Việc quay lại với dự án điện hạt nhân Ninh Thuận cùng với những kết quả đạt được sau chuyến thăm của Thủ tướng Nga Mishustin đang thúc đẩy hợp tác Nga – Việt Nam trong lĩnh vực hạt nhân lên một tầm cao mới.
Tình hình phát triển năng lượng tại Việt Nam
Nhìn tổng thể, ngành năng lượng tại Việt Nam đã có sự phát triển nhanh chóng trong những thập kỷ qua nhằm đáp ứng nhu cầu tăng trưởng kinh tế và dân số. Theo báo cáo từ Bộ Công Thương và các tổ chức quốc tế, một số chỉ số năng lượng đáng chú ý ở Việt Nam cụ thể như sau:
Về tăng trưởng nhu cầu năng lượng: Từ năm 2010 đến 2020, nhu cầu điện năng tăng trung bình 10% mỗi năm, phản ánh sự mở rộng nhanh chóng của các ngành công nghiệp và đô thị hóa.
Công suất điện lắp đặt: Đến cuối năm 2023, tổng công suất điện lắp đặt của Việt Nam đạt khoảng 80 GW, bao gồm cả nhiệt điện, thủy điện, điện gió và điện mặt trời.
Tiêu thụ điện: Năm 2022, tiêu thụ điện đạt khoảng 260 tỷ kWh, tăng gần 9% so với năm 2021. Dự báo nhu cầu có thể vượt 500 tỷ kWh vào năm 2030[1].
Cơ cấu nguồn điện hiện tại. Nguồn điện tại Việt Nam đang có sự đa dạng, nhưng phụ thuộc lớn vào năng lượng hóa thạch.
Một là, nhiệt điện than: Chiếm khoảng 45% tổng công suất, đây vẫn là nguồn cung chủ yếu nhưng gây ra ô nhiễm môi trường.
Hai là, thủy điện: Đóng góp 30% tổng công suất, nhưng chịu ảnh hưởng lớn từ biến đổi khí hậu và cạn kiệt tài nguyên nước.
Ba là, năng lượng tái tạo (gió, mặt trời): Đạt khoảng 25% tổng công suất vào năm 2023, nhờ chính sách khuyến khích đầu tư và hỗ trợ giá FIT từ Chính phủ. Tuy nhiên, sự bất ổn định của năng lượng tái tạo vẫn là thách thức lớn.
Trong những năm qua, Việt Nam đang phải đối mặt với nhiều thách thức trong việc đáp ứng nhu cầu năng lượng bao gồm: (1) phụ thuộc vào năng lượng hóa thạch: Nhập khẩu than và khí đốt ngày càng tăng, gây áp lực lên ngân sách và an ninh năng lượng. (2) Biến đổi khí hậu: Ảnh hưởng đến nguồn nước cho thủy điện, làm giảm hiệu suất. (3) Phát triển năng lượng tái tạo: Mặc dù tiềm năng lớn nhưng cần hệ thống lưu trữ và lưới điện thông minh để ổn định cung cấp[2].
Về chính sách năng lượng của Việt Nam, Chính phủ Việt Nam đã đưa ra nhiều chính sách để thúc đẩy ngành năng lượng:
Quy hoạch điện VIII (QHĐ VIII): Tập trung vào phát triển các nguồn năng lượng sạch, giảm phụ thuộc vào năng lượng hóa thạch và hướng tới net-zero vào năm 2050.
Đầu tư vào lưới điện thông minh: Xây dựng hệ thống truyền tải và phân phối hiện đại để tích hợp năng lượng tái tạo.
Đẩy mạnh hợp tác quốc tế: Tìm kiếm các đối tác như Nga, Nhật Bản và châu Âu để phát triển công nghệ năng lượng mới, bao gồm điện hạt nhân[3].
Tình hình điện hạt nhân tại Việt Nam:
Kế hoạch ban đầu: Việt Nam từng dự kiến xây dựng nhà máy điện hạt nhân đầu tiên tại Ninh Thuận vào năm 2014, với sự hỗ trợ của Nga và Nhật Bản. Tuy nhiên, dự án bị hoãn vào năm 2016 do lo ngại về tài chính và an toàn.
