Thực tế bối cảnh địa chính trị mới đang hình thành, và một phần đã được định hình, đòi hỏi phải “tái cấu trúc” không chỉ toàn bộ hệ thống các nguyên tắc và giải pháp chính sách đối ngoại mà còn ở các lĩnh vực liên quan trong phạm vi chính sách nhà nước ở cấp quốc tế. Điều tất yếu là Nga, với tư cách là một cường quốc khoa học có lợi ích toàn cầu, đang tái thiết mô hình quốc gia về ngoại giao khoa học. Chính phủ Nga vào năm 2025 đã thông qua một văn bản có ý nghĩa quan trọng trong lĩnh vực này – phiên bản mới của Khung Chiến lược Hợp tác Khoa học – Kỹ thuật Quốc tế của Liên bang Nga. Tài liệu này ghi nhận sự tiến triển hướng tới các cách tiếp cận chủ động, mục tiêu rõ ràng và đa dạng hơn trong Hợp tác khoa học và công nghệ quốc tế (MHTC) cũng như ngoại giao khoa học, đồng thời đặt chương trình nghị sự quốc gia lên hàng đầu nhưng vẫn duy trì tầm nhìn toàn cầu trong các phương hướng.
Khung Chiến lược Hợp tác Khoa học – Kỹ thuật Quốc tế dựa vào nguyên tắc thực dụng, đặt trọng tâm vào lợi ích khoa học và công nghệ quốc gia, đồng thời thể hiện sự khác biệt trong cách ứng xử trước các hành động của các quốc gia không thân thiện. Chính phủ Nga đưa ra một số giải pháp then chốt của ngoại giao khoa học trong lĩnh vực này, chẳng hạn như duy trì sự hiện diện của các tổ chức khoa học – giáo dục và đại học Nga trong các dự án quốc tế có sự tham gia của các quốc gia không thân thiện. Tài liệu định hướng duy trì liên hệ khoa học với các cá nhân và nhóm có thái độ xây dựng đối với Nga tại các quốc gia không thân thiện, nhằm phục vụ các nhiệm vụ của MHTC. Nội dung nhấn mạnh rõ ràng rằng lợi ích khoa học quốc gia được đặt cao hơn so với bối cảnh địa chính trị và các trào lưu phổ biến liên quan.
Khung MHTC thể hiện sự “điều chỉnh tinh tế” giữa các giải pháp của MHTC và các giải pháp của ngoại giao khoa học. Nếu MHTC, với nội dung thực chất về khoa học và công nghệ, được thực hiện chủ yếu với các quốc gia thân thiện và trung lập, thì ngoại giao khoa học còn mở rộng sang các quốc gia không thân thiện, tức là những cộng đồng mà việc áp dụng đầy đủ các giải pháp MHTC không thể vượt qua được “lỗ kim” của các hạn chế trừng phạt.
Một đặc điểm quan trọng của ngoại giao khoa học Nga là tính chất bảo vệ và chống phân biệt đối xử, điều này xuất phát từ nhu cầu rõ ràng của cộng đồng khoa học trước các hành động thường thiếu đạo đức và mang tính phân biệt của các quốc gia không thân thiện.
Trong số các điểm mới trong danh sách các hình thức kích hoạt ngoại giao khoa học, có việc phát triển đối thoại khoa học – chuyên gia với sự tham gia không chỉ của các chuyên gia mà còn của các quan chức, nhằm giải quyết các vấn đề xã hội và nhân văn cấp bách để giảm thiểu tiềm năng xung đột trong quan hệ quốc tế và thúc đẩy sự tham gia tích cực của cộng đồng khoa học trong việc ngăn ngừa và khắc phục các cuộc khủng hoảng và mâu thuẫn.
Danh sách các giải pháp của ngoại giao khoa học đã được củng cố đáng kể theo hướng nâng cao vai trò của các hiệp hội đại diện cộng đồng khoa học với tư cách là một chủ thể của ngoại giao khoa học. Sự xuất hiện của các giải pháp này mở rộng phạm vi chức năng của ngoại giao khoa học Nga, tăng cường yếu tố “khoa học vì ngoại giao”. Nhóm giải pháp này dựa trên nguyên tắc về bản chất quốc tế của khoa học, tính chất siêu quốc gia của nó, cũng như quan điểm rằng các nhà khoa học, với tư cách là đại diện của cộng đồng khoa học toàn cầu, là nhân tố chính của ngoại giao khoa học. Vai trò đặc biệt của các cơ sở hạ tầng nghiên cứu lớn đối với MHTC và ngoại giao khoa học vẫn được duy trì. Đồng thời, các ngành khoa học đặt trọng tâm vào được điều chỉnh, ví dụ, trong phiên bản năm 2025, công nghệ sinh thái tự nhiên được đặc biệt chú trọng. Một hướng hiện đại hóa khác của các giải pháp ngoại giao khoa học là việc tổ chức các sự kiện khoa học quốc tế tại Nga.
