Việc mở rộng của BRICS là một trong những vấn đề quan trọng nhất của nhóm này, tuy nhiên sau đó nhóm này đã cho thấy mình ở ngã ba đường. Liệu BRICS sẽ duy trì và tăng cường chất lượng hợp tác trong cơ cấu mới và trở thành một thể chế quản trị toàn cầu thực sự và là động lực cho việc hình thành một trật tự thế giới công bằng hơn, hay sẽ đi theo con đường trở thành một tổ chức lỏng lẻo, không đưa ra bất kỳ quyết định nào, việc tham gia có uy tín nhưng không bắt buộc bạn phải tuân theo những quy định chung.
Việc mở rộng diễn ra vào đầu năm 2023 và 2024 sau hội nghị thượng đỉnh ở Johannesburg, đã trở thành sự kiện quan trọng nhất trong toàn bộ 15 năm lịch sử BRICS, một sự xác nhận chắc chắn về sự thành công của nhóm cũng như việc củng cố quyền lực và sức hấp dẫn của nhóm trên thế giới. Đồng thời là dấu hiệu quan trọng về sự thay đổi về chất trong môi trường quốc tế – sự gia tăng của hệ thống đa cực, giảm ảnh hưởng toàn cầu của phương Tây và mong muốn ngày càng nhiều quốc gia trên thế giới củng cố chủ quyền của mình và tham gia nhiều hơn vào quản trị toàn cầu.
Không phải ngẫu nhiên mà sự mở rộng của BRICS lại xảy ra đúng vào thời điểm nhóm đang cố gắng duy trì tầm ảnh hưởng của mình. Mỹ và các đồng minh phát động cuộc đối đầu đồng thời với Nga, Trung Quốc, Iran, bắt đầu hình thành và mở rộng mạnh mẽ các hoạt động chống Nga. Các quốc gia phương Tây buộc các nước khác phải lựa chọn theo phương Tây hay chống lại các quốc gia đối thủ của họ, đồng thời đe dọa hầu hết các quốc gia khác bằng các biện pháp trừng phạt thứ cấp, từ đó vi phạm quyền chủ quyền của các quốc gia trong việc xây dựng quan hệ với nhau trong khuôn khổ luật pháp quốc tế. Nhưng tác dụng của áp lực này lại ngược lại. Đã xuất hiện một hiện tượng mà Nga gọi là đa số toàn cầu. Đa số toàn cầu đoàn kết không nhằm chống lại phương Tây mà chống lại cách tiếp cận mang tư duy Chiến tranh lạnh, các biện pháp trừng phạt đơn phương, nhu cầu đưa ra lựa chọn “hoặc-hoặc” và vì một thế giới đa cực, tôn trọng sự đa dạng của nền văn minh, mô hình phát triển và quyền tự quyết định của mình. Chính các quốc gia này đã thể hiện mong muốn gia nhập BRICS và bản thân hiệp hội gồm 10 thành viên đã trở thành đội tiên phong của đa số thế giới.
Đồng thời, việc tăng gấp đôi số lượng thành viên là một thách thức lớn đối với bất kỳ thực thể đa phương nào. Các quốc gia có lợi ích quốc gia và định hướng chính sách đối ngoại rất khác nhau đã tham gia BRICS. Hiện trong nhóm có cả đối thủ chính thức của Mỹ (Nga, Iran) và các quốc gia có tư cách là “đồng minh chính của Hoa Kỳ ngoài NATO” (Ai Cập, Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất). Thông thường, việc mở rộng quy mô lớn như vậy sẽ làm giảm chất lượng tương tác, chính xác là do lợi ích của các nước thành viên ngày càng đa dạng. Và điều này đặc biệt đúng đối với các tổ chức trong đó không có bá chủ nào có khả năng thực hiện quyết định này hay quyết định kia, như những gì xảy ra ở NATO hay G7.
Ngoài ra, vẫn còn tồn đọng nhiều bất đồng giữa các nước BRICS, như:
Trước hết, trong quan hệ với phương Tây: một số muốn tăng cường quan hệ với phương Tây, hy vọng rằng điều này sẽ giúp họ phát triển kinh tế và an ninh, những quốc gia khác đã trải qua điều này và không nuôi dưỡng những ảo tưởng như vậy.
Thứ hai, những bất đồng liên quan đến tốc độ hình thành một hệ thống quản lý kinh tế toàn cầu mới. Không phải quốc gia cũng ủng hộ việc nhanh chóng tạo ra một loại tiền tệ BRICS chung và thậm chí là một cơ chế thanh toán mới độc lập với đồng USD, và không phải ai cũng ủng hộ việc phi đô la hóa nhanh chóng. Lý do vẫn đến từ mối quan hệ khác nhau với phương Tây. Và tất nhiên, phương Tây đang cố gắng bằng mọi cách có thể để gia tăng những khác biệt này.
Thứ ba, quan hệ song phương giữa các nước BRICS không phải lúc nào cũng nồng ấm và mang tính đối tác. Trung Quốc và Ấn Độ, Iran và Ả Rập Saudi là những ví dụ nổi bật nhất.
