Khi Tổng thống Emmanuel Macron công du tới Trung Quốc từ ngày 05-08.04.2023 cùng với Chủ tịch Ủy ban Châu Âu Ursula von der Leyen, chân trời cho các mối quan hệ kinh tế song phương dường như đang sáng sủa hơn sau khi kết thúc các hạn chế liên quan đến đại dịch. Các phái đoàn doanh nghiệp đang hối hả di chuyển giữa châu Âu và Trung Quốc trong bối cảnh vẫn còn do dự về sự hồi sinh của tăng trưởng Trung Quốc. Tuy nhiên, hậu quả mà dịch Covid-19 để lại trong ba năm qua là nặng nề. Thâm hụt thương mại song phương của Pháp tiếp tục xấu đi, đầu tư chéo gặp khó khăn và Trung Quốc hơn bao giờ hết đang trở thành một đối thủ chiến lược của châu Âu. Bối cảnh địa chính trị vẫn rất căng thẳng trong bối cảnh chiến tranh ở Ukraine và quan hệ đối tác Trung-Nga đã được tái khẳng định một cách xuất sắc trong chuyến thăm của Chủ tịch Tập Cận Bình tới Moscow.
GIA TĂNG MẤT CÂN BẰNG THƯƠNG MẠI SONG PHƯƠNG
Thời kỳ Covid-19 đã tạo ra các yếu tố không thuận lợi xuất khẩu của Pháp sang Trung Quốc và cho sự cân bằng trong các mối quan hệ kinh tế của hai bên. Xuất khẩu hàng hóa của Pháp đã trải qua hai đợt suy yếu vào năm 2020 và 2022, với tổng mức tăng trưởng chỉ là đạt 13% trong ba năm. Đồng thời, nhập khẩu của Pháp từ Trung Quốc không ngừng tăng lên, với mức tăng 48% từ năm 2019 đến năm 2022, dẫn đến thâm hụt song phương của hai nước tăng 71%, với tỷ lệ bao phủ thương mại giảm xuống 30%.
Nguồn: Hải quan Pháp.
Hoạt động xuất khẩu yếu kém của Pháp có thể được coi là một phần mang tính chu kỳ và có liên quan đến đại dịch. Nguyên nhân là do hoạt động xuất khẩu các sản phẩm hàng không, trụ cột trong kim ngạch xuất khẩu của Pháp sang Trung Quốc, đã sụt giảm vào năm 2020 và chỉ phục hồi một phần vào năm 2021 và 2022, tuy nhiên, cũng chỉ bằng hơn một nửa mức đạt được trong năm 2018
Nguồn: Hải quan Pháp.
Các hợp đồng rất lớn mà Tập đoàn Airbus có được vào tháng 07/2022 với bốn hãng hàng không Trung Quốc để cung cấp 292 chiếc A320 Neo (được lắp ráp hoàn thiện ở Toulouse) sẽ khôi phục hoạt động xuất khẩu của Pháp từ năm 2023 sang thị trường Trung Quốc. Theo nhà sản xuất máy bay Trung Quốc COMAC (Commercial Aircraft Corporation of China), Trung Quốc sẽ cần hơn 9.000 máy bay mới trong hai mươi năm tới. Nhưng thị trường máy bay một lối đi của dòng máy bay A320 sẽ phải chia sẻ với COMAC, công ty này vừa đạt được chứng nhận vào tháng 01.2022 cho chiếc máy bay một lối đi đầu tiên, C919, loại máy bay đã nhận được hơn 800 đơn đặt hàng.
Ngoài hàng không, doanh số bán hàng tiêu dùng của Pháp tạm thời bị sụt giảm nghiêm trọng trong năm 2020 trước khi phục hồi mạnh mẽ. Do bị kiểm dịch chặt chẽ, không còn khả năng đi lại tự do chính tại nước này, người tiêu dùng Trung Quốc đã tập trung mua sắm những mặt hàng xa xỉ. Nông sản của Pháp tại thị trường Trung Quốc nhìn chung hoạt động tốt trong năm 2020 và 2021 trước khi suy yếu vào năm 2022 do thu hoạch vụ mùa ngũ cốc thất thu ở Pháp, các hạn chế về dịch tễ và giá thịt heo biến động thất thường ở Trung Quốc.
