Nepal, quốc gia từng nổi tiếng với chỉ số hạnh phúc cao ở khu vực Nam Á, đang phải đối mặt với một giai đoạn bất ổn chính trị nghiêm trọng, khi các cuộc bạo loạn và xung đột xã hội liên tục bùng phát, đe dọa tính ổn định thể chế và an ninh quốc gia. Những bất ổn này không chỉ xuất phát từ mâu thuẫn chính trị lâu dài giữa các đảng phái, mà còn phản ánh căng thẳng sâu sắc về kinh tế, xã hội và nhận thức quyền lực trong cộng đồng. Sự phức tạp của tình hình Nepal hiện nay đặt ra nhiều câu hỏi về khả năng duy trì ổn định chính trị, đồng thời mở ra những cơ hội nghiên cứu sâu sắc về cơ chế giải quyết xung đột và tái thiết thể chế trong các quốc gia chuyển tiếp.
Nguồn gốc của cuộc khủng hoảng
Cuộc khủng hoảng chính trị bùng phát tại Nepal vào tháng 9 năm 2025, với tâm điểm là các cuộc biểu tình rầm rộ của thế hệ trẻ, không phải là một hiện tượng bột phát đơn lẻ, mà thực chất là hệ quả của một quá trình bất ổn thể chế kéo dài suốt gần hai thập kỷ qua. Từ khi chế độ quân chủ bị bãi bỏ vào năm 2008 và nền cộng hòa dân chủ được thành lập, Nepal chưa bao giờ đạt tới một trạng thái ổn định chính trị bền vững.
Sau khi kết thúc cuộc nội chiến kéo dài mười năm giữa lực lượng chính phủ và Đảng Cộng sản Nepal Maoist năm 2006, thỏa thuận hòa bình toàn diện đã mở đường cho việc chấm dứt chế độ quân chủ kéo dài hàng thế kỷ, đến năm 2008 Nepal chính thức trở thành một nền cộng hòa liên bang dân chủ[1]. Tuy nhiên, sự thay đổi thể chế mang tính đột ngột này không đi kèm với một lộ trình xây dựng thể chế hiệu quả và đồng thuận xã hội rộng rãi. Trong vòng chưa đầy hai thập kỷ, Nepal đã chứng kiến tình trạng thay đổi chính phủ liên tục, từ năm 2008 đến 2024, quốc gia này đã có tới 14 đời thủ tướng trong vòng 15 năm giữ vai trò cầm quyền đất nước, với thời gian cầm quyền trung bình của mỗi đời chưa đến hai năm[2]. Điều này phản ánh sự thiếu vắng ổn định trong hệ thống chính trị và cho thấy rằng thể chế cộng hòa chưa tạo được nền tảng vững chắc để đảm bảo tính liên tục của chính sách.
Hiến pháp năm 2015, được kỳ vọng là bước ngoặt để củng cố nền tảng dân chủ, lại trở thành một nguồn gốc tranh cãi, nhiều nhóm xã hội, đặc biệt là các cộng đồng Madhesi và Tharu ở vùng Terai, phản đối hiến pháp vì cho rằng nó không đảm bảo quyền bình đẳng chính trị và đại diện công bằng[3]. Những cuộc biểu tình bạo lực năm 2015 – 2016, dẫn đến hàng chục người thiệt mạng và quan hệ căng thẳng với Ấn Độ, đã bộc lộ rõ sự mong manh của bản hiến pháp mới. Theo World Bank Governance Indicators từ năm 2008 đến 2023, các chỉ số về ổn định chính trị, vắng bạo lực và chống tham nhũng của Nepal luôn ở mức thấp, chỉ dao động từ -0,7 đến -1,1 trên thang từ -2,5 đến +2,5, tương ứng với vị trí từ 13,2% đến 23,2% trong bảng xếp hạng toàn cầu, phản ánh sự thiếu vững chắc của thể chế chính trị[4].
Hệ thống chính trị Nepal được xây dựng trên nền tảng đa đảng, song lại mang tính phân mảnh cao. Ba đảng lớn bao gồm: Đảng Cộng sản Nepal (UML), Đảng Maoist và Đảng Quốc đại Nepal (NC) thường xuyên chia rẽ và tranh giành quyền lực, trong khi nhiều đảng nhỏ đóng vai trò như một ngôn ngữ mặc cả để hình thành các liên minh ngắn hạn. Văn hóa chính trị dựa trên thỏa hiệp quyền lực cục bộ thay vì tầm nhìn dài hạn đã khiến chính phủ liên tục sụp đổ. Tình trạng chu kỳ bất ổn ở Nepal được đặc trưng bởi các yếu tố liên minh chính phủ mong manh, dễ tan rã, thiếu tính thể chế hóa trong việc luân chuyển quyền lực, việc sử dụng hiến pháp và tòa án như công cụ chính trị thay vì nền tảng pháp lý ổn định. Hệ quả là các chính phủ liên tiếp thất bại trong việc triển khai chính sách phát triển dài hạn, đặc biệt trong các lĩnh vực kinh tế và cải cách xã hội, khiến lòng tin của người dân vào hệ thống chính trị suy giảm.
