Trong bối cảnh chiến tranh hiện đại đang chứng kiến sự chuyển dịch mạnh mẽ từ tác chiến quy ước sang các hình thức đối đầu phi đối xứng hỗn hợp. Ở đó, hệ thống tình báo ngày càng trở thành trung tâm vận hành chiến lược thay vì đóng vai trò như công cụ hậu cần thông tin. Từ những diễn biến xoay quanh xung đột quân sự giữa Iran và Israel trong giai đoạn 2024–2025 đã đặt ra một phép thử sống còn đối với năng lực tình báo của cả hai bên. Các cơ quan như Mossad, Shin Bet, Aman của Israel hay MOIS và lực lượng IRGC của Iran đã chủ động thích ứng tích hợp năng lực tác chiến mới. Tuy nhiên, thực tiễn lại cho thấy một nghịch lý đáng lo ngại rằng tình báo có thể phát hiện nguy cơ nhưng khó chuyển hóa kịp thành hành động phòng thủ hiệu quả. Thông qua đối chiếu với tình hình xung đột giữa Tehran với Tel Aviv, bài viết sẽ phân tích lại chức năng, giới hạn và xu thế thay đổi của hệ thống tình báo trong tác chiến hiện đại, từ đó góp phần lý giải vì sao “biết trước” không còn đồng nghĩa với “ngăn chặn được” trong kỷ nguyên xung đột phức hợp hiện nay.
Chuyển hóa vai trò của tình báo trong bối cảnh mới
Từng giữ vai trò thầm lặng phía sau các chiến dịch quân sự truyền thống, tình báo nay đã vươn mình trở thành trụ cột trung tâm trong cấu trúc tác chiến hiện đại. Bước chuyển này đặc biệt rõ nét trong hai thập niên đầu thế kỷ XXI, khi thế giới chứng kiến sự bùng nổ của các xung đột phức hợp như Ukraine–Nga (2022–nay) hay Iran–Israel (2024–2025). Tình báo không còn đơn thuần là công cụ thu thập và phân tích thông tin, mà đã trở thành lực lượng điều phối chiến thuật, dẫn dắt tác động tâm lý, và thậm chí định hình trước cả cục diện chiến trường.
Từ “phụ trợ” sang “chủ động” định hình chiến trường
Trong mô hình tác chiến truyền thống, lực lượng tình báo được xác lập với ba chức năng cơ bản: thu thập thông tin, phân tích dữ liệu và cung cấp khả năng cảnh báo sớm. Quy trình này thường vận hành theo trình tự tuyến tính chứa đựng những rủi ro sai lệch: các đơn vị tình báo tiếp nhận dữ liệu từ chiến trường, tiến hành xử lý thông tin qua nhiều tầng phân tích, sau đó chuyển kết quả lên cấp chỉ huy nhằm hỗ trợ hoạch định chiến lược[1]. Dù đóng vai trò thiết yếu, tình báo trong mô hình này chủ yếu phục vụ như một công cụ hậu thuẫn, phản ứng với tình huống sau khi nó đã xảy ra, thay vì chủ động dẫn dắt chiến thuật hoặc định hình cục diện tác chiến.
Tuy nhiên, các cuộc xung đột hiện đại đang dần làm sụp đổ cấu trúc tình báo tuyến tính truyền thống. Trong chiến dịch “Sư tử trỗi dậy” do Israel phát động vào hồi tháng 6/2025, phần lớn mục tiêu được khóa bởi lực lượng không quân và các hệ thống UAV mà Israel triển khai đã không còn được xác lập chỉ dựa hoàn toàn từ báo cáo gửi về bởi các đơn vị tiền phương, mà còn thông qua chuỗi phân tích tự động có sử dụng trí tuệ nhân tạo (AI), kết hợp dữ liệu vệ tinh, tín hiệu điện tử từ các mã nguồn mở.
Điều này cho thấy bước chuyển rõ rệt từ vai trò “phụ trợ” thông thường sang “chủ động”, trong đó khái niệm “pre-emptive intelligence” – tình báo phòng ngừa – xuất hiện rộng rãi hơn, dần trở thành trọng tâm của học thuyết tác chiến hiện đại. Không chỉ dừng lại ở chức năng thông tin, tình báo hiện đại còn mang theo năng lực thiết kế chiến trường theo hướng có lợi nhất cho bên triển khai.
Các hình thức tình báo hiện đại
Điểm chuyển hóa lớn nhất của tình báo hiện đại không nằm ở sự phát triển riêng lẻ của từng kỹ thuật triển khai mà nằm ở khả năng tích hợp vận hành liên ngành. Trong các mô hình tác chiến truyền thống, HUMINT (tình báo con người) đóng vai trò then chốt, đặc biệt trong các chiến dịch cần sự tiếp cận thực địa hoặc lực lượng “nằm vùng” bí mật. Tuy nhiên, thuận theo chiều hướng phát triển mới của công tác an ninh cùng với đặc tính phản ứng chậm và độ lệ thuộc cao vào yếu tố chủ quan, HUMINT đang dần đánh mất vị thế độc nhất.
Thay vào đó, các hình thức tình báo hàm chứa đa dạng yếu tố kỹ thuật lần lượt được ứng dụng nhằm đạt được hiệu suất cao nhất trong công tác loại bỏ đối thủ.
Trong số đó, SIGINT (Signals Intelligence) – tình báo tín hiệu đóng vai trò then chốt. Đây là tên gọi chung của hình thức tình báo tập trung vào thu thập và phân tích các tín hiệu điện tử nhằm hiểu rõ hoạt động của đối phương. Quá trình thu thập SIGINT được thực hiện thông qua nhiều phương tiện công nghệ cao. Các dữ liệu từ SIGINT không chỉ phục vụ mục đích giám sát mà còn là nền tảng cho các hoạt động phản gián và tác chiến điện tử[2].