Về phía nhập khẩu, đại dịch đã gây ra sự bùng nổ tạm thời trong doanh số bán khẩu trang và vật tư y tế của Trung Quốc (5 tỷ euro vào năm 2020), nhưng sự gia tăng doanh số bán hàng của Trung Quốc là có tính chất cơ cấu tổng thể. Các nhà xuất khẩu Trung Quốc vẫn có khả năng cạnh tranh cao nhất trước sự phục hồi của nhu cầu về CNTT, viễn thông, tiêu dùng và điện tử tại Pháp. Sản phẩm của Trung Quốc vẫn có mặt trong các mặt hàng tiêu dùng hàng ngày như dệt may, giày dép và đồ chơi, đồng thời đang tạo đà phát triển trong lĩnh vực ô tô (850 triệu euro vào năm 2022, tức là gấp hơn 10 lần con số này vào năm 2020). Việc đa dạng hóa các giao dịch mua hàng của Pháp và giảm sự phụ thuộc của Pháp vào Trung Quốc rõ ràng là không thể nhìn thấy trong các số liệu. Điều an ủi duy nhất là Pháp duy trì thặng dư thương mại dịch vụ (lên tới 6,1 tỷ euro vào năm 2021), bất chấp sự sụp đổ của ngành du lịch Trung Quốc ra nước ngoài.
ĐẦU TƯ CHÉO CHẬM
Các công ty Pháp đã hiện diện lâu dài và đáng kể tại thị trường Trung Quốc, trong đó cần phải kể đến Hồng Kông, nơi có truyền thống đóng vai trò là điểm khởi đầu trong các lĩnh vực dịch vụ. Có khoảng 2.700 công ty con của các công ty Pháp ở Trung Quốc đại lục và Hồng Kông, tạo ra doanh thu hơn 100 tỷ euro (tức là gấp bốn lần mức xuất khẩu trực tiếp) và sử dụng 480.000 nhân viên, theo dữ liệu do Eurostat tổng hợp.
Nhưng sự hiện diện này của Pháp đang bị xói mòn. Số lượng người Pháp xa xứ đã giảm đáng kể. Số người Pháp đăng ký chính thức tại các lãnh sự quán Pháp ở Trung Quốc đã giảm gần 30% từ năm 2014 đến năm 2023, một xu hướng chung cho toàn EU.
Những nhà vô địch về phân phối của Pháp (Carrefour, Auchan) cuối cùng đã rút khỏi thị trường Trung Quốc sau hai thập kỷ hiện diện rực rỡ, với đỉnh điểm là 230 siêu thị cho Carrefour. Sức mạnh của những gã khổng lồ thương mại điện tử Trung Quốc cuối cùng đã quét sạch các thương hiệu ba màu.
Trong lĩnh vực ô tô, Renault chưa bao giờ đặt chân trực tiếp vào thị trường Trung Quốc và Stellantis đang trong quá trình rút lui khỏi thị trường này. Sau khi nộp đơn xin phá sản liên doanh sản xuất xe jeep với GAC vào tháng 09/2022, Carlos Tavares đã công khai đề cập đến ý tưởng rằng, Stellantis không còn cần cơ sở sản xuất ở Trung Quốc nữa. Rủi ro chính trị (trong trường hợp này là một cuộc xâm lược Đài Loan có thể xảy ra) được đề cập đến để gây nghi ngờ về khả năng tồn tại của liên doanh với Dongfeng ở Vũ Hán, doanh số bán hàng trên thực tế chưa bao giờ thực sự tăng ở thị trường Trung Quốc. Việc rút lui này, vẫn chưa được xác nhận, diễn ra vào thời điểm ngành công nghiệp xe điện Trung Quốc đang chuẩn bị xâm chiếm thị trường châu Âu, như ngành công nghiệp ô tô Nhật Bản đã làm trong những năm 1980 và ngành công nghiệp Hàn Quốc trong những năm 2000.