Cạnh tranh phe phái tại Nepal không đơn thuần là sự khác biệt về chương trình chính sách, mà phản ánh một nền văn hóa chính trị mang tính cá nhân hóa và phe nhóm. Đảng Cộng sản Nepal (UML) và Đảng Maoist, dù có chung gốc rễ ý thức hệ, lại chia rẽ sâu sắc về lãnh đạo và chiến lược. Trong khi đó, Đảng Quốc đại Nepal, vốn có lịch sử lâu đời, lại thường xuyên đối đầu với các đảng cánh tả về định hướng phát triển và quan hệ đối ngoại. Hệ quả của xung đột đảng phái là sự bất lực trong việc tạo ra một chương trình nghị sự quốc gia có tính đồng thuận. Quốc hội trở thành đấu trường chính trị hơn là cơ quan lập pháp hiệu quả. Theo khảo sát của Transparency International năm 2023, 84% người dân Nepal cho rằng các đảng phái chính trị là “tham nhũng nhất” trong tất cả các định chế công và nước này xếp thứ 107/180 quốc gia[5]. Điều này giải thích vì sao làn sóng biểu tình năm 2025 lại do giới trẻ dẫn đầu, với yêu cầu thay đổi tận gốc cấu trúc chính trị hiện tại.
Vị trí địa chiến lược giữa Ấn Độ và Trung Quốc càng khiến Nepal dễ trở thành những khu vực nhạy cảm hay nói một cách học thuật hơn là một “sân sau chiến lược” nơi cạnh tranh ảnh hưởng diễn ra gay gắt. Truyền thống, Ấn Độ duy trì ảnh hưởng mạnh mẽ tại Nepal thông qua yếu tố lịch sử, văn hóa và quan hệ biên giới. Hàng triệu lao động Nepal đang sinh sống và làm việc tại Ấn Độ, đóng góp quan trọng vào nguồn kiều hối của đất nước. Đồng thời, Nepal cũng phụ thuộc lớn vào Ấn Độ trong thương mại và năng lượng, khi hơn 60% hàng hóa nhập khẩu của Nepal đi qua lãnh thổ Ấn Độ[6]. Không những vậy, trong thập kỷ qua, Trung Quốc đã gia tăng mạnh mẽ sự hiện diện thông qua sáng kiến “Vành đai và Con đường” (BRI), với hàng loạt dự án hạ tầng, từ đường bộ xuyên Himalaya cho tới đầu tư năng lượng. Bắc Kinh coi Nepal như một điểm then chốt để kết nối Tây Tạng với Nam Á.
Sự can dự của hai cường quốc này đã quốc tế hóa khủng hoảng nội bộ của Nepal, khi các đảng chính trị thường dựa vào một bên để củng cố vị thế trong nước. Điều này làm sâu sắc thêm bất ổn, năm 2015, khi Nepal ban hành hiến pháp mới, Ấn Độ áp đặt một lệnh phong tỏa không chính thức biên giới, khiến nền kinh tế Nepal rơi vào khủng hoảng năng lượng và hàng hóa. Ngược lại, Trung Quốc tận dụng thời điểm này để mở rộng ảnh hưởng bằng viện trợ và hạ tầng. Như vậy, bất ổn chính trị ở Nepal vừa là sản phẩm nội bộ, vừa là kết quả của thế đối đầu địa chính trị khu vực.
Đứng trước bối cảnh đất nước có nhiều vấn đề mang tính trọng yếu, sự kiện chính phủ Nepal vào tháng 9 năm 2025 ra lệnh đình chỉ 26 nền tảng mạng xã hội phổ biến[7] đã trở thành “giọt nước tràn ly” và dẫn đến tình hình phức tạp như hiện nay. Lệnh cấm này, bao gồm các nền tảng như Facebook, Instagram, WhatsApp, X và YouTube… bị đông đảo công chúng coi là nỗ lực kiểm duyệt và hạn chế tự do ngôn luận. Trong cơ cấu dân số Nepal, nhóm dân trong độ tuổi 16-40 chiếm tỉ lệ trên 40%[8], khoảng 11 triệu người vốn là lực lượng sử dụng mạng xã hội chủ yếu, đã phản ứng mạnh mẽ bằng các cuộc biểu tình quy mô lớn. Phản ứng dữ dội nhất là của thế hệ Gen Z từ 18 – 20 tuổi, cho thấy mạng xã hội không chỉ là công cụ giao tiếp, mà là nền tảng cho sự hình thành ý thức chính trị mới. Lệnh cấm vì vậy không chỉ bị nhìn nhận là sự giới hạn về công nghệ, mà còn là biểu tượng của sự đứt gãy niềm tin chính trị giữa công chúng và nhà nước.
Chỉ trong vòng 48 giờ sau lệnh cấm, các cuộc biểu tình nổ ra ở Kathmandu và nhiều thành phố lớn, biểu tình đã dẫn đến ít nhất 19 người chết và hàng trăm người bị thương, buộc quân đội phải can thiệp để vãn hồi trật tự. Ngay lập tức, Tổng thống Ramchandra Paudel lên tiếng kêu gọi tất cả các bên kiềm chế, không để tình hình tiếp tục leo thang và gây thêm thiệt hại. Ông cũng đã đã chấp nhận đơn từ chức của ông Oli và bắt đầu quy trình chọn thủ tướng mới.
Điều đáng chú ý là làn sóng này không chỉ phản đối một chính sách cụ thể, mà còn phản ánh sự tích tụ bức xúc về tham nhũng và thất nghiệp kéo dài. Tỷ lệ thất nghiệp ở thanh niên Nepal dao động từ 22,7% đến 26%[9], trong khi hơn 30% GDP quốc gia phụ thuộc vào kiều hối từ lao động nước ngoài[10]. Sự bất bình đẳng trong tiếp cận cơ hội và cảm giác bị gạt ra ngoài tiến trình chính trị đã khiến thế hệ Gen Z trở thành lực lượng tiên phong cho “cuộc cách mạng đường phố” chống lại tầng lớp chính trị cũ.