SIGINT bao gồm ba phân nhánh chính:
(i) COMINT (Communications Intelligence) – tình báo truyền thông, tập trung vào việc thu thập và phân tích nội dung các tín hiệu liên lạc như cuộc gọi điện thoại, email, liên lạc vô tuyến và tương tác số trên không gian mạng. Loại hình này cho phép nắm bắt thông tin về cá nhân, tổ chức và hoạt động chỉ huy–điều hành của đối phương[3].
(ii) ELINT (Electronic Intelligence) – tình báo điện tử, tập trung vào các tín hiệu không mang nội dung truyền thông, như radar, tín hiệu định vị, gây nhiễu hoặc các hệ thống điện tử quân sự khác. ELINT giúp xác định khả năng hoạt động của công nghệ vũ khí của đối phương, từ đó hỗ trợ triển khai chiến lược tác chiến điện tử hiệu quả[4].
(iii) FISINT (Foreign Instrumentation Signals Intelligence) – tình báo tín hiệu thiết bị nước ngoài, chuyên thu thập các tín hiệu phát ra từ các hệ thống vũ khí và khí tài quân sự trong quá trình thử nghiệm, triển khai hoặc vận hành. Đây là công cụ then chốt để theo dõi các chương trình phát triển tên lửa, vệ tinh quân sự và khí tài chiến lược khác của các quốc gia đối thủ[5].
Bên cạnh SIGINT, hai lĩnh vực tình báo dựa vào hình ảnh trực quan cũng ngày càng giữ vai trò lớn trong chiến tranh hiện đại bao gồm: IMINT (Imagery Intelligence) – tình báo hình ảnh, là quá trình thu thập, xử lý và phân tích hình ảnh từ vệ tinh, máy bay không người lái hoặc các thiết bị ghi hình khác để xác định vị trí, di chuyển và trạng thái của mục tiêu. GEOINT (Geospatial Intelligence) – tình báo địa không gian, mở rộng hơn IMINT, bao gồm cả hình ảnh và dữ liệu địa lý như bản đồ số, dữ liệu độ cao, mô phỏng địa hình nhằm cung cấp cái nhìn tổng thể về khu vực tác chiến. GEOINT hỗ trợ mạnh mẽ cho việc mô phỏng chiến trường và dự đoán kịch bản triển khai lực lượng[6].
Dưới sự bùng nổ thông tin được công khai trên không gian mạng, OSINT (Open Source Intelligence) hay tình báo nguồn mở, trở thành hình thức tình báo ngày càng phát triển. OSINT thu thập dữ liệu từ các nguồn như mạng xã hội, báo chí, tài liệu học thuật, hồ sơ công khai. Khi kết hợp với các công cụ phân tích AI, OSINT có thể cung cấp thông tin bám sát thời gian thực về xu hướng dư luận, phỏng đoán về hành vi mục tiêu hoặc hoạt động bí mật bị rò rỉ trực tuyến[7].
Ngoài ra, một đột phá nổi bật của mặt trận tình báo hiện nay không thể không nhắc tới CYBINT (Cyber Intelligence) – tình báo mạng. CYBINT không chỉ đóng vai trò thu thập dữ liệu, mà còn trở thành công cụ tấn công trực tiếp. Trong cuộc đối đầu giữa Iran và Israel, chiến trường mạng đã trở thành nơi triển khai các đòn đánh chiến lược. Điển hình có thể kể đến chiến dịch của Unit 8200, đơn vị tình báo mạng hàng đầu của Israel, đã cài mã độc vào hệ thống radar phòng không của Iran trước cuộc không kích hồi tháng 6 vừa qua, góp phần làm tê liệt năng lực phòng thủ của Tehran trong giai đoạn đầu của chiến dịch[8].
Một đột phá mang tính cách mạng là sự nổi lên của tình báo vận hành bởi trí tuệ nhân tạo (AI-driven intelligence). Kể từ năm 2023, AI không còn chỉ đóng vai trò hỗ trợ mà đã được ứng dụng như một công cụ hoạch định chiến thuật dựa trên các mô hình “hành vi dự đoán” (predictive behavioral modeling). Dữ liệu đầu vào cho các mô hình này bao gồm hình ảnh, lời nói, hành vi trực tuyến và các chỉ số tâm lý – xã hội. Một số báo cáo từ năm 2024 cho thấy Israel đã triển khai hệ thống AI để nhận diện biểu cảm khuôn mặt, thay đổi trong nhịp sinh hoạt số nhằm phát hiện hoạt động bất thường của các chỉ huy Hezbollah, từ đó xác định thời điểm mục tiêu lộ diện[9].
Tuy vậy, hệ thống tình báo vận hành bằng công nghệ không phải không có giới hạn. Việc phụ thuộc quá mức vào mô hình tự động hóa có thể dẫn đến sai lệch trong đánh giá tình huống. Trong đợt phản công bằng UAV của Iran vào tháng 6/2025, hệ thống AI có vẻ đã không xác nhận mức độ đe dọa do thiếu tín hiệu định lượng rõ ràng, dẫn đến việc Mossad phớt lờ các cảnh báo quan trọng từ mạng lưới HUMINT. Hệ quả gây ra khiến Israel rơi vào thế bị động trong pha phòng thủ đầu tiên.
