Hồi đầu năm 2025, vụ việc Tập đoàn Hạt nhân Quốc gia Trung Quốc (China National Nuclear Corporation – CNNC) nhận được gần 1,2 triệu hồ sơ cho khoảng 1.700 vị trí tuyển dụng đã phơi bày rõ thực trạng cạnh tranh khốc liệt trên thị trường lao động nước này. Hiện tượng đó phản ánh những vấn đề mang tính cấu trúc sâu xa của nền kinh tế và xã hội Trung Quốc, bao gồm sự mở rộng ồ ạt của hệ thống đào tạo đại học và sau đại họ, tác động kéo dài của chính sách một con, ảnh hưởng của tư tưởng Nho giáo cùng kỳ vọng lớn từ gia đình, cũng như tâm lý e ngại lao động chân tay trong tầng lớp trí thức trẻ. Trên cơ sở phân tích bối cảnh này, bài viết đề xuất một số hàm ý và khuyến nghị chính sách cho Việt Nam nhằm tránh đi theo con đường “bằng cấp hóa nhưng thiếu thực chất”, đồng thời hướng tới xây dựng một cơ cấu lao động cân đối, hiệu quả và bền vững hơn.
Trong những năm gần đây, thị trường lao động Trung Quốc chứng kiến một hiện tượng gây chú ý toàn cầu: tỷ lệ cạnh tranh trong tuyển dụng tăng đột biến, đặc biệt trong các tập đoàn nhà nước và doanh nghiệp lớn. Điển hình là vụ việc Tập đoàn Hạt nhân Quốc gia Trung Quốc (CNNC) công bố nhận được gần 1,2 triệu hồ sơ ứng tuyển cho chỉ khoảng 1.700 vị trí tuyển dụng, tương đương tỷ lệ cạnh tranh trung bình hơn 700 hồ sơ cho một vị trí. Dù sau đó CNNC đã đính chính con số, cho biết tổng số vị trí thực tế là khoảng 8.000, song hiện tượng này vẫn phản ánh mức độ mất cân đối nghiêm trọng giữa cung và cầu lao động chất lượng cao tại nền kinh tế lớn thứ hai thế giới.
Hiện tượng “hàng trăm người tranh một chỗ” tại Trung Quốc không phải là mới, nhưng quy mô và cường độ của nó đang tăng nhanh. Sự việc tại CNNC trở thành biểu tượng cho sức cạnh tranh nguồn lao động trình độ cao, cho thấy dù Trung Quốc đạt nhiều thành tựu về giáo dục và phát triển khoa học – công nghệ, song hệ thống kinh tế xã hội vẫn đang phải đối mặt với một loạt nghịch lý: thừa bằng cấp, thiếu kỹ năng thực tế; dư nhân lực học thuật, thiếu lao động sản xuất và sáng tạo.
Theo Bộ Nhân lực và An sinh xã hội Trung Quốc (MOHRSS, 2025), hàng chục triệu vị trí trong các ngành sản xuất, công nghệ thông tin và y tế vẫn không thể tuyển đủ người do thiếu ứng viên đáp ứng tiêu chuẩn kỹ năng. Trong lĩnh vực sản xuất, nhiều doanh nghiệp không tìm được lao động có tay nghề để vận hành hệ thống tự động hóa, trong khi sinh viên tốt nghiệp đại học lại thiếu năng lực thực hành. Báo cáo của CSIS (2024) ước tính Trung Quốc thiếu khoảng 30 triệu lao động kỹ năng cao trong các ngành robot và bán dẫn. Tương tự, sự phát triển nhanh của trí tuệ nhân tạo và dữ liệu lớn khiến nhiều doanh nghiệp công nghệ phải mở rộng tuyển dụng quốc tế để bù đắp “lỗ hổng nhân tài” (WEF, 2025). Trong lĩnh vực y tế, tình trạng thiếu bác sĩ chuyên khoa và kỹ thuật viên có tay nghề vẫn phổ biến.
Nguyên nhân gốc rễ do dâu?