Nguồn gốc của cuộc khủng hoảng chính trị Nepal hiện nay bắt nguồn từ một tổ hợp nguyên nhân mang tính cấu trúc, bản chất của khủng hoảng không chỉ nằm ở xung đột chính sách, mà là biểu hiện của một nền chính trị chưa hoàn thiện và một xã hội mất cân bằng. Sự kiện này vì vậy cần được đặt trong bối cảnh rộng lớn hơn của quá trình dân chủ hóa non trẻ tại Nam Á và tác động lan tỏa của cạnh tranh chiến lược khu vực. Điều này phản ánh một quy luật khi thể chế yếu + mâu thuẫn xã hội tích tụ + chính sách sai lầm, thì một sự kiện đơn lẻ có thể châm ngòi khủng hoảng chính trị diện rộng.
Tình hình khủng hoảng hiện nay
Cuộc khủng hoảng chính trị – xã hội tại Nepal hiện nay đang nhanh chóng biến thành một phong trào quần chúng quy mô lớn, trong đó thế hệ trẻ, đặc biệt là Gen Z, đóng vai trò trung tâm. Điều đáng chú ý không chỉ nằm ở mức độ phản ứng dữ dội trước hạn chế tự do biểu đạt trong không gian số, mà còn ở chỗ phong trào này đã được nâng cấp thành một hành động phủ định toàn diện đối với tính chính danh của hệ thống chính trị vốn bị xem là trì trệ, tham nhũng và xa rời nhu cầu xã hội. Tính chất phản kháng này lý giải vì sao việc Thủ tướng K.P. Sharma Oli tuyên bố từ chức không những không làm dịu tình hình, mà ngược lại, càng trở thành chất xúc tác để quần chúng hướng sự phẫn nộ vào toàn bộ bộ máy quyền lực nhà nước.
Các số liệu thống kê cho thấy mức độ leo thang bạo lực đã vượt xa khả năng kiểm soát của cơ chế quản trị thông thường. Theo báo cáo từ Bộ Y tế Nepal và các hãng tin quốc tế, chỉ trong vòng vài ngày cao trào, ít nhất đã có từ 25 đến 30 người thiệt mạng và hơn một nghìn người bị thương[11]. Các cuộc biểu tình vốn khởi đầu từ đường phố Kathmandu đã nhanh chóng biến thành những hành vi mang tính biểu tượng, khi đám đông trực tiếp phóng hỏa vào các thiết chế quyền lực như tòa nhà Quốc hội, dinh tổng thống, Cung điện Singha Durbar, hay tư dinh của nhiều chính trị gia cấp cao. Hành vi tấn công bạo lực không chỉ mang tính chất phá hoại mà còn thể hiện sự phủ nhận niềm tin hoàn toàn vào cơ chế đại diện chính trị.
Một trong những sự kiện gây chấn động nhất là vụ việc bà Rajyalaxmi Chitrakar, vợ của cựu Thủ tướng Jhalanath Khanal, bị thiêu sống khi đám đông phóng hỏa nhà riêng của ông tại Kathmandu[12]. Đây là minh chứng cho việc phong trào đã vượt ra ngoài giới hạn của một cuộc phản kháng chính sách và chuyển thành một cuộc tấn công mang tính cá nhân hóa, đẩy quốc gia vào một vòng xoáy bạo lực mất kiểm soát. Không chỉ dừng lại ở đó, cựu Thủ tướng Sher Bahadur Deuba cũng bị người biểu tình kéo ra khỏi nhà và hành hung, một hành động chỉ chấm dứt khi quân đội trực tiếp can thiệp. Những hiện tượng này phản ánh rõ sự tan rã của các ranh giới đạo đức trong xung đột chính trị, đồng thời làm dấy lên câu hỏi về khả năng duy trì nền dân chủ dân sự khi bạo lực quần chúng đã trở thành công cụ mặc định để giải quyết bất mãn.
Khủng hoảng còn lan rộng sang lĩnh vực an ninh khi hàng loạt vụ vượt ngục diễn ra trên quy mô chưa từng có. Hơn 13.500 tù nhân đã trốn thoát từ các nhà tù trên toàn quốc, trong đó có những vụ nổi bật tại Dillibazar Jail ở Kathmandu, Chitwan, Sunsari, Kailali hay Kaski[13]. Việc quản lý trại giam sụp đổ trong vài ngày không chỉ cho thấy sự quá tải của hệ thống an ninh, mà còn tạo ra nguy cơ bạo lực lan tỏa trong xã hội, khi một số lượng lớn tội phạm nghiêm trọng được trả lại đường phố. Sự kiện này càng phơi bày trạng thái mất kiểm soát toàn diện, khi ngay cả các công cụ cưỡng chế cơ bản nhất của nhà nước cũng không còn khả năng hoạt động hiệu quả.
Trong bối cảnh đó, quân đội Nepal buộc phải được triển khai rộng rãi, áp đặt tình trạng giới nghiêm nghiêm ngặt ở thủ đô và nhiều khu vực trọng điểm. Đây là một bước đi phản ánh rõ mức độ khủng hoảng khi lực lượng an ninh dân sự đã hoàn toàn bất lực. Việc quân đội can thiệp sâu vào đời sống chính trị không chỉ nhằm khôi phục trật tự trước mắt, mà còn đặt ra nguy cơ quân sự hóa đời sống chính trị, phá vỡ những chuẩn mực mong manh của tiến trình dân chủ.
Tình hình hiện nay ở Nepal không còn có thể được định danh đơn thuần là bất ổn chính trị. Đây là một cuộc khủng hoảng toàn diện bao gồm sự sụp đổ niềm tin xã hội, sự đứt gãy chức năng nhà nước, sự lan tỏa bạo lực vào đời sống thường nhật, và sự can thiệp trực tiếp của quân đội vào chính trị.