Triển vọng tương lai: Chính phủ đang xem xét tái khởi động chương trình điện hạt nhân trong bối cảnh năng lượng tái tạo không thể đáp ứng đủ nhu cầu.
Kinh nghiệm, vai trò và công nghệ của Nga trong lĩnh vực phát triển điện hạt nhân
Nga có nhiều kinh nghiệm và công nghệ tiên tiến trong lĩnh vực năng lượng hạt nhân, đóng vai trò quan trọng trong sự phát triển các chương trình hạt nhân toàn cầu. Tập đoàn nhà nước Rosatom của Nga là một trong những tập đoàn hàng đầu thế giới về sản xuất nhiên liệu hạt nhân và xây dựng các nhà máy điện hạt nhân thế hệ mới. Do đó, Nga đang tích cực phát triển cả các nhà máy điện hạt nhân lớn truyền thống và các lò phản ứng công suất nhỏ, đặc biệt hữu ích cho các vùng xa xôi như Viễn Bắc.
Một trong những thành tựu quan trọng của Nga là phát triển công nghệ chu trình nhiên liệu hạt nhân khép kín. Các lò phản ứng thế hệ mới, như BREST-OD-300, có khả năng tái xử lý nhiên liệu đã qua sử dụng tại chỗ, giảm thiểu chất thải và làm cho năng lượng hạt nhân thân thiện hơn với môi trường và tiết kiệm chi phí hơn. Công nghệ này hiện đã được triển khai ở cấp độ công nghiệp, điều này được xác nhận bằng việc nạp nhiên liệu MOX (hỗn hợp urani và plutoni) vào lò phản ứng BN-800 tại Nhà máy điện hạt nhân Beloyarsk[4][5].
Nga cũng tích cực tham gia vào các dự án quốc tế, bao gồm ITER, một thí nghiệm quy mô lớn về phản ứng tổng hợp nhiệt hạch. Công nghệ này hướng tới mục tiêu tạo ra nguồn năng lượng an toàn và vô tận cho tương lai. Việc phát triển các cơ sở nhiệt hạch như tokamak đang được thực hiện với sự tham gia của các nhà khoa học Nga từ Trung tâm nghiên cứu quốc gia Kurchatov và các viện thuộc Viện Hàn lâm Khoa học Nga[6].
Trong lĩnh vực hợp tác quốc tế, Nga cung cấp công nghệ và xây dựng nhà máy điện hạt nhân ở nước ngoài, bao gồm các nước ở Châu Á, Châu Phi và Trung Đông. Ưu điểm chính của các dự án của Nga là độ tin cậy, hiệu quả về chi phí và mức độ an toàn cao, khiến chúng trở nên hấp dẫn đối với các nước đang phát triển.
Tiến trình hợp tác giữa Nga và Việt Nam trong hợp tác phát triển điện hạt nhân
Sự hợp tác giữa Nga và Việt Nam trong lĩnh vực năng lượng hạt nhân bắt đầu từ những năm 1980, khi Liên Xô hỗ trợ xây dựng lò phản ứng nghiên cứu ở Đà Lạt. Sau khi Liên Xô sụp đổ và Việt Nam chuyển sang nền kinh tế thị trường, tương tác chậm lại nhưng được nối lại vào những năm 2000 trong bối cảnh quan hệ song phương được tăng cường.
Năm 2012, một biên bản ghi nhớ đã được ký kết về việc xây dựng nhà máy điện hạt nhân đầu tiên tại tỉnh Ninh Thuận. Tuy nhiên, vào năm 2016, dự án đã bị dừng lại theo sáng kiến của Việt Nam do các yếu tố tài chính và xã hội. Tuy nhiên, hợp tác trong lĩnh vực năng lượng hạt nhân vì mục đích hòa bình vẫn tiếp tục: Nga và Việt Nam tập trung vào việc xây dựng Trung tâm Khoa học và Công nghệ Hạt nhân.
Trong chuyến thăm Việt Nam hồi tháng 6 của Tổng thống Nga Vladimir Putin, hai bên đã ký bản ghi nhớ về kế hoạch triển khai Dự án xây dựng Trung tâm Nghiên cứu khoa học và công nghệ hạt nhân tại Việt Nam do Rosatom tiến hành. Ông Putin khẳng định phát triển năng lượng nguyên tử hòa bình là lĩnh vực hứa hẹn trong mở rộng hợp tác Việt – Nga.