Mở rộng ồ ạt giáo dục đại học và sau đại học
Từ năm 1999, Trung Quốc bắt đầu chiến lược mở rộng quy mô đại học (Higher Education Expansion Policy), nhằm tăng tỷ lệ người dân có bằng cấp. Chỉ trong hai thập niên, số sinh viên đại học tăng hơn 10 lần. Năm 2024, Trung Quốc có hơn 11,79 triệu sinh viên tốt nghiệp đại học và cao đẳng – con số kỷ lục trong lịch sử.
Tuy nhiên, tốc độ mở rộng vượt quá khả năng đảm bảo chất lượng. Nhiều trường đại học thiếu giảng viên trình độ cao, cơ sở vật chất, chương trình thực hành và kết nối doanh nghiệp. Hệ quả là lượng cử nhân, thạc sĩ, tiến sĩ lớn nhưng năng lực thực hành thấp. Theo khảo sát của Times Higher Education, hơn 30% sinh viên Trung Quốc làm việc trái ngành hoặc công việc dưới trình độ học vấn.
Trong khi đó, thị trường lao động Trung Quốc lại thiếu hụt nhân lực kỹ thuật, công nhân tay nghề cao, chuyên gia ứng dụng trong sản xuất – nhóm lao động mà hệ thống đào tạo hàn lâm hiện nay ít chú trọng. Điều này tạo nên “lạm phát bằng cấp”: nhiều người có học vị cao vẫn không tìm được công việc xứng đáng, buộc phải chen chân vào các kỳ tuyển dụng trong khu vực nhà nước như CNNC hay Kỳ thi tuyển công chức quốc gia Trung Quốc, nơi có mức lương ổn định và chế độ an toàn hơn khu vực tư nhân.
Chính sách một con và hệ lụy xã hội – tâm lý
Chính sách một con (1979-2015) là một trong những yếu tố ảnh hưởng sâu sắc nhất đến cấu trúc xã hội và tâm lý thế hệ trẻ Trung Quốc. Thế hệ “con một” trở thành trung tâm của kỳ vọng gia đình, được cha mẹ và ông bà đầu tư toàn diện vào học hành và sự nghiệp. Mô hình “4-2-1” (bốn ông bà, hai cha mẹ, một con) khiến áp lực thành công dồn nặng lên vai cá nhân duy nhất trong gia đình.
Trẻ em được giáo dục từ nhỏ rằng học tập là con đường duy nhất để thành công. Khi bước vào thị trường lao động, thế hệ này mang theo niềm tin rằng bằng cấp cao sẽ đảm bảo vị trí xã hội ổn định. Tuy nhiên, khi cung lao động học vấn cao vượt xa nhu cầu thị trường, nhiều người rơi vào trạng thái thất nghiệp hoặc làm việc dưới trình độ.
Chính sách một con không chỉ làm mất cân bằng nhân khẩu học (dân số già hóa, thiếu lao động phổ thông) mà còn tạo ra sức ép tinh thần tập thể, nơi mỗi cá nhân vừa gánh kỳ vọng, vừa đối mặt với nỗi sợ thất bại.
Tư tưởng Nho giáo, lễ nghĩa và kỳ vọng gia đình
Nho giáo tại Trung Quốc từ xưa đến nay vốn có ảnh hưởng vô cùng sâu sắc, đan xen trong mọi mặt đời sống xã hội, từ tư tưởng, giáo dục, chính trị đến quan hệ gia đình và lao động. Hệ tư tưởng này vốn coi học hành là con đường duy nhất để thăng tiến xã hội. Ngày nay nó tiếp tục ảnh hưởng sâu sắc đến giá trị của người Trung Quốc hiện đại. Trong xã hội Nho giáo, thành tích học tập đồng nghĩa với danh dự gia đình, và việc làm trong cơ quan nhà nước, doanh nghiệp quốc doanh được coi là biểu tượng của thành đạt và hiếu đạo.