Những biểu hiện như số thương vong tăng nhanh, các vụ tấn công cá nhân hóa giới lãnh đạo, sự sụp đổ của trật tự giam giữ ngày càng mất kiểm soát, việc thay đổi nhân sự hay cơ chế quản trị ngắn hạn sẽ khó có thể giải quyết tận gốc vấn đề nếu không đi kèm một khế ước xã hội mới, trong đó thế hệ trẻ lực lượng đang nắm giữ vai trò trung tâm của khủng hoảng phải được thừa nhận như chủ thể chính trị thực sự. Cho đến thời điểm hiện tại, các cuộc bạo loạn chưa có dấu hiệu dừng lại và ngày càng ra tăng mạnh hơn cả về quy mô lẫn tính chất, chưa biết được liệu rằng đám đông biểu tình có đạt được mục đích hay không nhưng trước mắt Nepal sẽ phải đối diện với một bóng tối bao trùm lâu dài lên đời sống chính trị.
Tác động trước mắt và nhìn về tương lai
Đối với chính quốc gia từng được cả thế giới xem là hình mẫu của hạnh phúc này, cuộc khủng hoảng chính trị hiện nay đã gây ra sự gián đoạn đáng kể trong các hệ thống cung ứng hàng hóa và dịch vụ, khiến các nhà đầu tư trở nên thận trọng và rút lui, đồng thời tạo ra những tác động kinh tế, thương mại khó có thể khắc phục trong ngắn hạn. Tình hình càng phức tạp hơn bởi Nepal là một quốc gia phụ thuộc lớn vào nhập khẩu. Khủng hoảng này đưa Nepal vào một giai đoạn đặc trưng của những quốc gia trải qua bất ổn chính trị kéo dài tranh giành quyền lực gay gắt, xã hội luôn trong trạng thái căng thẳng và xung đột tiềm tàng. Khi một chính quyền mất khả năng lãnh đạo hiệu quả, các chính sách chủ chốt bị đình trệ, các cơ sở sản xuất và tư liệu xã hội chịu áp lực, thậm chí bị suy giảm chức năng hoặc bị phá hoại bởi những nhóm cực đoan. Đây không đơn thuần là thay đổi nhân sự ở thượng tầng, mà phản ánh một sự đứt gãy cơ cấu trong nền chính trị, ảnh hưởng sâu rộng đến toàn bộ bộ máy quản lý và phát triển quốc gia.
Điều này cho thấy bản chất của làn sóng phản kháng hiện nay không chỉ xuất phát từ sự bất mãn với một cá nhân lãnh đạo, mà là kết quả của sự tích tụ bất đồng xã hội kéo dài, vượt ra ngoài phạm vi chính trị cá nhân để trở thành một thách thức đối với tính chính danh của cả thiết chế nhà nước.
Về phương diện xã hội, Nepal đang chứng kiến sự suy yếu rõ rệt của các thiết chế quản trị cơ bản. Khi trật tự xã hội bị xói mòn và các cơ chế kiểm soát rơi vào hỗn loạn, điều này mở ra cơ hội cho các tệ nạn xã hội phát triển, gia tăng nguy cơ tội phạm, trả thù cá nhân và sự trỗi dậy của các nhóm vũ trang. Trong một quốc gia vốn đã mong manh về an ninh, sự mất khả năng quản lý trật tự nội địa có thể để lại hệ quả kéo dài nhiều năm. Đồng thời, khủng hoảng hiện nay không chỉ là phản ứng nhất thời mà đang trở thành một cuộc đấu tranh mang tính thế hệ, với thế hệ trẻ đòi hỏi sự thay đổi căn bản đối với cấu trúc chính trị vốn bị xem là lạc hậu, tham nhũng và xa rời nhu cầu của xã hội hiện đại. Đây là một chuyển dịch đáng chú ý: khi xung đột đạt tới ranh giới thế hệ, khả năng hòa giải thông thường trở nên hạn chế, đồng thời đặt ra thách thức sâu rộng cho khả năng ổn định chính trị và phát triển xã hội.
Tác động kinh tế cũng đang bộc lộ ở mức báo động. Việc sân bay quốc tế Kathmandu phải tạm thời đóng cửa vì hỏa hoạn không chỉ làm gián đoạn vận tải hàng không mà còn khiến hàng nghìn du khách quốc tế, đặc biệt từ Ấn Độ, bị mắc kẹt. Trong bối cảnh du lịch chiếm khoảng 7% GDP, doanh thu 327,9 tỷ NPR khoảng 2,5 tỷ USD và hỗ trợ 1,19 triệu việc làm trực tiếp và gián tiếp[14], nó đóng vai trò quan trọng trong thu hút ngoại tệ, sự gián đoạn này có thể để lại hệ quả tức thời. Các tuyến vận tải đường bộ bị phong tỏa, thương mại biên giới với Ấn Độ nguồn cung hàng hóa thiết yếu bị đình trệ, khiến giá cả leo thang và làm suy giảm nghiêm trọng sức mua trong nước. Đặc biệt, khi hơn 30% GDP Nepal dựa vào kiều hối, tình trạng bất ổn kéo dài có thể làm giảm cơ hội việc làm của lao động xuất khẩu, gián tiếp tác động đến hàng triệu hộ gia đình phụ thuộc vào nguồn thu này.