Mô hình “tình báo – tác chiến hợp nhất”
Một xu hướng gần như không thể đảo ngược của xung đột hiện đại là tình báo không còn chỉ giữ ở giai đoạn tiền chiến, trước khi ra đòn, mà trở thành một phần hữu cơ, vận hành đồng thời với chiến trường. Trên thực tế, nó đã trở thành một mặt trận độc lập nơi dữ liệu được coi như “hỏa lực” và thời gian xử lý được đo bằng “máu”. Trong Chiến dịch “Sư tử trỗi dậy”, các UAV của Israel không chỉ thực hiện các đợt tấn công theo mục tiêu định sẵn, mà liên tục cập nhật thông tin tình báo để tái xác lập mục tiêu trong quá trình bay. Trường hợp này điển hình cho mô hình “vũ khí hóa dữ liệu tình báo”. Điều này chỉ khả thi nhờ khả năng liên kết thời gian thực giữa dữ liệu tình báo và hệ thống vũ khí thông minh.
Không dừng lại ở chức năng định hướng chiến thuật, tình báo còn trở thành lõi điều phối chiến tranh nhận thức. Các hoạt động như phát tán thông tin sai lệch, video deepfake, hoặc thao túng dư luận qua mạng xã hội đã trở thành một phần không thể thiếu trong quy trình tác chiến tổng thể. Iran từng sử dụng các bot mạng để lan truyền hình ảnh giả mạo về thương vong dân sự trong các đợt không kích, trong khi phía Israel triển khai video deepfake nhằm gây hoang mang trong nội bộ IRGC, làm xói mòn lòng tin vào chỉ huy chiến trường.
Chuyển hóa vai trò của tình báo từ phụ trợ sang trung tâm trong cấu trúc chiến tranh hiện đại không chỉ cho thấy hệ quả của tiến bộ công nghệ, mà còn phản ánh chuyển dịch tư duy chiến lược. Tình báo hiện nay không đóng vai trò “mắt và tai” của chiến tranh, mà là “trái tim và bộ não” của an ninh quốc gia. Với thực tiễn này, các quốc gia có nguy cơ đối mặt với xung đột tiềm ẩn cần tái cấu trúc hệ thống tình báo theo hướng tích hợp, chủ động và số hóa toàn diện, nếu muốn phòng thủ hiệu quả trong môi trường an ninh không ngừng biến động.
Cuộc chiến tình báo giữa Iran và Israel giai đoạn năm 2024-2025
Các hình thái đối đầu
Giai đoạn 2024–2025 đã đánh dấu một bước chuyển biến mang tính chất chiến lược trong cuộc đối đầu kéo dài giữa Iran và Israel, đặc biệt trên mặt trận tình báo. Không còn giới hạn trong các hoạt động gián điệp, xung đột tình báo giữa hai quốc gia này đã tiến hóa thành một không gian tác chiến pha trộn giữa công nghệ với yếu tố con người cùng nhau tạo thành một mặt trận đan xen.
Đối với phía Israel, với lực lượng Mossad làm mũi công chủ lực đã triển khai một chiến lược tình báo đa tầng, kết hợp nhuần nhuyễn giữa mạng lưới điệp viên HUMINT được bố trí tại các điểm nóng giáp ranh với Iran như Syria, Iraq và Azerbaijan đã phát huy hiệu quả trong việc thâm nhập các hệ thống quân sự và hậu cần của Tehran. Cùng lúc, năng lực SIGINT thông qua hệ thống giám sát qua vệ tinh có hỗ trợ của Mỹ và phân tích dữ liệu dựa trên AI giúp Israel đạt được ưu thế trong việc phát hiện và vô hiệu hóa các mục tiêu từ xa với độ chính xác gần như tuyệt đối.
Ở chiều ngược lại, phía Iran không chỉ dựa vào hệ thống phản gián nội địa do Lực lượng Vệ binh Cách mạng Hồi giáo (IRGC) và Bộ Tình báo Iran (MOIS) phụ trách, mà còn khai thác hiệu quả mạng lưới các lực lượng ủy nhiệm (proxy) như Hezbollah ở Lebanon và Houthi tại Yemen. Đồng thời, Iran cũng đẩy mạnh tác chiến không gian mạng đi cùng đẩy mạnh phát triển các loại UAV giá rẻ nhằm tận dụng cả công nghệ lẫn yêu cầu tối ưu chi phí vào trong chiến lược an ninh quốc gia.
Tuy nhiên, bất chấp việc hai bên đều nỗ lực nâng cấp công tác nắm bắt lẫn nhau song vẫn có những lỗ hổng trong khả năng phản ứng. Vào tháng 4/2024, Israel đã thành công trong việc ám sát một chỉ huy cấp cao của IRGC tại Damascus cho thấy Mossad đã vượt mặt hệ thống phản gián của Iran. Ngoài ra, sự kiện này còn giáng đòn mạnh vào uy tín của bộ máy tình báo thuộc IRGC đặt dấu hỏi nghiêm trọng về khả năng ngăn chặn của Tehran ngay trên lãnh thổ đồng minh thân cận như Syria.
Thế nhưng, trong cùng năm này, chính Israel cũng bộc lộ điểm yếu trong khâu cảnh báo chiến lược. Tháng 10/2024, Iran bất ngờ tiến hành một đợt tấn công quy mô lớn bằng UAV nhắm vào các cơ sở hạ tầng trọng yếu của Israel. Dù hệ thống phòng không “Vòm sắt” (Iron Dome) đã chặn được phần lớn đòn tấn công nhưng một lượng UAV vẫn vượt qua, gây thiệt hại cục bộ. Quan trọng hơn Mossad đã lộ yếu điểm trong việc dự báo chính xác ý đồ của Iran.