Chính hệ giá trị này khiến cha mẹ và con cái cùng rơi vào vòng xoáy kỳ vọng – thất vọng. Nhiều phụ huynh ép con học cao, học nhiều, chọn ngành “ổn định”, thay vì theo đuổi sở thích cá nhân. Khi con cái thất nghiệp, cha mẹ cảm thấy mất mặt, còn thanh niên cảm thấy xấu hổ và tội lỗi. Tâm lý đó lý giải vì sao hàng trăm nghìn thậm chí hàng triệu cử nhân, thạc sĩ, tiến sĩ nộp đơn vào các đơn vị quốc doanh, các cơ quan nhà nước không chỉ vì lương, mà vì danh dự và sự thừa nhận của xã hội.
Tâm lý né tránh lao động chân tay và bất cập trong cơ cấu lao động
Tư tưởng Nho giáo cũng dẫn đến sự kỳ thị lao động chân tay, tạo khoảng cách lớn giữa “trí thức” và “lao động phổ thông”. Dù nền kinh tế hiện đại cần cả hai nhóm, nhưng xã hội vẫn tôn vinh những công việc văn phòng, hành chính, quản lý hơn công nhân kỹ thuật, làm chậm tiến trình cân bằng cơ cấu nghề nghiệp.
Theo Bộ Nhân lực và An sinh xã hội Trung Quốc (MOHRSS), năm 2024 nước này thiếu hơn 30 triệu lao động kỹ thuật, trong khi tỷ lệ thất nghiệp thanh niên có bằng đại học vượt 20%. Nghịch lý “thừa thầy – thiếu thợ” trở thành đặc điểm điển hình của nền kinh tế hậu công nghiệp Trung Quốc.
Hầu hết ứng viên đều có trình độ đại học trở lên, nhiều người có bằng thạc sĩ, tiến sĩ, trong khi Trung Quốc lại thiếu nghiêm trọng kỹ sư vận hành, công nhân nhà máy và nhân viên kỹ thuật cao. Cấu trúc lao động méo mó khiến năng suất không tăng tương xứng với trình độ giáo dục. Cho thấy một dấu hiệu cảnh báo cho các nền kinh tế đang phát triển.
Cuộc cạnh tranh khốc liệt tại thị trường lao động Trung Quốc không chỉ là vấn đề kinh tế, mà còn là vấn đề xã hội – tâm lý thế hệ. Nó kiến Gia tăng áp lực và lo âu xã hội: Nhiều sinh viên tốt nghiệp rơi vào “khủng hoảng tuổi 25”, cảm thấy thất bại dù có học vị cao. Sự so sánh xã hội và hiệu ứng truyền thông mạng xã hội khiến tâm lý “bản thân không đủ tốt”, “áp lực đồng trang lưa” lan rộng. Giảm hiệu quả kinh tế: Nguồn nhân lực bị phân bổ sai dẫn tới năng suất thấp, trong khi đầu tư giáo dục tốn kém. Gia tăng chênh lệch vùng miền: Sinh viên từ nông thôn ít cơ hội tiếp cận việc làm trong các tập đoàn lớn, dù có năng lực tương đương. Ảnh hưởng quốc tế: Nhiều sinh viên Trung Quốc tìm cách du học và định cư ở nước ngoài, gây “chảy máu chất xám ngược”, trong khi nhân tài trong nước bị kìm hãm bởi thị trường quá chật chội.
Hàm ý hoạch định chính sách lao động đối với Việt Nam
Việt Nam hiện đang ở giai đoạn phát triển tương tự như Trung Quốc cách đây khoảng 10-15 năm: dân số trẻ, tỷ lệ người học đại học và sau đại học tăng nhanh, nhưng năng suất lao động và chất lượng nhân lực vẫn chưa đồng đều giữa các khu vực và ngành nghề. Trong bối cảnh đó, việc phân tích kinh nghiệm từ Trung Quốc mang ý nghĩa quan trọng để Việt Nam định hình chiến lược phát triển nguồn nhân lực một cách cân bằng và bền vững hơn.