Vì vậy, việc mở rộng đã diễn ra là cột mốc quan trọng nhất, sau đó BRICS nhận thấy tổ chức này đang ở ngã ba đường. Nó sẽ duy trì và tăng cường chất lượng hợp tác trong cơ cấu mới và trở thành một thể chế quản trị toàn cầu thực sự và là động lực cho việc hình thành một trật tự thế giới công bằng hơn, hoặc nó sẽ đi theo con đường trở thành một câu lạc bộ lỏng lẻo, không đưa ra bất kỳ quyết định nào, việc tham gia có uy tín nhưng không bắt buộc bạn phải tuân theo bất kỳ điều gì.
Để đi theo con đường đầu tiên, có vẻ thích hợp hơn, ít nhất là dựa trên lợi ích của Nga, BRICS nên phát triển theo ba ưu tiên:
Thứ nhất, cần tăng cường tập trung vào các vấn đề quản trị toàn cầu và trên hết là hình thành một hệ sinh thái quan hệ tài chính và kinh tế độc lập với phương Tây. Cần phải củng cố Ngân hàng BRICS và đẩy nhanh việc tạo ra một cơ chế thanh toán độc lập với đồng USD trong thương mại giữa các quốc gia trong hiệp hội, dần dần thu hút ngày càng nhiều quốc gia đối tác tham gia vào đó. Đồng thời, các nước BRICS không chỉ phải thảo luận và ủng hộ các quyết định mà còn phải chấp nhận và đảm bảo việc thực hiện các quyết định đó. Sự xuất hiện của một cơ chế như vậy sẽ làm suy yếu mạnh mẽ hiệu quả của các biện pháp trừng phạt của phương Tây và sẽ trở thành một đóng góp quan trọng cho việc hình thành một trật tự kinh tế thế giới công bằng hơn.
Thứ hai, BRICS nên tăng cường tính linh hoạt nội bộ về các chương trình nghị sự và các dự án hợp tác, phát triển hợp tác đa tốc độ trong nhiều vấn đề và trong nhiều “liên minh linh hoạt” khác nhau. Điều này lại loại trừ việc chuyển đổi BRICS thành một tổ chức quốc tế cổ điển với ban thư ký thường trực.
Thứ ba, nên tạm thời giảm tốc độ mở rộng và tập trung trong một hoặc hai năm tới vào việc tăng cường quan hệ với các nước có cùng quan điểm.
Quản trị toàn cầu
Chính xác thì tại sao việc tập trung vào các vấn đề quản trị toàn cầu sẽ cho phép BRICS vượt qua những thách thức đang nổi lên và tăng cường thống nhất trong điều kiện chuyển đổi toàn cầu hiện nay (sự xuất hiện của thế giới đa cực và chính sách đối đầu khối của Mỹ và phương Tây)?
Thứ nhất, bất chấp sự đa dạng về chính sách đối ngoại ngày càng gia tăng, thậm chí cả những mâu thuẫn giữa các quốc gia, tất cả các nước BRICS đều có cùng quan điểm về các vấn đề trật tự thế giới và quản trị toàn cầu. Tất cả đều vì chủ quyền, bình đẳng chủ quyền giữa các quốc gia, đa cực, vượt qua quyền bá chủ của đồng USD trong nền tài chính thế giới và quyền bá chủ của phương Tây trong quản trị kinh tế toàn cầu, nâng cao vai trò của Nam bán cầu trong các thể chế điều tiết, vai trò trung tâm của LHQ trong các vấn đề chung của thế giới, cải cách Hội đồng Bảo an,… Những khác biệt nêu trên giữa họ liên quan đến quan hệ với phương Tây và tốc độ hình thành một hệ thống quản trị toàn cầu mới không loại bỏ được mẫu số chung này. Hơn nữa, việc mở rộng không làm thay đổi sự cân bằng tổng thể trong BRICS giữa các quốc gia ủng hộ quá trình chuyển đổi nhanh hơn sang hệ thống mới và các quốc gia ủng hộ quá trình chuyển đổi chậm hơn.
Thứ hai, việc mở rộng đã khiến BRICS trở thành một tổ chức có tầm ảnh hưởng toàn cầu hơn. Đây không còn là tổ chức của một số nền kinh tế đang phát triển lớn mà là hiệp hội có thẩm quyền và đại diện cho một phần không nhỏ của thế giới, bảo vệ lợi ích của các nước đang phát triển trong quản trị toàn cầu.
Thứ ba, việc tăng cường sự tập trung của BRICS vào quản trị toàn cầu cũng là nhu cầu vì khoảng trống đã hình thành trong lĩnh vực này. Các lệnh trừng phạt đơn phương, hạn chế thương mại và công nghệ của phương Tây làm suy yếu sự phát triển toàn cầu. Trong khi đó, đồng USD đã trở thành một công cụ của các chế độ độc tài và tống tiền.
Thứ tư, chính việc tập trung vào các vấn đề toàn cầu đã cho phép các nước BRICS hợp tác, bất chấp sự cạnh tranh trong khu vực của họ. Trong khi là các đối thủ địa chính trị trong khu vực của họ, các nước BRICS lại có cùng quan điểm về các vấn đề toàn cầu.