Trong Khung Chiến lược Hợp tác Khoa học – Kỹ thuật Quốc tế, Chính phủ Nga đã thể hiện một cách tiếp cận độc đáo đối với kiến trúc của mô hình quốc gia về ngoại giao khoa học: trong khi ở hầu hết các quốc gia, ngoại giao khoa học chủ yếu được tích hợp vào các chiến lược chính sách đối ngoại, thì ở Nga, một cách tiếp cận khác được áp dụng, phù hợp với bản chất của định hướng này: ngoại giao khoa học được tích hợp vào chính sách khoa học và công nghệ quốc gia, qua đó đặt lợi ích khoa học của đất nước và cộng đồng khoa học trong nước lên hàng đầu.
Đặc điểm bối cảnh địa chính trị mới và nhu cầu tái cấu trúc
Mặc dù bối cảnh thực hiện MHTC có nhiều thay đổi, văn bản vẫn duy trì một phương hướng tích cực trong mô hình “ngoại giao khoa học chủ động”: nhấn mạnh vai trò chủ đạo của khoa học trong việc giảm tình hình quốc tế căng thẳng và các tác động của sức ép từ các biện pháp hạn chế. Tài liệu đưa ra các phương hướng thực dụng và rõ ràng có tầm nhìn dài hạn, bao gồm hợp tác với các quốc gia có thái độ xây dựng, đồng thời mở rộng sự cởi mở trong việc sử dụng MHTC như một giải pháp “tăng cường hoặc khôi phục sự hiểu biết lẫn nhau, lòng tin và đối thoại toàn diện với các đối tác nước ngoài”. Nhìn chung, phương hướng sử dụng tiềm năng của ngoại giao khoa học như một hình thức ngoại giao cấp hai và cấp ba đã được củng cố đáng kể trong Khung MHTC năm 2025.
Tài liệu mới được tích hợp vào một hệ thống đa dạng gồm các văn bản hoạch định chiến lược: Khái niệm Chính sách Đối ngoại của Liên bang Nga, Khái niệm Chính sách Nhân văn của Liên bang Nga ở Nước ngoài, Chiến lược Phát triển Khoa học và Công nghệ của Liên bang Nga, Sắc lệnh của Tổng thống Nga về việc phê duyệt các hướng đặt trọng tâm vào phát triển khoa học và công nghệ và danh sách các công nghệ tiên tiến quan trọng, Khái niệm Phát triển Công nghệ đến năm 2030, cùng các văn bản khác. Sự liên kết của Khung MHTC với các văn bản này không chỉ phản ánh bản chất liên ngành phức hợp của ngoại giao khoa học Nga, nơi giao thoa giữa các lĩnh vực thuộc thẩm quyền của Bộ Ngoại giao, Bộ Giáo dục và Khoa học, Bộ Phát triển Kinh tế, và các cơ quan khác (bao gồm chính sách đối ngoại, khoa học-công nghệ, kinh tế, công nghệ, v.v.), mà còn cho thấy tầm quan trọng ngày càng tăng của MHTC và ngoại giao khoa học trong kho vũ khí chính trị của đất nước.
Trong Khái niệm Chính sách Đối ngoại của Liên bang Nga (KVP) được cập nhật, ngoại giao khoa học được chú trọng đáng kể: đặc biệt là phát triển các cơ chế ngoại giao công chúng với sự tham gia của các đại diện cộng đồng khoa học có thái độ xây dựng đối với Nga, nhằm quảng bá và bảo vệ các thành tựu khoa học trong nước khỏi sự phân biệt đối xử ở nước ngoài. Tài liệu nhấn mạnh mục tiêu tăng cường hình ảnh hấp dẫn của Nga như một quốc gia nâng cao hiệu quả của các nghiên cứu khoa học quốc tế, và thúc đẩy phát triển các mối quan hệ trong lĩnh vực nhân văn, bao gồm hợp tác khoa học.