Các vectơ khác của quan hệ đối tác công nghiệp Pháp-Trung đang ở giai đoạn cuối. Ngành đường sắt Trung Quốc đã không cần đến Alstom hay Siemens trong mười năm nay để phát triển mạng lưới tàu cao tốc TGV (viết tắt từ tiếng Pháp: Train à grande vitesse) lớn nhất thế giới và định vị mình ở vị trí “xuất khẩu”. Hợp tác Pháp-Trung trong lĩnh vực hạt nhân bắt nguồn từ việc xây dựng nhà máy điện Daya Bay, đưa vào hoạt động năm 1993. Nhà máy này được khởi động lại với việc xây dựng một lò phản ứng hạt nhân kiểu EPR ở Taishan và được đưa vào sử dụng vào tháng 06/2018, gần 5 năm trước, trong khi việc vận hành Flamanville EPR hiện đã bị hoãn lại cho đến mùa hè năm 2024. Một lần nữa, Trung Quốc đã giành được quyền tự chủ về công nghệ và ngành công nghiệp cho phép họ làm mà không cần người phương Tây.
Một nghiên cứu của Rhodium Group từ tháng 09/2022 cho thấy sự tập trung mạnh mẽ của các khoản đầu tư châu Âu vào Trung Quốc kể từ năm 2018. Mười nhà đầu tư lớn nhất chiếm khoảng 80% số tiền đầu tư so với mức dưới 50% trong những năm trước. Các công ty Đức đại diện cho gần một nửa đầu tư của châu Âu, đặc biệt là trong lĩnh vực ô tô (Vokswagen, BMW và Daimler) và hóa chất (BASF). Pháp chỉ có một nhà đầu tư trong danh sách mười nhà đầu tư châu Âu hàng đầu: công ty bảo hiểm AXA. Nghiên cứu nhớ lại rằng, những nhà đầu tư lớn này thường có sự hiện diện lâu dài trên thị trường Trung Quốc. Không có vụ mua lại lớn nào diễn ra gần đây và những người mới tham gia vào thị trường Trung Quốc rất hiếm.
Các khoản đầu tư của Trung Quốc vào Pháp cũng đang bị đình trệ, ngoại trừ “siêu nhà máy” pin cho xe điện ở Douai do Envision-AESC công bố vào tháng 06/2021, khoản đầu tư 800 triệu euro minh họa cho các khoản đầu tư tấn công của Trung Quốc vào châu Âu trong lĩnh vực xe điện – gã khổng lồ động cơ điện CATL của Trung Quốc đã đầu tư vào hai siêu nhà máy ở Đức và Hungary. Trong cuộc đánh giá đầu tư nước ngoài vào Pháp năm 2021 do Business France thực hiện, Trung Quốc chiếm 3% quyết định đầu tư và 5% số việc làm được tạo ra hoặc duy trì, thua xa các đối tác phương Tây của Pháp (đặc biệt là Mỹ và Đức).
MỐI QUAN HỆ CHÂU ÂU-TRUNG QUỐC Ở CHẾ ĐỘ “TẠM DỪNG”
Sự hiện diện của Ursula von der Leyen cùng với Emmanuel Macron trong chuyến thăm Trung Quốc của bà chứng tỏ tầm quan trọng của việc dỡ bỏ các điể nghẽn trong mối quan hệ Trung-Âu để tạo điều kiện phục hồi quan hệ Pháp-Trung song phương. Mục tiêu đầu tiên của hai nhà lãnh đạo Pháp và EU là để tránh làm xấu đi thêm mối quan hệ song phương. Màn thể hiện ngoạn mục của tình hữu nghị Nga-Trung trong chuyến thăm của Tập Cận Bình tới Moscow đặt ra một vấn đề chiến lược nghiêm trọng đối với người châu Âu. Nó có thể làm dấy lên lo ngại về việc cung cấp vũ khí của Trung Quốc cho Nga, điều đã bị chính Joe Biden bác bỏ ở giai đoạn này nhưng vẫn có thể xảy ra. Nếu bước này được Bắc Kinh thực hiện, cuộc đối thoại với người châu Âu sẽ bị phá vỡ ngay lập tức. Trong bài phát biểu vào thứ Năm ngày 30/03/2023 của Ursula Von der Leyen trước Viện Chính sách Châu Âu,“Cách Trung Quốc sẽ tương tác với Putin trong việc theo đuổi cuộc chiến của ông ta sẽ quyết định liệu mối quan hệ EU-Trung Quốc có thể tiến triển hay không”.