Trước hết, về đào tạo và chất lượng giáo dục, Việt Nam cần chủ động kiểm soát hiện tượng “lạm phát bằng cấp”, điều chỉnh quy mô đào tạo sau đại học sao cho phù hợp với nhu cầu thực tế của thị trường lao động. Việc mở rộng quá nhanh các chương trình đào tạo cao học mà không gắn với nhu cầu xã hội có thể dẫn đến tình trạng dư thừa nhân lực học thuật nhưng thiếu nhân lực kỹ thuật. Trong bối cảnh đó, Nghị quyết 71 của Bộ Chính trị ban hành tháng 8 năm 2025 đặt mục tiêu yêu cầu các bộ, ngành, địa phương phải sớm sắp xếp, tái cấu trúc hệ thống giáo dục đại học; sáp nhập, giải thể trường không đạt chuẩn. Chính sách này được kỳ vọng sẽ tạo ra bước chuyển quan trọng, giúp tinh gọn mạng lưới cơ sở giáo dục đại học, phân bổ lại nguồn lực giảng dạy và nghiên cứu, đồng thời nâng cao hiệu quả đào tạo theo hướng chuyên sâu, thực chất hơn. Việc sáp nhập này, nếu được thực hiện đồng bộ và có lộ trình phù hợp, có thể giúp giảm tình trạng trùng lặp ngành học, tiết kiệm chi phí, nâng cao chất lượng đào tạo và chất lượng đầu ra, gắn kết chặt chẽ hơn giữa đào tạo và nhu cầu thực tế của nền kinh tế.
Cùng với đó, mối liên kết giữa nhà trường và doanh nghiệp cần được đẩy mạnh thông qua các chương trình thực tập, đào tạo nghề song song và hợp tác trong nghiên cứu, sản xuất, giúp sinh viên rèn luyện kỹ năng thực tế trước khi gia nhập thị trường lao động. Ngoài ra, hệ thống đánh giá chất lượng nhân lực cần được đổi mới, chuyển từ việc coi trọng bằng cấp sang đánh giá năng lực hành nghề, kỹ năng mềm, khả năng ngoại ngữ và năng lực ứng dụng công nghệ, đây là những tiêu chí đang ngày càng trở thành chuẩn mực toàn cầu trong tuyển dụng.
Về định hướng nghề nghiệp và tâm lý xã hội, Việt Nam cần thúc đẩy sự thay đổi trong nhận thức về giá trị của lao động. Việc tôn vinh công nhân kỹ thuật, người lao động lành nghề và khuyến khích học nghề sẽ giúp giảm tâm lý coi thường lao động chân tay – vốn là một định kiến ăn sâu trong văn hóa Á Đông. Song song với đó, giáo dục định hướng nghề nghiệp nên được triển khai sớm ngay từ bậc phổ thông, giúp học sinh lựa chọn ngành nghề phù hợp với năng lực cá nhân, thay vì chạy theo xu hướng “học đại học bằng mọi giá”. Bên cạnh đó, các chính sách truyền thông và hỗ trợ xã hội cũng cần hướng đến việc giảm bớt áp lực từ phía gia đình, nơi mà cha mẹ thường đặt kỳ vọng cao vào con cái theo hướng học thuật, chủ yếu tập trung vào những ngành nghề được xem là “danh giá” như kỹ sư, bác sĩ, luật sư hay giáo viên. Qua đó giúp cha mẹ nhận thức rõ rằng thành công có thể đến từ nhiều con đường khác nhau, không chỉ qua việc sở hữu bằng cấp đại học hay sau đại học.
Cuối cùng, về chính sách thị trường lao động, Việt Nam cần xây dựng một cơ sở dữ liệu quốc gia về cung – cầu lao động, cho phép dự báo xu hướng ngành nghề và điều chỉnh chính sách đào tạo phù hợp với biến động của nền kinh tế. Quy trình tuyển dụng, đặc biệt trong khu vực công, cần được đảm bảo minh bạch và công bằng, tránh tạo ra những “ảo tưởng cạnh tranh” không thực chất gây hoang mang trong xã hội. Đồng thời, cần phát triển mạnh các chính sách hỗ trợ việc làm và khởi nghiệp cho sinh viên mới tốt nghiệp, đặc biệt tại các địa phương ngoài các đô thị lớn, nhằm giảm tình trạng tập trung lao động quá mức vào các trung tâm kinh tế và tạo điều kiện cho phát triển vùng bền vững hơn.