Chiến lược Phát triển Khoa học và Công nghệ của Liên bang Nga 2024 (CHTP) duy trì tính liên tục trong việc tích hợp ngoại giao khoa học vào cấu trúc chính sách khoa học và công nghệ quốc gia. Tài liệu nêu rõ nhiệm vụ xây dựng mô hình MHTC và hội nhập quốc tế trong lĩnh vực nghiên cứu và phát triển khoa học thông qua phát triển ngoại giao khoa học, bao gồm thông qua đại diện tại các tổ chức quốc tế, quốc gia và chuyên môn. Trong các thuật ngữ tương tự như KVP, chiến lược đề cập đến các phương hướng toàn cầu cho MHTC và ngoại giao khoa học, nhấn mạnh tầm quan trọng của việc “bảo vệ lợi ích quốc gia của Liên bang Nga trong bối cảnh áp lực từ bên ngoài, bảo tồn bản sắc và nâng cao hiệu quả của khoa học Nga thông qua tương tác quốc tế cùng có lợi”. Theo logic của phần MHTC trong Khái niệm Phát triển Công nghệ đến năm 2030 được phê duyệt năm 2023, Khung MHTC cũng nhấn mạnh phương hướng về chủ quyền công nghệ của đất nước.
Để đảm bảo sự gắn kết của Khung MHTC trong “khung học thuyết”, một điểm quan trọng là tầm quan trọng pháp lý mới của văn bản này. Không giống như phiên bản năm 2019 chỉ ở cấp bộ, Khung MHTC năm 2025 được phê duyệt bởi Nghị định của Chính phủ Nga, mang lại một vị thế pháp lý rõ ràng và mạnh mẽ hơn, mang tính chất liên bộ và yêu cầu các cơ quan hành pháp liên bang “hướng dẫn hoạt động của mình theo các quy định của Khái niệm”.
Điều quan trọng cần nhấn mạnh là Khung MHTC dựa vào nguyên tắc thực dụng, đặt trọng tâm vào lợi ích khoa học và công nghệ quốc gia, và do đó cho thấy sự khác biệt so với cách tiếp cận của các quốc gia không thân thiện, vốn thường dẫn đến xu hướng cô lập. Chính phủ đưa ra một số giải pháp then chốt của ngoại giao khoa học, chẳng hạn như duy trì (khi điều này khả thi và phù hợp với lợi ích quốc gia và khoa học) sự hiện diện của các tổ chức khoa học và giáo dục đại học Nga trong các dự án quốc tế có sự tham gia của các quốc gia không thân thiện. Tài liệu phương hướng duy trì liên hệ khoa học với các cá nhân và nhóm có thái độ xây dựng đối với Nga tại các quốc gia không thân thiện, nhằm phục vụ các nhiệm vụ của MHTC. Sự đặt trọng tâm vào lợi ích khoa học quốc gia so với bối cảnh địa chính trị và trào lưu phổ biến được nhấn mạnh rõ ràng.
Tài liệu thể hiện sự “điều chỉnh tinh tế” giữa các giải pháp của MHTC và ngoại giao khoa học. Nếu MHTC, với nội dung thực chất về khoa học và công nghệ, được thực hiện chủ yếu với các quốc gia thân thiện và trung lập, thì ngoại giao khoa học còn mở rộng sang các quốc gia không thân thiện, tức là những cộng đồng mà việc áp dụng đầy đủ các giải pháp MHTC không thể vượt qua được các hạn chế trừng phạt (nhưng các giải pháp linh hoạt của ngoại giao khoa học có cơ hội làm được điều đó).
Trong bối cảnh hợp tác quốc tế về khoa học và công nghệ, văn bản nhấn mạnh phương hướng chủ động thực hiện lợi ích quốc gia, nâng cao ảnh hưởng của khoa học Nga trên thế giới, mặc dù vẫn ghi nhận tầm quan trọng của sự phát triển khoa học và công nghệ toàn cầu. Tài liệu không còn mang phương hướng toàn cầu hóa bao quát nhằm hội nhập khoa học Nga vào không gian khoa học thế giới.