Ở góc độ an ninh, việc quân đội được triển khai trên diện rộng và áp đặt tình trạng giới nghiêm ở thủ đô Kathmandu cho thấy khủng hoảng đã vượt ngoài khả năng xử lý thông thường của cảnh sát. Đây là biểu hiện điển hình của quá trình quân sự hóa đời sống chính trị, mở ra nguy cơ quân đội trở thành lực lượng trọng tài quyền lực. Kinh nghiệm từ Thái Lan hay Myanmar cho thấy, khi quân đội tham gia trực tiếp vào xử lý khủng hoảng xã hội, ranh giới giữa ổn định hóa tạm thời và can thiệp chính trị lâu dài trở nên rất mong manh. Trong trường hợp Nepal, sự xuất hiện thường trực của quân đội trên đường phố có thể tạo ra cảm giác trật tự ngắn hạn, nhưng đồng thời cũng làm sâu sắc thêm sự xa cách giữa nhà nước và công chúng, đẩy phong trào phản kháng vào vòng đối kháng đàn áp liên tục.
Về phương diện khu vực, Nepal không tồn tại trong trạng thái biệt lập. Bất ổn chính trị nội bộ lập tức tác động đến Ấn Độ quốc gia láng giềng có ảnh hưởng sâu rộng về kinh tế và an ninh, buộc New Delhi phải theo dõi sát sao và có biện pháp bảo hộ công dân. Việc phong tỏa biên giới gây gián đoạn thương mại càng làm gia tăng áp lực lên chuỗi cung ứng song phương. Trong khi đó, Trung Quốc với hàng loạt dự án cũng có lợi ích trực tiếp trong việc duy trì ổn định. Cạnh tranh ảnh hưởng giữa Ấn Độ và Trung Quốc trong bối cảnh Nepal rơi vào bất ổn có thể biến quốc gia này thành điểm nóng mới trong tiểu vùng Himalaya. Điều này đặt ra thách thức không chỉ cho Nepal mà cho cả cấu trúc an ninh khu vực, vốn đã mong manh trước các xung đột tiềm tàng.
Nhìn về tương lai gần, có thể dự báo rằng bất ổn tại Nepal sẽ chưa thể sớm chấm dứt. Trong ngắn hạn, các cuộc biểu tình và bạo động nhiều khả năng sẽ tiếp tục bùng phát theo từng đợt, phụ thuộc vào mức độ kiểm soát của quân đội và phản ứng từ phía người dân, những hành động bạo lực mang tính cực đoan cho thấy phong trào đã vượt xa phạm vi biểu tình chính trị truyền thống và trở thành sự phủ định toàn diện của xã hội đối với nhà nước. Nepal có nguy cơ rơi vào một cuộc khủng hoảng thể chế kéo dài, nơi bất kỳ chính phủ mới nào cũng khó có thể giành được tính chính danh, bởi mâu thuẫn không còn dừng lại ở chính sách mà đã chuyển hóa thành xung đột. Đây chính là điểm then chốt khiến cải cách nhỏ lẻ khó có tác dụng, và nhiều khả năng Nepal sẽ duy trì trạng thái bất ổn âm ỉ, với biểu hiện là đình công, biểu tình nhỏ lẻ, hoặc chiếm dụng không gian công cộng.
Tác động của cuộc khủng hoảng Nepal vượt ra ngoài thương vong và mất niềm tin vào lãnh đạo nó phơi bày những lỗ hổng hệ thống và những mâu thuẫn cấu trúc trong chính trị, xã hội và kinh tế. Khả năng phục hồi phụ thuộc vào việc liệu Nepal có thể kiến tạo một khế ước xã hội mới, dung hòa các xung đột thế hệ và lợi ích đa tầng, hay tiếp tục chìm trong vòng xoáy bất ổn kéo dài, mở ra câu hỏi nền tảng về tính bền vững của thể chế chính trị nước này.
Hiệu ứng Domino lan tỏa trong khu vực
Hiệu ứng domino đang nổi lên như một hiện tượng đáng chú ý trong bối cảnh bất ổn chính trị và kinh tế ở Nam Á, nơi các cuộc khủng hoảng quốc gia không còn là sự kiện đơn lẻ mà có khả năng lan truyền và tác động dây chuyền đến các nước láng giềng.
Trường hợp Sri Lanka vào năm 2022 là một minh chứng điển hình, khủng hoảng kinh tế nghiêm trọng, mất khả năng trả nợ, lạm phát phi mã lên tới hơn 54% theo Ngân hàng Trung ương Sri Lanka[15], kết hợp với những cuộc biểu tình do sinh viên và giới trẻ dẫn dắt, đã nhanh chóng biến thành bạo loạn xã hội, khiến Tổng thống Gotabaya Rajapaksa phải từ chức.
Năm 2024 Bangladesh cũng chứng kiến các phong trào xã hội do thanh niên, đặc biệt là sinh viên, phát động phản đối tham nhũng và bất bình đẳng kinh tế, gây áp lực lên chính phủ và làm dấy lên quan ngại về khả năng ổn định chính trị lâu dài. Cho đến bây giờ những vết thương từ cuộc khủng hoảng vẫn là vấn đề nan giải, biến quốc gia này từ một nền kinh tế đang phát triển năng động, trung tâm sản xuất hàng hóa của khu vực bỗng chốc trở thành một quốc gia kém ổn định và chậm phát triển.
Gần đây, Indonesia, mặc dù ở Đông Nam Á, lại cung cấp một ví dụ tương tự về việc các phong trào quần chúng dẫn đến khủng hoảng thể chế, cho thấy một điểm tương đồng ở những quốc gia mà thể chế chính trị yếu, liên minh cầm quyền mong manh, tham nhũng phổ biến và khả năng đáp ứng yêu cầu xã hội hạn chế, bất ổn nội bộ dễ lan rộng và tích tụ thành khủng hoảng toàn diện.