Cao điểm của chuỗi đối đầu thể hiện ở Chiến dịch “Sư tử trỗi dậy” mà Israel thực hiện ngày 13/6/2025 với sự chuẩn bị có thể đánh giá ở mức tiệm cận hoàn hảo. Chiến dịch không chỉ phá hủy thành công hàng loạt mục tiêu quân sự của Iran mà còn phủ bóng tâm lý bất ngờ chiến lược lên an ninh quốc gia. Một đòn đánh bất ngờ sau nhiều năm Israel đã kiên trì cài cắm lực lượng trên đất Iran. Tehran dường như thiếu tín hiệu cảnh báo kịp thời, mặc cho mạng lưới ủy nhiệm đang hoạt động song song với CIA và Mossad trong khu vực, cho thấy lỗ hổng trong cơ chế chia sẻ thông tin hoặc khả năng đánh giá sai tín hiệu từ phía IRCG.
Điểm yếu trong công tác tình báo của cả hai bên
Khi soi chiếu vào bản chất đối đầu giữa Iran và Israel, có thể thấy nổi bật hai mô hình tình báo gần như đối lập.
Với lực lượng Mossad làm trung tâm, Israel triển khai hoạt động tình báo theo một hệ sinh thái dựa trên sự phối hợp giữa HUMINT với hỗ trợ từ công nghệ cao. Những chiến dịch thâm nhập tại Syria cho thấy Mossad đã vươn được mạng lưới điệp viên sâu vào các khu vực giáp ranh ảnh hưởng của Tehran. Điểm mạnh của Israel không chỉ nằm ở khả năng thu thập thông tin, mà còn ở việc kết hợp dữ liệu từ SIGINT, IMINT và AI để định vị mục tiêu, dẫn đường cho lực lượng không quân tấn công, thậm chí triệt tiêu các vị trí tên lửa, hệ thống hạt nhân chỉ trong thời gian ngắn sau xuất kích.
Ngược lại, Iran duy trì cấu trúc phản gián mang tính phòng thủ thủ công hướng sự quan tâm chủ yếu vào nội địa một cách chặt chẽ. Các cơ quan đảm nhiệm hoạt động phản gián như IRGC hay MOIS tập trung vào việc bảo vệ yếu nhân, dữ liệu thông tin trong nước, trong khi phạm vi ảnh hưởng bên ngoài chủ yếu giao phó thông qua mạng lưới ủy nhiệm như Hezbollah, Houthi. Tuy nhiên, mô hình này lại cho thấy nhiều bất cập khi Israel có thể thâm nhập ngược lại các mạng lưới đó để lần ra manh mối, khoanh vùng đầu mối nào mang thông tin giá trị.
Do đó, nguyên nhân chính dẫn đến thất bại tình báo của Iran có thể được nhận diện qua ba vấn đề sau. Một là, việc quá lệ thuộc vào lực lượng ủy nhiệm khiến Iran gần như không thể thiết lập mạng lưới HUMINT đáng kể bên trong lãnh thổ Israel tạo nên một khoảng trống nghiêm trọng trong khả năng phản gián chủ động. Hai là, Mossad đã phát triển được một mạng lưới hoạt động bí mật ngay trong nội bộ Iran, đủ khả năng làm tê liệt các hệ thống radar và đường truyền tín hiệu chỉ vài giờ trước các chiến dịch không kích. Ba là, năng lực phân tích tình báo chiến lược của Iran cho thấy sự lạc hậu rõ rệt khi chưa khai thác hiệu quả các nguồn tín hiệu mở đặc biệt trong việc theo dõi sự chuyển quân và thay đổi trạng thái sẵn sàng chiến đấu từ phía Israel.
Tuy vậy, Israel cũng không tránh khỏi những sai lầm có hệ thống. Một trong những điểm yếu lớn nhất của Mossad nằm ở chỗ giao phó nhiều vào mô hình phân tích tự động hóa. Các hệ thống AI được thiết kế để loại bỏ nhiễu tín hiệu lại vô tình bác bỏ những cảnh báo nội bộ không tương thích với mô hình kỹ thuật định sẵn[10]. Trong quá trình tinh giản mạng lưới HUMINT, Mossad đã đánh mất một công cụ hữu hiệu nhất để hiểu hành vi đối phương. Đây là nguồn cơn dẫn đến sự chủ quan của Mossad tin rằng công nghệ sẽ bù đắp cho mọi thiếu hụt từ con người. Hậu quả của cuộc tấn công tháng 10/2024 cho thấy Israel đã không kịp phản công làm lung lay niềm tin về năng lực tình báo tuyệt đối của Tel Aviv xây dựng bấy lâu.
Bên cạnh đó, tư duy định hình đối phương một chiều cũng góp phần gây ra những sai lầm. Cả Tehran và Tel Aviv đều rơi vào trạng thái mà trong đó các bên chỉ diễn giải hành vi đối phương dựa trên những giả định cũ. Việc Iran không kịp ứng phó trước cuộc không kích quy mô lớn của Israel có thể được lý giải bởi niềm tin rằng Tel Aviv sẽ tránh leo thang căng thẳng sau sức ép của Mỹ và cộng đồng quốc tế về vấn đề Gaza.
Một nghịch lý nổi bật trong bức tranh này cho thấy trình độ công nghệ cao không đồng nghĩa với lợi thế tuyệt đối. Mặc dù các tín hiệu có thể được phân tích gần như tức thời, nhưng hành động đáp trả vẫn bị trì hoãn bởi sự phân mảnh trong nội bộ các cơ quan tình báo. Đây chính là điểm nghẽn dẫn tới dù có thông tin dấu hiệu nhóm UAV đang tập kết tại biên giới Iran–Iraq song Mossad vẫn không thể ra lệnh phản ứng đủ nhanh trong Chiến dịch “Lời hứa đích thực” tháng 4/2024. Ngược lại, MOIS cũng không thể kích hoạt được hệ thống phòng thủ trước Chiến dịch “Sư tử trỗi dậy” do thiếu cơ chế cảnh báo sớm hiệu quả.