Các giai đoạn hợp tác chính giữa hai bên bao gồm:
Thành lập các cơ sở nghiên cứu: Nga tích cực hỗ trợ phát triển cơ sở hạ tầng hạt nhân của Việt Nam. Trong khuôn khổ các thỏa thuận, các dự án xây dựng lò phản ứng nghiên cứu và phòng thí nghiệm đang được triển khai.
Giáo dục và đào tạo: Các trường đại học và trung tâm nghiên cứu hạt nhân của Nga như MEPhI và Viện nghiên cứu hạt nhân chung tại Dubna tiếp nhận sinh viên Việt Nam cho các chương trình đào tạo chuyên ngành.
Đánh giá tác động môi trường của dự án: Cùng nhau tiến hành nghiên cứu tác động môi trường của các cơ sở điện hạt nhân, nâng cao lòng tin của công chúng vào các dự án[7].
Thuận lợi và thách thức cho Nga và Việt Nam trong hợp tác phát triển điện hạt nhân
Thuận lợi:
Sự ổn định và tin cậy về chính trị: Nga và Việt Nam có mối quan hệ chính trị ổn định dựa trên lợi ích chung và quan hệ đối tác lâu dài. Điều này cho phép thực hiện các dự án lớn với rủi ro can thiệp địa chính trị tối thiểu.
Lợi ích kinh tế cho cả hai bên: Đối với Nga, hợp tác mở ra thị trường mới và củng cố vị thế của nước này ở khu vực Đông Nam Á. Việt Nam tiếp cận được với công nghệ tiên tiến, góp phần hiện đại hóa kinh tế và tạo ra nhiều việc làm có trình độ cao.
Chuyển giao công nghệ: Nga cung cấp cho Việt Nam những tiến bộ mới nhất trong công nghệ hạt nhân, bao gồm khử trùng bằng bức xạ, sản xuất đồng vị phóng xạ và các giải pháp năng lượng[8].
Đào tạo nhân sự: Các chương trình đào tạo của Nga sẽ đảm bảo Việt Nam có thể tự quản lý các cơ sở hạt nhân trong tương lai.
Thách thức:
Khó khăn về tài chính: Việt Nam phải đối mặt với hạn chế về ngân sách, dẫn đến việc hủy bỏ dự án nhà máy điện hạt nhân vào năm 2016. Việc tài trợ cho các dự án hiện tại cũng đòi hỏi phải thu hút các khoản vay quốc tế.
Nhận thức xã hội: Vẫn còn nhiều lo ngại về an toàn môi trường và hạt nhân ở Việt Nam, đòi hỏi phải có công tác nâng cao nhận thức cộng đồng tích cực.
Áp lực quốc tế: Việt Nam chịu ảnh hưởng từ Mỹ và các nước khác, có thể có thái độ tiêu cực đối với việc tăng cường hợp tác với Nga trong các lĩnh vực chiến lược.
Thách thức pháp lý: Việc triển khai các dự án cơ sở hạ tầng lớn trở nên phức tạp do sự khác biệt trong hệ thống pháp luật và nhu cầu phải thích ứng với các tiêu chuẩn quốc tế.
Triển vọng và giải pháp cho Nga và Việt Nam trong hợp tác phát triển điện hạt nhân
Triển vọng:
Ra mắt Trung tâm Khoa học và Công nghệ Hạt nhân: Đây sẽ trở thành dự án trọng điểm mở ra cơ hội cho nghiên cứu khoa học, ứng dụng đồng vị phóng xạ trong y tế và sản xuất công nghiệp.
Tiếp tục các dự án nhà máy điện hạt nhân: Việc triển khai thành công Trung tâm Khoa học và Công nghệ Hạt nhân có thể trở thành cơ sở để tiếp tục xây dựng nhà máy điện hạt nhân tại Việt Nam, đặc biệt khi nhu cầu về năng lượng giá rẻ và thân thiện với môi trường của đất nước ngày càng tăng.
