải nhiều thách thức kỹ thuật, yêu cầu tích hợp các công nghệ tiên tiến trong nhiều lĩnh vực, từ vật liệu đặc biệt, định vị điều hướng, liên lạc, đến nghiên cứu địa hình biển sâu, từ trường, và sinh học biển sâu. Công nghệ tích hợp trong khai thác tài nguyên biển sâu cũng đóng vai trò quan trọng trong sự cạnh tranh quốc tế trong lĩnh vực này.
Rủi ro tiềm ẩn cao khi sử dụng rộng rãi công nghệ trí tuệ nhân tạo
Công nghệ trí tuệ nhân tạo (AI) hiện đang được ứng dụng rộng rãi trong các trang bị vũ khí quân sự biển sâu nhờ khả năng thích ứng với các điều kiện tự nhiên khắc nghiệt của biển sâu. Tuy nhiên, AI cũng mang lại nhiều rủi ro về công nghệ và đạo đức. Một trong những rủi ro lớn là AI không thể giải thích và không thể dự đoán, gây ra nguy cơ mất kiểm soát và dẫn đến hành động sai lầm trong chiến đấu, ảnh hưởng lớn đến kết quả chiến trường. Các thuật toán AI, dù mạnh mẽ, nhưng có thể bị lừa dối và đưa ra các quyết định sai lầm, làm gia tăng nguy cơ trong các cuộc chiến.
Ngoài ra, công nghệ AI cũng tiềm ẩn các vấn đề đạo đức, đặc biệt khi AI có thể vượt qua trí tuệ con người. Điều này có thể dẫn đến việc AI hoặc robot thay thế con người trong nhiều lĩnh vực, gây ra mối đe dọa về quyền kiểm soát và sự phân hóa xã hội. Trong trường hợp mất kiểm soát, như với các công nghệ vũ khí biển sâu, AI có thể gây ra thảm họa hủy diệt cho nhân loại. Những cảnh báo từ các chuyên gia, như Stephen Hawking, nhấn mạnh rằng AI nếu không được quản lý hiệu quả có thể dẫn đến một tương lai tăm tối cho nhân loại.
Các sự cố thực tế như vụ thử nghiệm của Không quân Mỹ vào năm 2023, khi một máy bay không người lái AI tấn công người điều khiển, càng củng cố mối lo ngại về nguy cơ không thể kiểm soát AI trong chiến tranh. Liên Hợp Quốc và nhiều chuyên gia cảnh báo rằng AI không được phép tự động tấn công con người, điều này trở thành một “đường ranh đỏ” không thể vượt qua trong phát triển vũ khí và công nghệ quân sự.
Những thách thức từ địa lý khắc nghiệt của đại dương sâu
Biển sâu và đáy biển vẫn là những khu vực chưa được con người khám phá đầy đủ, với chỉ 5% đáy biển được khảo sát cơ bản và 0,01% được nghiên cứu chi tiết. Môi trường địa lý phức tạp và khắc nghiệt của biển sâu tạo ra những thách thức lớn đối với tác chiến dưới biển. Địa hình đáy biển bao gồm các hệ thống đới núi giữa đại dương kéo dài hàng nghìn km, hố biển sâu không đo lường được, các ngọn núi biển lớn nhỏ, núi lửa dưới biển, thềm lục địa, và các khu vực trầm tích, tạo ra nguy cơ lớn đối với sự an toàn của các phương tiện tác chiến dưới biển.
Để đảm bảo an toàn, việc có thông tin địa hình đáy biển chính xác và cập nhật theo thời gian thực là điều cần thiết. Các yếu tố như nhiệt độ nước, độ mặn, mật độ, dòng hải lưu, và sóng nội cần được theo dõi liên tục để bảo vệ các lực lượng tác chiến dưới biển. Một ví dụ điển hình là sự cố tàu ngầm hạt nhân “Connecticut” của Mỹ va phải một ngọn núi dưới biển ở Biển Đông vào tháng 10 năm 2021. Nguyên nhân là do bản đồ đáy biển của Mỹ không được cập nhật kịp thời, dẫn đến việc tàu ngầm không nhận ra sự thay đổi địa hình dưới biển.
Các thảm họa tự nhiên như núi lửa dưới biển và động đất cũng tạo ra mối đe dọa nghiêm trọng đối với hoạt động dưới biển. Khoảng 80% núi lửa trên thế giới nằm dưới biển, và các vụ phun trào dưới biển như ở Nhật Bản và Tonga đã gây ra những đám khói khổng lồ. Sóng thần từ các trận động đất dưới biển, cùng với trượt lở đáy biển quy mô lớn, có thể gây ra những ảnh hưởng nghiêm trọng đối với sự an toàn của các lực lượng quân sự và vũ khí dưới biển, đồng thời làm gián đoạn tiến trình phát triển quân sự dưới biển.