Những vấn đề nan giải của tình báo hiện đại
Từ các hạn chế bộc lộ trong cuộc đối đầu giữa Iran và Israel giai đoạn 2024–2025, có thể rút ra một số thách thức mang tính cấu trúc mà các cơ quan tình báo hiện đại đang phải đối mặt trong môi trường an ninh ngày càng phi tuyến tính, phi truyền thống và số hóa sâu rộng.
Khủng hoảng yếu tố con người
Trong thời đại số, nơi các thuật toán, phân tích dữ liệu lớn, AI được xem như trung tâm của hoạt động tình báo còn yếu tố con người đang dần bị xem nhẹ. Đây là sai lầm căn bản.
Israel tiên phong cho quá trình chuyển đổi từ HUMINT sang SIGINT và OSINT trong suốt giai đoạn 2015–2022, khi nước này đã cắt giảm đầu tư vào mạng lưới điệp viên, đồng thời ưu tiên phát triển các công nghệ giám sát. Tuy nhiên, khi Hamas thay đổi phương thức liên lạc sang sử dụng phương thức thủ công thì hệ thống giám sát hiện đại đã không còn giá trị. Cuộc tấn công ngày 7/10/2023 khiến hệ thống phòng thủ Israel sụp đổ không chỉ vì thiếu cảnh báo, mà vì không ai trong Mossad hay Shin Bet thực sự biết Hamas đã thay đổi mô thức hành động từ năm 2021[11]. Đây được xem như một thất bại HUMINT nghiêm trọng bởi khi không có nhân lực trực tiếp can thiệp thì mọi công nghệ chỉ còn là chiếc “vỏ rỗng”.
Iran cũng không ngoại lệ khi chủ yếu dựa vào nguồn tin từ mạng lưới các lực lượng ủy nhiệm thay vì phát triển lực lượng gián điệp thực sự tại Israel. Cũng vì vậy, thông tin thu thập được mang tính khuếch đại nhằm chứng minh sự trung thành của các nhóm vũ trang với Tehran hơn giá trị của thông tin hay tình hình thực tiễn chiến trường. Điều này khiến họ rơi vào trạng thái “nghe nhiều mà không nắm chắc”.
Ngoài ra, ngành tình báo cũng đang đối mặt với câu hỏi nghiêm túc về tương lai của HUMINT. Một thế hệ phân tích viên trẻ hiện nay được đào tạo chủ yếu qua màn hình khiến họ thiếu kinh nghiệm hoạt động thực địa. Tư duy chỉ cần phân tích dữ liệu là đủ đã làm suy giảm năng lực phán đoán và đánh giá chiến lược, điều từng làm nên tên tuổi của các huyền thoại tình báo thế kỷ trước.
Hệ thống chỉ huy bị phân mảnh
Một hệ thống tình báo chỉ hiệu quả khi có sự chia sẻ thông tin liên tục giữa các cơ quan gồm: quân đội, an ninh nội địa, ngoại giao, tình báo kỹ thuật và cả các chủ thể phi nhà nước như doanh nghiệp. Tuy nhiên, nhiều hệ thống tình báo hiện nay đang bị khóa kín bởi các rào cản trong quy trình phân cấp tổ chức, nơi thông tin được một số đơn vị độc quyền tiếp cận, tạo nên các “silo thông tin”* thiếu sự chia sẻ, gây ra chậm trễ trong phản ứng.
Chẳng hạn, cơ cấu tình báo Iran chịu ảnh hưởng mạnh từ sự phân quyền giữa MOIS và IRGC. Theo phân tích của công ty tình báo Grey Dynamics, mặc dù MOIS là cơ quan tình báo dân sự hàng đầu theo cấu trúc chính phủ, nhưng IRGC thực thi vai trò song song với quyền lực cao hơn do Đại giáo chủ quyết định, khiến mỗi bên chỉ nắm được một phần bức tranh tình huống[12]. Vụ ám sát cựu lãnh đạo Hamas Ismail Haniyeh, tại Tehran chính là minh chứng rõ rệt cho thấy IRGC đã kiểm soát toàn bộ quá trình phản gían mà không cho phép MOIS tham gia đã phản ánh rõ sự cạnh tranh và xung đột giữa các cơ quan[13].
Sự phân mảnh thể chế trong hệ thống tình báo Iran làm suy giảm đáng kể tính đầy đủ, độ chính xác và tính kịp thời của thông tin tình báo. Điều này khiến Iran dễ rơi vào thế bị động trước các cuộc tấn công bất ngờ thực tế đã xảy ra.
Thông tin tình báo bị chính trị hóa
Tình báo là một công cụ phục vụ chính sách, nhưng nếu chính sách can thiệp quá sâu vào phân tích tình báo, nó trở thành rào cản cho sự khách quan và cảnh báo kịp thời. Chính trị hóa tình báo xảy ra khi thông tin bị chọn lọc, bóp méo hoặc thậm chí ngụy tạo để phù hợp với định kiến sẵn có của các nhà lãnh đạo, hoặc để hợp pháp hóa các quyết định chính trị đã được lên kế hoạch từ trước. Trong cuộc chiến Iraq 2003, CIA từng bị chỉ trích vì đã “quá hăng hái” chứng minh sự tồn tại của vũ khí hủy diệt hàng loạt (WMD) tại Iraq theo áp lực chính trị từ chính quyền Bush[14]. Tình trạng tương tự cũng được ghi nhận trong xung đột Israel – Iran.