Tính ưu việt của khoa học so với chủ nghĩa dân túy
Cần đặc biệt lưu ý rằng Khung Chiến lược Hợp tác Khoa học – Kỹ thuật Quốc tế (МНТС) được xây dựng dựa trên tính thực dụng của các lợi ích khoa học – công nghệ quốc gia, và do đó cũng tồn tại sự bất đối xứng đối với hành động của các quốc gia không thân thiện, vốn thường kích thích hướng đi vào lối mòn cô lập. Chính phủ Nga đề ra một loạt công cụ chủ chốt của ngoại giao khoa học trong hướng này, chẳng hạn như duy trì (nếu có thể và phù hợp với lợi ích quốc gia và khoa học) sự hiện diện của các tổ chức khoa học và giáo dục đại học Nga trong các dự án quốc tế có sự tham gia của các quốc gia không thân thiện. Văn kiện nhấn mạnh việc duy trì các liên hệ khoa học với những nhóm có thái độ xây dựng đối với Nga trong các quốc gia không thân thiện, nhằm phục vụ các mục tiêu của hợp tác khoa học – kỹ thuật quốc tế. Rõ ràng, ưu tiên lợi ích khoa học quốc gia được đặt lên trên bối cảnh chính trị (địa chính trị) và các chiêu trò dân túy đi kèm.
Trong văn kiện, có sự “hiệu chỉnh tinh tế” giữa các công cụ МНТС và các công cụ của ngoại giao khoa học. Nếu МНТС, với nội dung khoa học – công nghệ thực chất, có thể thực thi hiệu quả với các quốc gia thân thiện hoặc trung lập, thì ngoại giao khoa học còn được sử dụng đối với các quốc gia không thân thiện, những cộng đồng mà việc triển khai đầy đủ công cụ МНТС không thể vượt qua “lỗ kim” của các hạn chế trừng phạt (nhưng các công cụ linh hoạt của ngoại giao khoa học vẫn có cơ hội).
Trong bối cảnh hợp tác quốc tế về khoa học và công nghệ, văn kiện xác định lộ trình chủ động thực hiện các lợi ích quốc gia, nâng cao ảnh hưởng của khoa học Nga trên thế giới, đồng thời vẫn nhấn mạnh tầm quan trọng của phát triển khoa học – công nghệ toàn cầu. Văn kiện không còn hướng tới một quan điểm toàn cầu hoá bao quát nhằm tích hợp khoa học Nga vào không gian khoa học thế giới.
Ngoại giao khoa học vì lợi ích quốc gia
Ngoại giao khoa học Nga hướng đến việc “hình thành một mô hình Hợp tác Khoa học và Kỹ thuật Quốc tế ổn định, không bị ảnh hưởng tiêu cực bởi bối cảnh chính trị, đảm bảo bảo vệ lợi ích quốc gia của Liên bang Nga và duy trì bản sắc của khoa học Nga”. Như vậy, vai trò của ngoại giao khoa học được xác định cả ở “mặt trận bên ngoài” – tương tác với bối cảnh chính trị tiêu cực từ bên ngoài, lẫn ở “mặt trận nội bộ” – hình thành một mô hình Hợp tác Khoa học và Kỹ thuật Quốc tế “mục tiêu”.
Sự chuyển đổi sang ngoại giao khoa học vì lợi ích quốc gia được thể hiện rõ ở cấp độ diễn ngôn: nếu trong Khái niệm năm 2019, MHTC được đề cập “có tính đến lợi ích của Liên bang Nga”, thì đến năm 2025, MHTC được xác định là “đảm bảo bảo vệ lợi ích quốc gia”. Danh sách các lợi ích then chốt định hình đặc điểm của mô hình quốc gia về ngoại giao khoa học bao gồm chủ quyền công nghệ của đất nước, bảo vệ lợi ích hợp pháp của khoa học Nga, củng cố vị thế dẫn đầu, và các yếu tố khác.