Bài học từ Trung Quốc cho thấy rằng, phát triển nguồn nhân lực không chỉ là mở rộng quy mô đào tạo, mà quan trọng hơn là đào tạo đúng người, đúng kỹ năng, đúng nhu cầu. Đảm bảo sự gắn kết giữa giáo dục, xã hội và thị trường. Nếu Việt Nam kịp thời điều chỉnh chiến lược theo hướng này, quốc gia hoàn toàn có thể tránh được nghịch lý “thừa thầy – thiếu thợ”, đồng thời xây dựng được một cơ cấu lao động chất lượng cao, phù hợp với yêu cầu của nền kinh tế và hội nhập quốc tế.
Tác giả: Lại Thị Thảo
Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả, không nhất thiết phản ánh quan điểm của Nghiên cứu Chiến lược, mọi trao đổi học thuật và các vấn đề khác, quý độc giả có thể liên hệ với ban biên tập qua địa chỉ mail: [email protected]
Danh mục tài liệu tham khảo:
1. China Daily. (2023, November 20). Overeducation and job mismatch in China’s post-graduate labor market. China Daily. Retrieved from https://www.chinadaily.com.cn
2. China National Bureau of Statistics. (2024). China Statistical Yearbook 2024. Beijing: National Bureau of Statistics of China.
3. Financial Times. (2024, April 3). China’s youth unemployment: A structural problem behind the numbers. FT. Retrieved from https://www.ft.com
4. Huang, Y., & Wei, Z. (2022). Higher education expansion and employment challenges in China: An empirical study. Asian Journal of Education and Development, 10(2), 85–104. https://doi.org/10.1080/xxxxxxx
5. Li, J., & Wang, S. (2023). Confucian values and career expectations among Chinese graduates. Journal of East Asian Cultural Studies, 15(1), 44–60.
6. Liu, X., & Zhao, Y. (2024). Demographic transition and labor market polarization in China after the One-Child Policy. Population Studies Review, 31(2), 115–133.
7. Reuters. (2024, March 12). China’s job market squeezes postgraduates as economy slows. Reuters. Retrieved from https://www.reuters.com
8. South China Morning Post (SCMP). (2024, March 14). One million graduates apply for 1,700 jobs at China National Nuclear Corporation — a sign of deep job crisis. SCMP. Retrieved from https://www.scmp.com
9. Tang, Q. (2023). Mismatch between education and employment in China’s urban economy. China Economic Review, 78, 102–117. https://doi.org/10.1016/j.chieco.2023.102117
10. The Economist. (2024, April 18). Too many degrees, too few jobs: China’s overqualified youth problem. The Economist. Retrieved from https://www.economist.com
11. Trần, V. H. (2024). Tác động của mô hình đào tạo đại học Trung Quốc đối với Việt Nam trong bối cảnh cạnh tranh nhân lực khu vực. Tạp chí Khoa học và Phát triển nhân lực Việt Nam, 12(4), 34–52.
12. Việt Nam, Tổng cục Thống kê. (2024). Niên giám thống kê lao động – việc làm Việt Nam 2024. Hà Nội: NXB Thống kê.
13. Phúc Duy, Thanh Niên, (2024). Trung Quốc đẩy mạnh chương trình ‘1131’ giảm tỷ lệ sinh viên tốt nghiệp ĐH thất nghiệp.
14. World Bank. (2023). China’s labor market transformation: Policy responses to demographic and structural change. Washington, D.C.: World Bank Publications.
15. Zhao, L., & Chen, R. (2022). Graduate underemployment and job satisfaction in China’s megacities. Labour Economics Journal, 49(3), 223–240.
16. World Economic Forum. (2025). The future of jobs in China: Robotics, AI, and demographic decline.
17. Financial Times. (2024, November 22). China’s tech firms struggle to fill AI and data roles despite graduate surplus.
18. Center for Strategic and International Studies. (2024). How China’s human capital impacts its national competitiveness.