Ngày 21/3/2025, chính quyền Thủ tướng Benjamin Netanyahu đã ra quyết định sa thải giám đốc cơ quan tình báo Shin Bet Ronen Bar. Ông Netanyahu lý giải nguyên nhân do mất niềm tin vào năng lực lãnh đạo của ông Bar. Tuy nhiên, xét bối cảnh của vụ án Qatargate** và sự đùn đẩy trách nhiệm sau sự kiện ngày 7/10/2023, động thái này vi phạm luật Shin Bet về tính trung lập của cơ quan[15]. Trong vụ việc giữa Netanyahu – Bar, có nhiều dấu hiệu cho thấy Thủ tướng muốn sử dụng dùng an ninh quốc gia cho mục tiêu chính trị nội bộ. Trước đó, giai đoạn 2023–2024, chính quyền Netanyahu đối mặt với hàng loạt chỉ trích về việc chính trị hóa hoạt động tình báo. Các chuyên gia cấp cao của Shin Bet từng cảnh báo khả năng Hamas thay đổi phương thức tấn công nhưng bị phớt lờ. Nada Bakos, một cựu phân tích viên CIA, nhấn mạnh rằng tình báo không nên phục vụ các quyết định đã định sẵn, mà phải trở thành cơ sở để định hướng chính sách chứ không bị chính sách chi phối[16].
Thiếu cơ chế phản hồi kịp thời
Trong các lý thuyết vận hành tình báo hiện đại, “cảnh báo sớm” được xem như giai đoạn sống còn, cho phép nhà nước chuẩn bị kịch bản đối phó các mối đe dọa an ninh. Tuy nhiên, một cảnh báo dù chính xác đến đâu, vẫn có thể vô nghĩa nếu không được tiếp nhận bởi các tầng nấc ra quyết sách phù hợp đặc biệt là giới lãnh đạo quân sự và chính trị. Chu kỳ tình báo lý tưởng phải bao gồm phản hồi từ người ra quyết định để điều chỉnh thông tin, nếu khâu này bị bỏ trống, hệ thống sẽ chậm trễ phản ứng. Cơ chế phản hồi là bộ não làm việc giữa các cấu phần, nếu thiếu điều đó tin tình báo chưa đủ để cứu cánh cả hệ thống.
Thứ nhất, thiếu quy trình tiêu chuẩn hóa để chuyển giao cảnh báo là điểm nghẽn phổ biến. Nhiều cơ quan tình báo hiện vận hành theo mô hình phân mảnh quyền lực nên thiếu nền tảng chia sẻ dữ liệu. Các cảnh báo có thể bị dừng lại ở cấp trung gian mà không đến cấp lãnh đạo hoặc không được chuyển hóa thành cảnh báo hành động.
Thứ hai, độ trễ phản ứng quân sự thường do Bộ Quốc phòng và Nội các An ninh Quốc gia đánh giá rủi ro chưa đến ngưỡng hành động. Trong nhiều trường hợp, cảnh báo sớm được phát đi nhưng liệt vào không đủ cơ sở để điều động lực lượng đối phó, đặc biệt nếu hành động đó có thể dẫn tới leo thang xung đột.
Thứ ba, quyết sách chính trị một mặt phải tránh phản ứng thái quá nếu thông tin cảnh báo sai, mặt khác phải đối diện chỉ trích nặng nề nếu bỏ qua cảnh báo đúng. Điều này dẫn tới tình trạng tê liệt chiến lược, khi người ra quyết định chọn không làm gì để tránh trách nhiệm, hơn là hành động sớm dựa trên dữ liệu chưa chắc chắn.
Chủ quan trước vũ khí giá rẻ
Trong nhiều thập niên, học thuyết tình báo và chính sách quốc phòng của các cường quốc vẫn thường tập trung vào những mối đe dọa có tính chất chiến lược. Tuy nhiên, các cuộc xung đột gần đây đã cho thấy một xu hướng đảo chiều khi vũ khí giá rẻ, công nghệ thấp lại trở thành yếu tố có thể qua mặt các hệ thống tình báo tinh vi nhất.
Một trong những đặc điểm nguy hiểm nhất của vũ khí giá rẻ ở khả năng ẩn mình trong những mặt hàng hợp pháp. Điều này khiến cho hệ thống tình báo rất khó để phân biệt đâu là hoạt động dân sự, đâu là chuẩn bị cho một cuộc tấn công. Với chi phí chỉ vài nghìn USD nhưng có thể gây rối loạn cả một hệ thống trung tâm xử lý thông tin tình báo phức tạp.
Ngoài ra, ngành tình báo hiện đại đang chịu ảnh hưởng mạnh từ “chủ nghĩa kỹ trị” (technocentrism) đặt niềm tin gần như tuyệt đối vào các công cụ phân tích tự động hóa. Tuy nhiên, chính các công cụ này lại dễ bị đánh lừa bởi các chiến thuật có tính chất mơ hồ, phi tuyến tính mà chiến thuật vũ khí rẻ tạo ra. Chẳng hạn, các UAV cỡ nhỏ có thể nằm ngoài tầm phát hiện của radar một kịch bản mà nhiều hệ thống AI không được huấn luyện để phản ứng kịp thời.
Từ các phân tích trên, có thể rút ra rằng ngành tình báo hiện đại đang đối diện với ba thách thức then chốt: (i) Khủng hoảng do yếu tố con người tạo ra khiến phân tích suy yếu, chất lượng thông tin giảm. (ii) Cơ chế ra quyết định bị gián đoạn, làm chậm tốc độ chuyển cảnh báo thành hành động. (iii) Sự biến đổi không ngừng từ các mối đe dọa phi truyền thống có thể làm sập kịch bản của tình báo.