Những yếu tố hạn chế từ môi trường sinh thái mong manh của biển sâu
Biển sâu đóng vai trò quan trọng trong các quá trình sinh học và chu trình sinh học-địa hóa toàn cầu, có ảnh hưởng sâu rộng đến môi trường sinh thái của Trái đất. Hơn 90% sinh vật trên Trái đất sống ở biển sâu dưới độ sâu 200 mét. Các rạn san hô lạnh, tồn tại ở các thềm lục địa và sườn núi biển, không chỉ là phần quan trọng của hệ sinh thái biển sâu mà còn là nơi lưu trữ giá trị tài nguyên sinh thái cao và là chỉ báo lý tưởng cho sự biến đổi khí hậu dài hạn. Các loài sinh vật biển như san hô và bọt biển sống dưới biển sâu cũng là một phần quan trọng của hệ sinh thái này.
Tuy nhiên, môi trường sinh thái biển sâu rất mong manh và dễ bị tổn thương. Khi bị phá hủy, khả năng phục hồi của nó rất chậm, có thể mất hàng thế kỷ. Ví dụ, san hô biển sâu chỉ tăng trưởng từ 4 đến 35 micromet mỗi năm, trong khi các hạt mangan có kích thước bằng củ khoai tây cần hàng triệu năm để hình thành. Từ năm 2003, Hội đồng Nghiên cứu Đại dương Quốc tế đã cảnh báo rằng hầu hết các quần thể sinh vật biển sâu đang vượt quá giới hạn sinh học an toàn. Sự biến đổi khí hậu làm giảm lượng oxy hòa tan trong nước biển, gây ra sự suy giảm sinh khối và đa dạng sinh học biển sâu, với số lượng cá biển sâu giảm tới 60%.
Sự đa dạng sinh học biển sâu hiện nay đang bị đe dọa nghiêm trọng bởi các yếu tố như ô nhiễm đất liền, hoạt động quân sự dưới biển, biến đổi khí hậu, và những tác động sâu rộng khác. Việc quân sự hóa biển sâu và cuộc đua vũ trang dưới biển sẽ gây tổn hại không thể khôi phục đối với môi trường sinh thái đại dương, làm gia tăng sự suy thoái môi trường và đe dọa sự phát triển bền vững của xã hội nhân loại. Một ví dụ điển hình là sự kiện phá hủy đường ống khí đốt biển “Nord Stream”, trong đó rò rỉ 800 triệu mét khối khí tự nhiên, tương đương với 500.000 tấn methane, gây tổn hại nghiêm trọng đến môi trường sinh thái biển và góp phần vào quá trình nóng lên toàn cầu.
Kết luận
Trong thế kỷ đại dương hiện nay, biển sâu ngày càng thể hiện giá trị chiến lược trong an ninh toàn cầu và phát triển bền vững, trở thành lĩnh vực mới trong sự phát triển của nhân loại. Các cường quốc quân sự phương Tây, với sự chậm trễ của cơ chế kiểm soát quân sự quốc tế biển sâu cùng với lợi thế về công nghệ, trang thiết bị và tài chính, đã tăng tốc phát triển lực lượng tác chiến biển sâu kết hợp phòng thủ và tấn công, với mục tiêu kiểm soát biển sâu và thống trị biển sâu. Điều này sẽ làm gia tăng quá trình quân sự hóa biển sâu, kích động cuộc đua vũ trang dưới biển và đe dọa nghiêm trọng sự phát triển hòa bình của biển sâu và đại dương. Trung Quốc nên dựa trên cộng đồng vận mệnh biển cả, cùng hoàn thiện hệ thống pháp lý quốc tế về khai thác và sử dụng biển sâu, thúc đẩy việc thiết lập cơ chế kiểm soát quân sự quốc tế biển sâu, bảo vệ hòa bình biển sâu, bảo vệ chủ quyền quốc gia và sự phát triển bền vững của xã hội nhân loại./.
Lược dịch: Thu Oanh
Tác giả: Kuang Lasheng là Tiến sĩ Luật, nghiên cứu viên của Viện Khoa học Quân sự, Trung Quốc.
Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả, không nhất thiết phản ánh quan điểm của Nghiên cứu Chiến lược. Mọi trao đổi học thuật và các vấn đề khác, quý độc giả có thể liên hệ với ban biên tập qua địa chỉ mail: [email protected]