Điều này nhằm khuyến khích Trung Quốc gây ảnh hưởng đến Vladimir Putin để thúc đẩy việc chấm dứt chiến sự và đạt được một thỏa thuận hòa bình thực sự, giúp duy trì sự toàn vẹn lãnh thổ của Ukraine. Không có dấu hiệu nào cho thấy Trung Quốc có ý định làm như vậy và châu Âu chắc chắn sẽ thúc đẩy một cuộc đối thoại trực tiếp giữa Tập Cận Bình và Volodymyr Zelensky.
Ở cấp độ kinh tế, nhiều câu hỏi đặt ra. Châu Âu gần đây đã thực hiện một số sáng kiến nhằm kiểm soát tốt hơn sự hiện diện của Trung Quốc ở Châu Âu và các nhà đầu tư Châu Âu ở Trung Quốc. Khung kiểm soát đầu tư nước ngoài chung được thông qua vào tháng 10/2020 nhằm ngăn chặn việc mua lại cổ phần hoặc quyền kiểm soát các công ty châu Âu có rủi ro chiến lược. Trung Quốc là trung tâm của sáng kiến này.
Vào cuối năm 2022, một công cụ kiểm soát mua sắm công đã được thông qua, trong đó đưa ra quy tắc có đi có lại đối với các quốc gia không đưa ra cơ chế mở cửa tương đương. Một lần nữa, Trung Quốc, vốn đã được hưởng lợi phần lớn từ việc không có điều khoản có đi có lại trong một số lĩnh vực như năng lượng mặt trời hoặc năng lượng gió, nơi họ có thể giành được các hợp đồng công của châu Âu mà không cần bồi thường, lại là mục tiêu đầu tiên của công cụ này.
Cơ chế thuế carbon tại biên giới do EU lên kế hoạch hiện đã gần được thông qua sau thỏa thuận chính trị đạt được giữa Hội đồng Bộ trưởng và Nghị viện châu Âu vào tháng 12/2022. Cơ chế này chắc chắn sẽ gây ra vấn đề với Trung Quốc, quốc gia đã tranh cãi về nguyên tắc kể từ khi bắt đầu dự án.
EU cũng đang trong quá trình hoàn thiện một chỉ thị lấy cảm hứng từ “Đạo luật Phòng chống Lao động Cưỡng bức người Duy Ngô Nhĩ” của Mỹ. Văn bản châu Âu có tên là “chỉ thị về việc công bố thông tin về tính bền vững của các công ty (CSRD)”. Nó sẽ buộc các công ty châu Âu công bố danh sách các nhà thầu phụ Trung Quốc và chứng minh rằng, không ai trong số họ sử dụng lao động cưỡng bức, đặc biệt là ở vùng Duy Ngô Nhĩ của Tân Cương. Các công ty châu Âu càng lo lắng hơn về dự án này khi họ phải đối mặt với sự trả đũa của Trung Quốc dưới hình thức các chiến dịch tẩy chay ở Trung Quốc. Một tổ chức cố vấn của Thụy Điển, Kinacentrum, đã ghi nhận 90 chiến dịch tẩy chay nhắm vào các công ty phương Tây được thành lập tại Trung Quốc từ năm 2008 đến 2021, đặc biệt bao gồm cả chiến dịch tẩy chay H&M vào năm 2021 vì quan điểm của công ty này về vấn đề nhân quyền ở khu vực Tân Cương.