Xu hướng phát triển của ngành tình báo trong tương lai.
Trong bối cảnh chiến tranh hiện đại ngày càng mang nhiều hình thái lai ghép giữa xung đột quân sự truyền thống và các mặt trận phi truyền thống, ngành tình báo hiện đang trải qua một quá trình chuyển hóa sâu sắc.
Thứ nhất, AI và SIGINT có thể phát hiện những chuyển động nhỏ nhất nhưng không phải lúc nào cũng giải mã chính xác hành vi hay những sửa đổi chiến thuật của đối thủ. Vì vậy, một xu hướng tất yếu là tái đầu tư trở lại vào yếu tố con người (HUMINT). Việc phụ thuộc quá mức vào công nghệ đã khiến nhiều cơ quan tình báo rơi vào trạng thái “ngủ quên” trên các nguồn tín hiệu điện tử, bỏ qua giá trị chiến lược của thông tin thu được từ con người. Trong những xã hội khép kín hoặc có mức kiểm soát thông tin cao, nguồn lực điệp viên tại chỗ, nguồn cung cấp nội gián và mạng lưới cảm tình viên vẫn đóng vai trò then chốt mà không một thuật toán nào có thể thay thế.
Thứ hai, xu hướng nổi bật của ngành tình báo đương đại không còn giới hạn trong khuôn khổ hành động an ninh mà đang được sử dụng như một công cụ điều hướng dư luận. khái niệm “chiến tranh nhận thức” đang được nhiều quốc gia nghiên cứu triển khai với mục tiêu tác động sâu vào cách con người tiếp nhận thông tin, hình thành tư duy, đưa ra quyết định[17]. Trong tương lai, ranh giới giữa tình báo – truyền thông – chiến tranh tâm lý sẽ tiếp tục bị xóa nhòa. Điều này đặt ra yêu cầu về năng lực phân tích và xử lý thông tin ở cấp chiến lược, cũng như phối hợp chặt chẽ giữa tình báo, ngoại giao và truyền thông để không chỉ phòng thủ trước tác động nhận thức từ bên ngoài mà còn chủ động định hình môi trường thông tin bên trong.
Thứ ba, xu hướng tích hợp liên ngành cũng đang làm thay đổi cách tổ chức của các cơ quan tình báo hoạt động. Nếu như trước đây, các nhánh chuyên môn như HUMINT, SIGINT, ELINT hay OSINT hoạt động riêng rẽ thì hiện nay, sự tích hợp dữ liệu xuyên ngành và phân tích hợp nhất đang trở thành tiêu chuẩn. Những tổ chức tình báo hiệu quả trong tương lai sẽ cần được thiết kế theo mô hình linh hoạt, có khả năng kết nối liên tục với các ngành khoa học dữ liệu, xã hội học, tâm lý học và công nghệ. Việc này cho phép nhận diện sớm không chỉ hành động quân sự, mà còn cả xu hướng chính trị, biến động xã hội ở cả cấp quốc gia lẫn toàn cầu.
Thứ tư, không gian mạng đang nổi lên như một mặt trận trung tâm của tình báo hiện đại. Nếu trước đây CYBINT chủ yếu tập trung vào việc thâm nhập, thu thập và phân tích dữ liệu, thì nay trọng tâm đang dịch chuyển mạnh mẽ sang các hoạt động chủ động can thiệp, gây nhiễu và thao túng dòng chảy thông tin. Đặc điểm hơn những hoạt động này không bị giới hạn trong các tình huống xung đột quân sự công khai, mà còn được triển khai âm thầm để phục vụ cạnh tranh quyền lực, chi phối dư luận, định hình môi trường kinh tế và chính trị toàn cầu. Điều đó biến không gian mạng thành một hệ sinh thái chiến lược đa tầng, nơi thông tin vừa là tài nguyên, vừa là vũ khí, và quyền kiểm soát có thể quyết định cán cân quyền lực.
Thứ năm, cần đặc biệt lưu ý đến sự trỗi dậy của OSINT như một nhân tố định hình lại toàn bộ môi trường an ninh. Trong một thế giới mà gần như mọi hành động đều để lại “dấu vết số” từ một dòng trạng thái thoáng qua trên mạng xã hội, đến dữ liệu định vị đều trở thành tài nguyên hữu ích cho các. OSINT phá vỡ thế độc quyền truyền thống của nhà nước đối với tình báo, mở ra không gian cho các tổ chức phi chính phủ, doanh nghiệp, thậm chí cả những cá nhân tham gia vào quá trình tạo lập mạng lưới tình báo. Điều này vừa phản ánh những cơ hội vừa đặt ra thách thức nan giải về làm sao để kiểm soát trong bối cảnh mà ranh giới giữa “người quan sát” và “người tham gia” ngày càng mờ nhạt.
Tổng thể, ngành tình báo trong tương lai sẽ không chỉ còn được thấy với hình ảnh hoạt động bí mật sau hậu trường mà ngày càng cấu thành quan trọng của các chiến dịch chiến tranh hiện đại. Ai kiểm soát được không gian thông tin đa chiều hơn sẽ nắm lợi thế. Điều đó không còn chỉ là thước đo của sức mạnh nhà nước, mà còn là công cụ định hình cán cân quyền lực trong thời đại mới.