Những thay đổi này trong mô hình ngoại giao khoa học Nga đã dẫn đến những điều chỉnh cơ bản trong các nguyên tắc của MHTC. “Bộ tứ” năm 2019 (cởi mở, phi chính trị hóa, cùng có lợi và trách nhiệm) được diễn giải lại vào năm 2025 thành cởi mở, cùng có lợi, trách nhiệm và bình đẳng. Nguyên tắc “phi chính trị hóa” đã bị loại bỏ, vốn được hiểu là việc tránh can thiệp vào MHTC vì lý do chính trị hoặc tư tưởng. Rõ ràng, nguyên tắc này trở nên không thực tế trong bối cảnh sức ép từ các biện pháp hạn chế và chính sách đối ngoại từ các nước phương Tây (bao gồm cả việc chính trị hóa đối thoại khoa học từ phía họ). Khoảng trống này được thay thế bằng nguyên tắc “bình đẳng”, được hiểu như một lời kêu gọi phi chính trị hóa và đối thoại bình đẳng trong khoa học, “bất kể sự khác biệt về kinh tế, xã hội, chính trị hoặc các yếu tố khác”.
Khung MHTC cũng đưa ra định hướng “mức độ chủ quyền và tính xây dựng” của chính sách của một quốc gia cụ thể như một “thước đo chiến lược”: từ nay, yếu tố này cũng được xem xét khi xây dựng các kịch bản hợp tác, tạo ra sự linh hoạt trong mức độ tin cậy của tương tác với từng quốc gia.
Chiến lược ngoại giao khoa học
Một đặc điểm quan trọng của ngoại giao khoa học Nga là tính chất bảo hộ và chống phân biệt đối xử, xuất phát từ nhu cầu rõ ràng của cộng đồng khoa học trước các hành động thường thiếu đạo đức và mang tính phân biệt của các quốc gia không thân thiện. Theo logic này, việc đưa vào văn bản hoạt động “giám sát tình hình xung quanh các nhà khoa học, tổ chức khoa học và tổ chức giáo dục đại học Nga nhằm ngăn chặn các hành động phân biệt đối xử, bảo vệ quyền, tự do và lợi ích hợp pháp của họ trước các hành vi vi phạm từ nước ngoài” là điều hợp lý.
Trong số các điểm mới trong danh sách các hình thức kích hoạt ngoại giao khoa học, có việc phát triển đối thoại khoa học-chuyên gia với sự tham gia không chỉ của các chuyên gia mà còn của các quan chức, nhằm giải quyết các vấn đề xã hội và nhân văn cấp bách để giảm thiểu tiềm năng mâu thuẫn trong quan hệ quốc tế và thúc đẩy sự tham gia tích cực của cộng đồng khoa học trong việc ngăn ngừa và khắc phục các cuộc khủng hoảng và mâu thuẫn.
Danh sách các giải pháp của ngoại giao khoa học đã được củng cố đáng kể theo hướng nâng cao vai trò của các hiệp hội đại diện cộng đồng khoa học với tư cách là một chủ thể của ngoại giao khoa học. Sự xuất hiện của các giải pháp này mở rộng phạm vi chức năng của ngoại giao khoa học Nga, tăng cường yếu tố “khoa học vì ngoại giao” (sử dụng hợp tác khoa học để cải thiện quan hệ quốc tế giữa các quốc gia). Nhóm giải pháp này dựa trên nguyên tắc về bản chất quốc tế của khoa học, tính chất siêu quốc gia của nó, cũng như quan điểm rằng các nhà khoa học, với tư cách là đại diện của cộng đồng khoa học toàn cầu, là nhân tố chính của ngoại giao khoa học. Vai trò đặc biệt của các cơ sở hạ tầng nghiên cứu lớn đối với MHTC và ngoại giao khoa học vẫn được duy trì. Đồng thời, các ngành khoa học đặt trọng tâm vào được điều chỉnh, ví dụ, trong phiên bản năm 2025, công nghệ sinh thái tự nhiên được đặc biệt chú trọng. Trong Khung MHTC, nguyên tắc kết nối giữa ngoại giao khoa học và truyền thông khoa học vẫn được duy trì, hướng đến việc quảng bá và nâng cao “thương hiệu” của khoa học Nga.
Một hướng hiện đại hóa khác của các giải pháp ngoại giao khoa học là việc tổ chức các sự kiện khoa học quốc tế tại Nga. Chắc chắn, việc các đại diện cộng đồng khoa học quốc tế trực tiếp làm quen với đất nước sẽ giúp họ tận mắt chứng kiến sự không đúng đắn của nhiều định kiến tư tưởng và các định kiến khác, xây dựng mối quan hệ cá nhân với các nhà khoa học Nga trong môi trường thực tế, và tìm hiểu về tiềm năng của lĩnh vực nghiên cứu khoa học Nga.