Yếu tố phức tạp cuối cùng, sự cạnh tranh công nghệ Trung-Mỹ ảnh hưởng trực tiếp đến một số công ty châu Âu trong mối quan hệ của họ với Trung Quốc, như đã thấy gần đây với quyết định của ASML Hà Lan, công ty hàng đầu thế giới về thiết bị in thạch bản cho chất bán dẫn, không bán thiết bị thế hệ mới nhất của mình ở Trung Quốc.
Nói chung, chiến lược của châu Âu đối với Trung Quốc, kể từ năm 2018 đã chính thức dựa trên bộ ba hợp tác-cạnh tranh-đối thủ có hệ thống, ngày nay nhấn mạnh rõ ràng hai khía cạnh cuối cùng của bộ ba này. Đây là kết quả của sự tích tụ những thất vọng trong những năm trước, kết hợp với sự cứng rắn về chính trị nói chung của chế độ cầm quyền ở Trung Quốc hiện nay – được Ursula von der Leyen mô tả là “đàn áp hơn ở trong nước và hung hăng hơn ở nước ngoài”.
HIỆP ĐỊNH VỀ BẢO VỆ CÓ ĐI CÓ LẠI CÁC KHOẢN ĐẦU TƯ BỊ LÃNG QUÊN
Trong một thị trường mà các công ty phương Tây chỉ thực sự tiếp cận thông qua sự hiện diện trực tiếp (ngoài một số lĩnh vực nhất định như hàng không, hàng xa xỉ hoặc công nghiệp thực phẩm), đàm phán mở cửa Trung Quốc cho các khoản đầu tư của châu Âu đã xuất hiện một vấn đề quan trọng cách đây vài năm, đặc biệt là đối với Đức, cho đến nay là nhà đầu tư hàng đầu châu Âu tại Trung Quốc. Do đó, một thỏa thuận song phương đã được đàm phán quyết liệt và cuối cùng được ký kết vào tháng 12/2020 giữa Ủy ban Châu Âu và Chính phủ Trung Quốc. Thỏa thuận này bao gồm một số tiến bộ đáng kể trên mặt trận kinh tế trong khi vẫn còn yếu trên mặt trận xã hội, đặc biệt là vấn đề Trung Quốc ký kết các công ước của ILO về lao động cưỡng bức và quyền tự do hoạt động của các tổ chức phi chính phủ nước ngoài tại Trung Quốc.
Thỏa thuận này nhanh chóng trở thành con tin cho sự cân bằng quyền lực chính trị về vấn đề nhân quyền ở Tân Cương. Các biện pháp trừng phạt được EU thông qua vào đầu năm 2021 đối với một số quan chức và tổ chức nhất định của Trung Quốc có liên quan đến việc đàn áp người Duy Ngô Nhĩ ngay lập tức dẫn đến các biện pháp trừng phạt tàn bạo, đặc biệt nhằm vào các nghị sĩ Châu Âu. Việc đóng băng quá trình phê chuẩn do các lệnh trừng phạt có đi có lại này vẫn chưa được dỡ bỏ.
Gần đây, Đại sứ Trung Quốc tại Brussels đã đưa ra ý tưởng về việc hủy bỏ đồng thời các biện pháp trừng phạt cho phép khởi động lại quá trình phê chuẩn. Nhưng bà Ursula von der Leyen dường như bác bỏ khả năng đó trong bài phát biểu ngày 30/03/23: “Thế giới và Trung Quốc đã thay đổi trong ba năm qua, và giá trị của thỏa thuận đầu tư song phương cần được xem xét lại dưới ánh sáng của chiến lược Trung Quốc toàn diện hơn của chúng tôi”. Một tuyên bố phản ánh sự phát triển trong nhận thức của châu Âu về mối quan hệ song phương, bao gồm cả ở Đức, nơi hỗ trợ cho một thỏa thuận như vậy không còn vô điều kiện. Một số thành viên của liên minh cầm quyền – Đảng Xanh và Đảng Dân chủ Tự do – cũng như một phần của chính những người sử dụng lao động Đức, không còn thấy điểm phê chuẩn thỏa thuận ở tình trạng hiện tại.