Chỉ trong vòng hơn một năm, cuộc xung đột giữa Iran với Israel đã phơi bày một thực tế sắc lạnh rằng ngay cả những hệ thống tình báo được xem là tinh vi và có chiều sâu bậc nhất thế giới vẫn có thể thất bại trong việc ngăn chặn các cuộc tấn công bất ngờ. Nguyên nhân không chỉ đến từ yếu tố kỹ thuật hay sai sót trong phân tích, mà nằm sâu hơn ở những điểm nghẽn về tư duy tác chiến, trong mô hình tổ chức, sự thiếu linh hoạt giữa cảnh báo và hành động. Thực tế trên đặt ra thách thức lớn cho mọi cơ quan tình báo hiện nay về nhu cầu dự báo chiến lược và phối hợp liên ngành, để thích ứng với nhịp độ và tính chất phi đối xứng của chiến tranh thế kỷ XXI./.
Chú thích:
*: Silo thông tin là một hệ thống quản lý thông tin không thể giao tiếp tự do với các hệ thống quản lý thông tin khác. Do dữ liệu không nhất quán, có thể chồng chéo lên nhau giữa các silo, chất lượng dữ liệu thường bị ảnh hưởng. Khi dữ liệu bị cô lập, các nhà lãnh đạo cũng khó có được cái nhìn toàn diện về dữ liệu của tổ chức.
**: Qatargate ở Israel là một vụ bê bối chính trị xoay quanh cáo buộc các quan chức Israel nhận tiền từ Qatar để đổi lấy việc thúc đẩy lợi ích của Qatar, trong bối cảnh Qatar có quan hệ với Hamas.
Tác giả: Phạm Quang Hiền
Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả, không nhất thiết phản ánh quan điểm của Nghiên cứu Chiến lược. Mọi trao đổi học thuật và các vấn đề khác, quý độc giả có thể liên hệ với ban biên tập qua địa chỉ mail: [email protected]
Tài liệu tham khảo:
[1] Vego, M. (2007), “On Operational Intelligence”, Naval War College Review, U.S. Naval War College. https://digital-commons.usnwc.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=2446&context=nwc-review
[2] National Security Agency (n.d.), “Signals Intelligence – Overview”. https://www.nsa.gov/Signals-Intelligence/Overview
[3] Rahul Awati (2024), “COMINT (communications intelligence)”, TechTarget. https://www.techtarget.com/whatis/definition/COMINT-communications-intelligence
[4] MAG Aerospace (2023), “Electronic Intelligence (ELINT) and Its Crucial Role in Military Aircraft”. https://www.magaero.com/electronic-intelligence-elint-and-its-crucial-role-in-military-aircraft/
[5] Benefits.com (2024), “Foreign Instrumentation Signals Intelligence (FISINT)”, https://benefits.com/glossary/foreign-instrumentation-signals-intelligence-fisint
[6] U.S. Naval War College Library (n.d.), “IMINT/GEOINT” https://usnwc.libguides.com/c.php?g=494120&p=3381562#:~:text=IMINT/GEOINT
[7] Flashpoint (n.d.), “Open Source Intelligence (OSINT)”, https://flashpoint.io/intelligence-101/open-source-intelligence/?CRO3=%233007_control
[8] Anna Desmarais (2025), “Hacking crypto and destroying data: How the Israel-Iran conflict is developing in cyberspace”, Euronews. https://www.euronews.com/next/2025/06/19/hacking-crypto-and-destroying-data-how-the-israel-iran-conflict-is-developing-in-cyberspac
[9] Gregg Roman (2024), “To Counter Hezbollah’s Evolving Threat, Israel Needs AI-Augmented Border Defense”, Middle East Forum. https://www.meforum.org/middle-east-forum-observer/to-counter-hezbollahs-evolving-threat-israel-needs-ai-augmented-border-defense
[10] Noah Sylvia (2024), “Israel Defense Forces’ Use of AI in Gaza: A Case of Misplaced Purpose?”, RUSI. https://www.rusi.org/explore-our-research/publications/commentary/israel-defense-forces-use-ai-gaza-case-misplaced-purpose
[11] Jean-Pierre Filiu (2024), “Report reveals why Israeli intelligence failed to foresee October 7 attack”, Le Monde. https://www.lemonde.fr/en/international/article/2024/10/20/report-reveals-why-israeli-intelligence-failed-to-foresee-october-7-attack_6729946_4.html
[12] Daniel Blanco Paz (2025), “Iranian Intelligence Community: An Overview”, Grey Dynamics. https://greydynamics.com/iranian-intelligence-community-an-overview/
[13] Janatan Sayeh (2025), “Analysis: Unpacking Iran’s Counterintelligence Apparatus”, Long War Journal. https://www.longwarjournal.org/archives/2025/02/analysis-unpacking-irans-counterintelligence-apparatus.php
[14] Pillar, P. R. (2006), “Intelligence, Policy, and the War in Iraq”, Foreign Affairs. https://www.foreignaffairs.com/articles/iraq/2006-03-01/intelligence-policy-and-war-iraq
[15] Lazar Berman (2025), “Cabinet fires Shin Bet chief; PM claims lack of trust in Bar, who calls move invalid”, Times of Israel. https://www.timesofisrael.com/cabinet-fires-shin-bet-chief-pm-claims-lack-of-trust-in-bar-who-calls-move-invalid/
[16] Nada Bakos (2017), “The Politicization of the Intelligence Community Is Extremely Dangerous”, Foreign Policy Research Institute (FPRI). Truy cập tại: https://www.fpri.org/2017/02/politicization-intelligence-community-extremely-dangerous/
[17] Báo Cáo viên (2025), “Chiến tranh nhận thức: Vô hình, gây thiệt hại kinh khủng mà không dùng súng đạn”. https://baocaovien.vn/tin-tuc/chien-tranh-nhan-thuc-vo-hinh-gay-thiet-hai-kinh-khung-ma-khong-dung-sung-dan/235534.html