Mẫu số chung của các bất ổn ở khu vực hiện nay bao gồm nhiều yếu tố cấu trúc. Thứ nhất, thể chế chính trị dễ tổn thương, chính phủ liên minh mong manh, thiếu cơ chế kiểm soát quyền lực hiệu quả, dẫn tới chu kỳ bất ổn khi thay đổi nhân sự cấp cao không giải quyết được vấn đề gốc rễ. Thứ hai, phụ thuộc kinh tế vào vay nợ nước ngoài và các dự án hạ tầng từ bên ngoài, ví dụ Sri Lanka với các khoản vay Trung Quốc trong Sáng kiến “Vành đai và Con đường”, Nepal với phần lớn GDP phụ thuộc vào bên ngoài càng khiến nền kinh tế dễ bị tác động bởi các cú sốc bên ngoài và gia tăng sự bất ổn nội bộ. Thứ ba, mâu thuẫn sắc tộc, tôn giáo và địa chính trị khuếch đại các bất đồng nội bộ, như tình trạng căng thẳng sắc tộc ở Sri Lanka, xung đột tôn giáo tại Bangladesh hay sự cạnh tranh ảnh hưởng giữa Ấn Độ và Trung Quốc tại Nepal. Những yếu tố này không chỉ tạo ra môi trường bất ổn trong nước mà còn làm phức tạp hóa nỗ lực hợp tác khu vực và các cơ chế như SAARC, vốn đã gần như tê liệt trong việc giải quyết các vấn đề chiến lược và kinh tế.
Hiệu ứng domino này cho thấy rằng bất ổn chính trị tại một quốc gia trong khu vực có thể trở thành chất xúc tác cho các nguy cơ tương tự ở các nước láng giềng, đặc biệt khi những quốc gia này chia sẻ các đặc điểm về thể chế yếu, tham nhũng phổ biến, và sự phụ thuộc kinh tế vào bên ngoài. Trong trường hợp Nepal, phong trào biểu tình do Gen Z dẫn dắt, sự can thiệp trực tiếp của quân đội, cùng với thiệt hại vật chất và nhân mạng nghiêm trọng, đều làm nổi bật mức độ rủi ro tiềm tàng cho cả khu vực. Nếu không có cơ chế ổn định khu vực hiệu quả và biện pháp hợp tác chính trị – kinh tế mang tính phòng ngừa, Nam Á nhiều khả năng sẽ tiếp tục chứng kiến sự lan tỏa của các bất ổn, với Nepal đóng vai trò trung tâm như một chỉ dấu báo động về khả năng mở rộng hiệu ứng domino.
Hơn nữa, chất xúc tác thực sự của khủng hoảng nằm ở nhận thức và cảm xúc của con người, trong bối cảnh thông tin lan tỏa nhanh chóng, đa chiều và đôi khi trái chiều, làm thay đổi cách mà xã hội cảm nhận về quyền lợi, công bằng và lãnh đạo. Các biểu hiện như biểu tình, yêu cầu quyền lợi hay phản kháng xã hội không chỉ là các hành động riêng lẻ, mà có khả năng kích hoạt cơ chế lan truyền xã hội, ảnh hưởng sâu rộng đến các tầng lớp dân cư, đặc biệt là những nhóm dễ tổn thương như người lao động. Khi tâm lý áp lực xã hội, thù hằn chính trị và các chiến lược lợi dụng cơ hội chính trị kết hợp, chúng tạo ra một hiệu ứng domino mạnh mẽ, trong đó các sự kiện tại một địa phương nhanh chóng tác động và khuếch đại các bất ổn khác. Quá trình này càng nguy hiểm nếu thiếu sự quản lý hiệu quả từ chính quyền nội địa và sự phối hợp khu vực, bởi nó không chỉ làm xói mòn trật tự xã hội, mà còn định hình lại cấu trúc quyền lực và niềm tin xã hội một cách lâu dài, từ đó hậu quả sẽ càng khó kiểm soát.
Đứng trước bối cảnh khu vực và quốc tế đầy biến động, một giả thuyết về sự lan tỏa mạnh mẽ của hiệu ứng này đến các quốc gia sau Nepal là hoàn toàn có căn cứ, ngay sát vách có Myanmar bối cảnh nội bộ cũng chưa chấm dứt khủng hoảng giữa Chính phủ và các phiến quân từ năm 2021. Thái Lan với cuộc biến động chính trị trong hệ thống lãnh đạo khi bà Paetongtarn Shinawatra bị bãi nhiệm sau biến cố rò rỉ cuộc điện đàm với Thủ tướng Samdech Hunsen, đến tranh chấp biên giới Thái Lan – Campuchia. Tất cả đều cho thấy một bức tranh “sẫm màu” của chính trị Châu Á, nơi dấu hiệu của xung đột và khủng hoảng ngày càng gia tăng với những biến số khó lường.
Những vấn đề đặt ra cho Việt Nam
Cuộc khủng hoảng chính trị và xã hội tại Nepal đã làm nổi bật nhiều điểm nhạy cảm trong quản trị quốc gia và cấu trúc quyền lực, từ đó đặt ra những bài học trực tiếp và cảnh báo đối với Việt Nam về cách thức chủ động củng cố ổn định nội bộ, bảo vệ lợi ích chiến lược và tăng cường khả năng ứng phó trước những biến động khu vực.