CON ĐƯỜNG HỢP TÁC
Còn cơ hội nào để khởi động lại hợp tác với Trung Quốc? Về mặt kinh doanh, sự tăng trưởng trở lại của Trung Quốc và việc nối lại các liên hệ trực tiếp đang tạo ra một môi trường tích cực và những cơ hội mới. Phái đoàn doanh nghiệp tháp tùng Emmanuel Macron sẽ rất đông đảo, và chắc chắn tràn đầy sự lạc quan. Hơn nữa, thị trường Trung Quốc đủ lớn để tìm thấy những ví dụ điển hình về các công ty đang tạo dựng các liên minh đầy hứa hẹn – ví dụ, tập đoàn Accord với Alibaba – hoặc đang theo đuổi chiến lược kinh doanh của họ – Alstom trong lĩnh vực giao thông đô thị, L’Oréal trong lĩnh vực mỹ phẩm, Air Liquide trong lĩnh vực hydro, Airbus trong lĩnh vực nghiên cứu & phát triển (R&D) hàng không, Pernod Ricard trong rượu vang và rượu mạnh,
Các lĩnh vực thường được trích dẫn nhất để biểu thị cho sự hợp tác là biến đổi khí hậu và bảo tồn đa dạng sinh học, hai lĩnh vực mà các giải pháp về bản chất là toàn cầu. Nhưng ở đây một lần nữa, cạnh tranh thường thắng hơn hợp tác, như có thể thấy với cuộc tấn công của Trung Quốc vào lĩnh vực ô tô điện ở châu Âu.
Pháp cũng có một quân bài để chơi về vấn đề nợ của các nước nghèo mắc nợ, chủ yếu là các quốc gia châu Phi. Cho đến nay, Trung Quốc là chủ nợ song phương lớn nhất của họ, nhưng nước này không thể tự mình giải quyết vấn đề tái cấu trúc các khoản nợ của các quốc gia mắc nợ nhiều nhất. Pháp, Chủ tịch Câu lạc bộ Paris, có thể tạo thuận lợi cho mối quan hệ với IMF và các ngân hàng phát triển đa phương để đưa Trung Quốc vào quá trình tái cơ cấu nợ. Sau thỏa thuận khung đạt được vào năm 2022 giữa G20 và Câu lạc bộ Paris (có tiêu đề “Khuôn khổ chung”), năm 2023 sẽ là một năm quan trọng đối với các thỏa thuận giữa các quốc gia. Bảy mươi ba quốc gia mắc nợ cao đang lo ngại và hợp tác với Trung Quốc là điều cần thiết để tránh một cuộc khủng hoảng nợ quốc tế mới.
Emmanuel Macron rõ ràng sẽ cắt giảm công việc của mình trong chuyến thăm Trung Quốc để tránh sự tách rời kinh tế mà Pháp và châu Âu không muốn, đồng thời tổ chức một quá trình “giảm thiểu rủi ro” và tái cân bằng quan hệ.
Biên dịch: Phương Thảo
Về tác giả: Hubert Testard là chuyên gia về châu Á và các vấn đề kinh tế quốc tế. Ông từng là cố vấn kinh tế và tài chính trong 20 năm cho các đại sứ quán Pháp tại Nhật Bản, Trung Quốc, Hàn Quốc và Singapore cho ASEAN. Ông cũng đã tham gia vào việc phát triển các chính sách của châu Âu và đặc biệt là chính sách thương mại, cho dù đó là WTO hay các cuộc đàm phán với các nước châu Á. Ông đã giảng dạy 08 năm tại Trường Cao đẳng Khoa học Quan hệ Quốc tế về phân tích triển vọng của châu Á.