Tất nhiên, điều quan trọng là không cố gắng biến BRICS thành một tổ chức chống phương Tây. Trước hết, điều này sẽ không hiệu quả do một số thành viên của nhóm coi trọng quan hệ đối tác với phương Tây. Ngoài ra, nó sẽ làm suy yếu quyền lực của BRICS trong mắt đa số thế giới, những quốc gia không muốn đưa ra lựa chọn và gia nhập các khối đối kháng. Và tất nhiên, điều này sẽ làm suy yếu thêm khả năng quản lý toàn cầu khi nhiệm vụ của nhóm là củng cố nó.
Tính linh hoạt
Ưu tiên thứ hai trong việc phát triển BRICS để đảm bảo thành công sau khi mở rộng là tăng cường tính linh hoạt nội bộ và phát triển hợp tác đa tốc độ trong khuôn khổ “liên minh linh hoạt”. Điều này rất quan trọng vì các quốc gia riêng lẻ trong hiệp hội ủng hộ tốc độ hợp tác khác nhau trong một số vấn đề nhất định, bao gồm cả việc hướng tới một hệ thống thanh toán thương mại mới và quan hệ tiền tệ và tài chính nói chung, độc lập với đồng USD và các thể chế phương Tây. Mô hình đa tốc độ sẽ cho phép các nhóm “lãnh đạo tiên tiến” khác nhau chỉ tiếp tục giải quyết những vấn đề được quan tâm mà không nhất thiết phải mở rộng sự hợp tác này tới tất cả các thành viên BRICS cùng một lúc. Tất nhiên, với điều kiện là các quốc gia BRICS khác không phản đối sự tương tác có chọn lọc như vậy. Và có thể có nhiều liên minh có lợi ích tương tự về nhiều vấn đề với thành phần rất khác nhau.
Sự cân bằng
Cuối cùng, ưu tiên thứ ba liên quan đến sự cân bằng giữa tính cởi mở và hiệu quả. Để vừa tăng sức hấp dẫn trong mắt đa số thế giới vừa duy trì năng lực của mình, BRICS nên tạm thời giảm tốc độ của mình mà không từ bỏ việc mở rộng hơn nữa. Ưu tiên ngắn hạn chính trong lĩnh vực này là sự hội nhập đầy đủ của các thành viên mới và tạo ra một mô hình “đối tác thường trực của BRICS”. Điều này sẽ cho phép nhóm tính đến mong muốn của nhiều quốc gia trở nên gần gũi hơn với BRICS và không khiến nhóm xảy ra nhiều bất đồng.
Không giống như định dạng BRICS+ truyền thống cũng cần được bảo tồn, các quốc gia đối tác có thể trở thành một nhóm quốc gia thường trực, một số trong đó cuối cùng có thể trở thành thành viên chính thức. Nghĩa là, định dạng này có thể được coi là một “liên kết”. Nhóm này có thể bao gồm cả các quốc gia đã tuyên bố mong muốn tham gia BRICS nhưng chưa nhận được lời mời và các quốc gia chưa tuyên bố mong muốn tham gia nhưng có thể hữu ích cho BRICS thực hiện sứ mệnh tạo ra sự công bằng hơn trong một mô hình quản trị toàn cầu mới. Các nước đối tác nên tham gia vào nhiều tiến trình và dự án BRICS, bao gồm cả ở cấp độ chuyên gia, doanh nghiệp và xã hội dân sự, nhưng không có quyền đưa ra quyết định.
BRICS chính xác vẫn phải là đội tiên phong của đa số thế giới chứ không phải của chỉ những thành viên của nhóm này. Nó không nên trở thành một thể chế tương tự của Đại hội đồng Liên hợp quốc. Một sự độc quyền nhất định trong khi vẫn duy trì sự cởi mở là cần thiết. Các thành viên BRICS không chỉ phải là những quốc gia chia sẻ các nguyên tắc cơ bản về các vấn đề bình đẳng chủ quyền, trật tự thế giới đa cực và quản trị toàn cầu công bằng hơn mà còn là những quốc gia có thể đóng góp quan trọng vào việc thực hiện sứ mệnh này – nghĩa là họ phải đóng vai trò quan trọng và các quốc gia có ảnh hưởng dẫn đầu trong các lĩnh vực và khu vực tương ứng của họ./.
Biên dịch: Nguyễn Như Việt Anh
Tác giả: Dmitry Suslov là Phó Giám đốc và nhà nghiên cứu của Trung tâm nghiên cứu và giáo dục về các nghiên cứu châu Âu và quốc tế thuộc Khoa Kinh tế toàn cầu và Chính trị thế giới của trường Kinh tế Cao cấp (Liên bang Nga).
Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả, không nhất thiết phản ánh quan điểm của Nghiên cứu Chiến lược. Mọi trao đổi học thuật và các vấn đề khác, quý độc giả có thể liên hệ với ban biên tập qua địa chỉ mail: [email protected]