Trước hết, từ góc độ an ninh và chiến lược, Nepal nằm trên trục kết nối của Sáng kiến Vành đai – Con đường (BRI), nơi hội tụ các tuyến thương mại qua Ấn Độ Dương. Bất ổn tại Nepal, cũng như ở một số nước Nam Á khác, không chỉ là khủng hoảng nội bộ mà còn làm gián đoạn các tuyến vận tải và chuỗi cung ứng quan trọng, tác động trực tiếp tới an ninh năng lượng và thương mại của Việt Nam thông qua tuyến Ấn Độ Dương – Trung Đông – châu Phi. Điều này nhấn mạnh nhu cầu Việt Nam phải tăng cường năng lực ứng phó, theo dõi sát các biến động về chính trị, xã hội và kinh tế tại các nước trong khu vực, đồng thời xây dựng các cơ chế phòng ngừa rủi ro trong chuỗi logistics và năng lượng quốc tế. Việc thiết lập các hợp tác đa phương, đảm bảo quyền tiếp cận cảng biển, tuyến vận tải và nguồn năng lượng từ các khu vực trọng yếu trở thành yếu tố chiến lược quan trọng, giúp giảm thiểu tác động từ những điểm nóng.
Về kinh nghiệm chính trị và quản trị quốc gia, tình hình Nepal cho thấy rủi ro nghiêm trọng của nền chính trị phân tán, đảng phái cát cứ và thể chế thiếu ổn định. Cuộc khủng hoảng ở Nepal chứng minh rằng sự sụp đổ niềm tin vào các cơ quan quản trị, sự rạn nứt giữa các lực lượng chính trị và phản ứng thiếu linh hoạt của chính quyền trung ương có thể nhanh chóng tạo ra một vòng xoáy bất ổn, kéo dài và lan tỏa ra các lĩnh vực kinh tế – xã hội. Việt Nam, với vị thế quốc gia đang phát triển, cần rút ra bài học rằng ổn định chính trị – xã hội là nền tảng duy nhất để duy trì phát triển bền vững. Việc củng cố bộ máy hành chính, tăng cường năng lực quản trị ở cả trung ương lẫn địa phương trở thành yêu cầu cấp thiết. Bài học thực tiễn từ Nepal còn nhấn mạnh tầm quan trọng của việc xây dựng các cơ chế đối thoại liên tục, bao gồm các nhóm xã hội dân sự, thanh niên, và các tổ chức nghề nghiệp nhằm kết nối, tạo dựng sự đoàn kết đồng lòng, bên cạnh đó phát hiện sớm những bất ổn tiềm tàng và xử lý trước khi chúng bùng phát thành khủng hoảng.
Một vấn đề chiến lược khác đặt ra cho Việt Nam là chủ động trong hợp tác đa phương và mạng lưới khu vực. Bối cảnh Nepal cho thấy rằng khi thể chế yếu và bất ổn nội bộ kéo dài, quốc gia đó dễ bị cô lập và mất vị thế trong các cơ chế hợp tác quốc tế. Việt Nam cần khai thác tối đa vai trò cầu nối giữa Đông Nam Á và Nam Á, tích cực tham gia các cơ chế kết nối ASEAN, Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương mở rộng, đồng thời đẩy mạnh hợp tác Nam – Nam để giảm sự phụ thuộc vào các cường quốc đơn lẻ. Việc này không chỉ giúp tăng cường vị thế ngoại giao, mà còn giảm thiểu rủi ro từ các biến động địa chính trị, bảo đảm khả năng chủ động trong các tình huống khủng hoảng khu vực. Trong dài hạn, đây là chiến lược giúp Việt Nam củng cố vai trò dẫn dắt trong khu vực, nâng cao năng lực tham gia vào các chuỗi giá trị và bảo vệ lợi ích chiến lược. Việt Nam cần nhấn mạnh tầm quan trọng của chính sách đối ngoại linh hoạt và chủ động, nhằm bảo vệ lợi ích quốc gia mà không bị lệ thuộc hay phụ thuộc vào bất kỳ cường quốc nào. Việt Nam cũng cần duy trì quan hệ cân bằng với các đối tác chiến lược như Trung Quốc, Mỹ, Ấn Độ, đồng thời khai thác tối đa cơ hội hợp tác kinh tế, thương mại và an ninh.
Thế hệ trẻ và nguồn nhân lực chiến lược là một bài học không thể bỏ qua. Cuộc khủng hoảng Nepal phần nào phản ánh vai trò của thanh niên và giới sinh viên trong việc khuấy động phong trào phản kháng. Việt Nam cần coi đây là cảnh báo về việc thế hệ trẻ sẽ trở thành lực lượng quyết định tương lai quốc gia. Điều này đòi hỏi đầu tư toàn diện vào giáo dục, đào tạo kỹ năng số, nghiên cứu khoa học, khởi nghiệp và các cơ chế tham gia chính sách công cho thanh niên. Đồng thời, việc tạo ra các kênh đối thoại hiệu quả và chính sách công minh bạch sẽ giúp giảm nguy cơ bất mãn, phát huy tối đa năng lực sáng tạo và tinh thần đổi mới của thế hệ trẻ. Chiến lược này không chỉ mang tính phòng ngừa mà còn là yếu tố then chốt trong phát triển bền vững, đặc biệt trong bối cảnh cạnh tranh khu vực ngày càng gay gắt.
Quản lý đô thị, dịch vụ công và an sinh xã hội cũng là một vấn đề chiến lược. Việt Nam đang trải qua quá trình đô thị hóa nhanh chóng, với áp lực lớn về nhà ở, y tế, giáo dục, giao thông và việc làm. Nếu không được quản lý tốt, những áp lực này có thể dẫn đến bất ổn xã hội, sự thiếu chuẩn bị trong cơ sở hạ tầng và dịch vụ công sẽ làm gia tăng nguy cơ bất mãn và bùng phát xung đột. Do đó, Việt Nam cần phát triển đô thị bền vững, cân bằng giữa các vùng miền, kết hợp với các chính sách an sinh xã hội nhắm tới các nhóm dễ bị tổn thương, đồng thời tăng cường năng lực dự báo và phản ứng kịp thời để ứng phó với các tình huống căng thẳng.