Quản lý ngoại giao khoa học
Trong Khung MHTC, tính liên tục được duy trì trong việc xây dựng hệ thống quản lý và phối hợp MHTC – vai trò then chốt thuộc về Hội đồng Khoa học và Giáo dục trực thuộc Tổng thống Liên bang Nga, chức năng phối hợp chuyên môn của Bộ Giáo dục và Khoa học Nga và Viện Hàn lâm Khoa học Nga, cùng với sự phối hợp chung từ Bộ Ngoại giao Nga. Tuy nhiên, đáng chú ý là văn bản đã loại bỏ việc xác định cụ thể các giải pháp phối hợp hoạt động của MHTC: nếu trong Khái niệm năm 2019, có nhắc đến Nhóm Công tác liên bộ trực thuộc Hội đồng, thì trong phiên bản năm 2025, các quy định cuối cùng chỉ mang tính tuyên bố, khẳng định sự cần thiết của việc phối hợp các biện pháp nhà nước và giải pháp thực hiện các hướng chính sách của đất nước có ý nghĩa quan trọng đối với việc thực hiện thành công MHTC. Cách diễn đạt này, một mặt, tạo ra không gian rộng hơn cho việc xây dựng các cơ chế phối hợp hoạt động của MHTC, nhưng mặt khác, làm tăng nguy cơ thiếu các nền tảng như vậy.
Trong Khung MHTC, Chính phủ Nga đã thể hiện một cách tiếp cận độc đáo đối với kiến trúc của mô hình quốc gia về ngoại giao khoa học: trong khi ở hầu hết các quốc gia, ngoại giao khoa học chủ yếu được tích hợp vào các chiến lược chính sách đối ngoại, thì ở Nga, một cách tiếp cận khác được áp dụng, phù hợp với bản chất của định hướng này: ngoại giao khoa học được tích hợp vào chính sách khoa học và công nghệ quốc gia, qua đó đặt lợi ích khoa học của đất nước và cộng đồng khoa học trong nước lên hàng đầu.
Khung MHTC đã tăng cường “tính chất bối cảnh địa chính trị” của mình, phần lớn thông qua việc củng cố và mở rộng khối ngoại giao khoa học. Một lợi thế quan trọng của Khái niệm là không có sự phân chia rõ ràng do chính sách trừng phạt của phương Tây gây ra: văn bản dựa vào logic thực dụng của lợi ích quốc gia Nga, vai trò toàn cầu của đất nước và trách nhiệm quốc tế tương xứng với tư cách một cường quốc.
Tuy nhiên, cần lưu ý tầm quan trọng then chốt của việc tiếp tục phát triển các giải pháp hỗ trợ ngoại giao khoa học, đặc biệt là trong việc đào tạo những người sẽ đảm bảo thực hiện nó trên thực tế. Ngoài ra, việc hình thành các nền tảng cho sự phối hợp liên bộ của các giải pháp chiến lược của ngoại giao khoa học cũng rất quan trọng, xét đến bản chất đa dạng của định hướng này tại giao điểm của chính sách khoa học-công nghệ và đối ngoại, cũng như lợi ích của nhà nước, cộng đồng khoa học và các tác nhân khác.
Nhắc lại những bài học và thành công của ngoại giao khoa học thế kỷ 20 trong việc giảm thiểu mối đe dọa hạt nhân, nhà nghiên cứu Mỹ E. W. Colglazier nhận xét rằng các nhà khoa học khi đó hiểu rằng: “khoa học tự nó không thể giải quyết các vấn đề của chúng ta – chỉ con người mới có thể, nhưng ngoại giao khoa học có thể giúp ích”. Có thể thấy, sự lạc quan và niềm tin vào sức mạnh bổ trợ này cần được tiếp tục truyền cảm hứng và phương hướng cho mô hình ngoại giao khoa học chủ quyền của Nga.
Biên dịch: Bùi Toàn
Tác giả: Irek Suleimanov Tiến sĩ Khoa học Sư phạm, Phó Giáo sư tại Khoa Các Chương trình Giáo dục, Viện Nghiên cứu Thống kê và Kinh tế Tri thức, Trường Đại học Kinh tế Quốc gia (HSE).
Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả, không nhất thiết phản ánh quan điểm của Nghiên cứu Chiến lược. Mọi trao đổi học thuật và các vấn đề khác, quý độc giả có thể liên hệ với ban biên tập qua địa chỉ mail: [email protected]