Tăng cường vai trò lãnh đạo khu vực của Nga: Phát triển năng lượng hạt nhân tại Việt Nam có thể trở thành mô hình cho các quốc gia Đông Nam Á khác quan tâm đến việc sử dụng năng lượng hạt nhân vì mục đích hòa bình.
Giải pháp:
Hỗ trợ tài chính: Mở rộng cơ chế tài chính, bao gồm các khoản vay ưu đãi và thu hút các nhà đầu tư tư nhân, có thể đẩy nhanh quá trình triển khai dự án.
Thông tin công khai: Các chiến dịch chung nhằm giải thích lợi ích về mặt môi trường và xã hội của các dự án sẽ giúp giảm bớt mối quan ngại của công chúng.
Hợp tác quốc tế: Việc có sự tham gia của các tổ chức quốc tế như IAEA vào quá trình đánh giá, chứng nhận dự án sẽ nâng cao uy tín của dự án với công chúng Việt Nam và các đối tác quốc tế.
Hài hòa pháp lý: Nga và Việt Nam có thể đẩy nhanh việc hài hòa hóa và thích ứng với các tiêu chuẩn quốc tế để tạo điều kiện thuận lợi cho việc triển khai dự án[9].
Tác giả: Nguyễn Như Việt Anh
Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả, không nhất thiết phản ánh quan điểm của Nghiên cứu Chiến lược. Mọi trao đổi học thuật và các vấn đề khác, quý độc giả có thể liên hệ với ban biên tập qua địa chỉ mail: [email protected]
TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1]. BỘ CÔNG THƯƠNG (2023), “Tham vấn Báo cáo triển vọng Năng lượng Việt Nam 2023”, https://moit.gov.vn/tin-tuc/su-dung-nang-luong-tiet-kiem-va-hieu-qua/tham-van-bao-cao-trien-vong-nang-luong-viet-nam-2023.html
[2]. VIETSTOCK (2023), “Phát triển năng lượng tái tạo tại Việt Nam: Vẫn còn nhiều rào cản”, https://vietstock.vn/2023/08/phat-trien-nang-luong-tai-tao-tai-viet-nam-van-con-nhieu-rao-can-768-1096304.htm
[3]. HIỆP HỘI NĂNG LƯỢNG VIỆT NAM (2024), “Tập đoàn Điện lực Việt Nam năm qua- Hoạt động trong biến động khôn lường”, https://nangluongvietnam.vn/ta-p-doa-n-die-n-lu-c-vie-t-nam-nam-2023-hoa-t-do-ng-trong-bie-n-do-ng-khon-luo-ng-32078.html
[4]. RIA NOVOSTI (2024), “Эксперт рассказал, как Россия сделала шаг к атомной энергетике будущего”, https://ria.ru/20231117/energetika-1909985875.html
[5]. RIA NOVOSTI (2024), “”Росатом” сделал крупный шаг в “озеленении” атомной энергетики”, https://ria.ru/20241118/rosatom-1984472234.html
[6]. RBK (2024), “Материалы, реакторы, мегасайенс: будущее атомной отрасли России”, https://www.rbc.ru/industries/news/663a3bdf9a79471812285886
[7]. NEFTEGAZ (2024), “В. Путин во Вьетнаме: сооружение Центра ядерной науки и технологий, СПГ-проекты НОВАТЭКа, Зарубежнефть и освоение вьетнамского шельфа”, https://neftegaz.ru/news/spg-szhizhennyy-prirodnyy-gaz/840000-v-putin-vo-vetname-sooruzheniya-tsentra-yadernoy-nauki-i-tekhnologiy-spg-proekty-novateka-zarubezhne/
[8]. EVRAZIA EKSPERT (2024), “Вьетнам будет развивать сотрудничество с Россией в сфере мирного атома – вьетнамский политолог”, https://eurasia.expert/vetnam-budet-razvivat-sotrudnichestvo-s-rossiey-v-sfere-mirnogo-atoma-vetnamskiy-politolog/
[9]. VZGLYAD (2024), “Путин: Россия построит во Вьетнаме Центр ядерной науки и технологий”, https://vz.ru/news/2024/6/20/1274020.html