Ngoại giao chủ động và xây dựng hệ thống cảnh báo sớm là chiến lược ưu tiên và đón đầu. Việt Nam cần tăng cường năng lực phân tích và dự báo các biến động quốc tế, từ kinh tế, năng lượng, đến an ninh hàng hải và tác động từ các cường quốc. Việc này không chỉ giúp định hình chính sách đối ngoại chủ động, bảo vệ lợi ích quốc gia, mà còn giúp tận dụng cơ hội để nâng cao vị thế chiến lược trên trường quốc tế. Nếu quốc gia không dự báo và ứng phó kịp thời, bất ổn nội bộ sẽ nhanh chóng lan tỏa ra các lĩnh vực kinh tế và ngoại giao, làm suy giảm vị thế chiến lược. Cùng với đó là năng lực ứng phó đa chiều là yêu cầu bắt buộc, Việt Nam cần hoàn thiện cơ chế theo dõi và đánh giá các rủi ro, từ bất ổn xã hội, kinh tế, thiên tai, đến các tác động địa chính trị, nhằm đưa ra các biện pháp phòng ngừa kịp thời. Điều này bao gồm cả năng lực phối hợp liên ngành giữa các bộ, ngành, địa phương và cơ chế tham vấn chuyên gia, từ đó giảm thiểu tác động tiêu cực, đồng thời khai thác được các cơ hội phát triển trong bối cảnh biến động khu vực.
Từ những diễn biến phức tạp và đa chiều tại Nepal 2025, Việt Nam được nhắc nhở về tầm quan trọng của việc xây dựng các chiến lược phát triển toàn diện, kết hợp giữa ổn định xã hội, phát triển kinh tế và bảo vệ lợi ích quốc gia. Việc chủ động dự báo rủi ro, củng cố năng lực quản trị, đồng thời tăng cường vai trò trong các cơ chế đa phương khu vực sẽ giúp Việt Nam không chỉ phòng ngừa những bất ổn nội tại mà còn tận dụng cơ hội nâng cao vị thế chiến lược, góp phần định hình môi trường khu vực ổn định và thuận lợi cho phát triển bền vững./.
Tác giả: Trương Quốc Lượng
Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả, không nhất thiết phản ánh quan điểm của Nghiên cứu Chiến lược. Mọi trao đổi học thuật và các vấn đề khác, quý độc giả có thể liên hệ với ban biên tập qua địa chỉ mail: [email protected]
*Tài liệu tham khảo
[1] ABC News. (2008). Nepal abolishes monarchy, declares republic. https://www.abc.net.au/news/2008-05-29/nepal-abolishes-monarchy-declares-republic/2452310
[2] Bruno Philip (2024). Nepal, the world champion of political instability. Le Monde. https://www.lemonde.fr/en/international/article/2024/07/16/nepal-the-world-champion-of-political-instability_6686514_4.html
[3] International Crisis Group. (2016). Nepal’s divisive new constitution: An existential crisis. https://www.crisisgroup.org/asia-pacific/nepal/276-nepals-divisive-new-constitution-existential-crisis
[4]World Bank. Worldwide Governance Indicators: Nepal. https://databank.worldbank.org/source/worldwide-governance-indicators
[5] Transparency International. Nepal. https://www.transparency.org/en/countries/nepal
[6] YAGAY & SUN. (2025). India-Nepal trade relationship, historic ties and the entry of the dragon – China influence. Taxtmi. https://www.taxtmi.com/article/detailed?id=13745
[7] Báo Công an nhân dân. (2025). Điều gì đang xảy ra tại Nepal? https://cand.com.vn/binh-luan-quoc-te/dieu-gi-dang-xay-ra-tai-nepal–i780933/
[8] UNFPA Nepal. (2022). For young people, by young people. https://nepal.unfpa.org/en/news/young-people-young-people
[9] World Bank. (2025). Nepal: Macro Poverty Outlook. https://thedocs.worldbank.org/en/doc/5d1783db09a0e09d15bbcea8ef0cec0b-0500052021/related/mpo-npl.pdf
[10] Ngân hàng Thế giới. Personal remittances, received (% of GDP) – Nepal. https://data.worldbank.org/indicator/BX.TRF.PWKR.DT.GD.ZS?locations=NP
[11] The Rising Nepal. (2025). Death toll reaches 30 in hospitals; over 1000 injured receiving treatment. https://risingnepaldaily.com/news/68108
[12] Uyên Phương (2025). Vợ cựu thủ tướng Nepal bị thiêu sống khi người biểu tình phóng hỏa nhà riêng. Báo Tuổi Trẻ. https://tuoitre.vn/vo-cuu-thu-tuong-nepal-bi-thieu-song-khi-nguoi-bieu-tinh-phong-hoa-nha-rieng-20250910133529086.htm
[13] Khánh Quỳnh. (2025). Hơn 13.500 tù nhân vượt ngục giữa làn sóng biểu tình ở Nepal. Báo Tuổi Trẻ. https://tuoitre.vn/hon-13-500-tu-nhan-vuot-nguc-giua-lan-song-bieu-tinh-o-nepal-20250910232055606.htm
[14] Think Europe. (2024). Nepal’s tourism sector supported 1.19 million jobs in 2023. https://thinkeurope.de/blog/nepal-s-tourism-sector-supported-1-19-million-jobs-in-2023
[15] Central Bank of Sri Lanka. (2022). CCPI based headline inflation recorded at 54.6% on year-on-year basis in June 2022. https://www.cbsl.gov.lk/en/news/inflation-in-june-2022-ccpi
