Hình thức hợp tác phát triển chiến đấu cơ thế hệ mới là một mô hình hợp tác đáng chú ý giữa ba nước Nhật Bản, Anh và Ý. Anh và Ý vốn đã là đối tác trong dự án phát triển tiêm kích chung Eurofighter, và với việc hai nước này ngày càng tăng cường hợp tác thiết bị quốc phòng với Nhật Bản, sự hợp tác giữa ba quốc gia đã trở thành hiện thực. Khi dự án phát triển máy bay chiến đấu thế hệ thứ sáu tiếp tục tiến triển, ba nước sẽ tăng cường lợi thế về quốc phòng và công nghệ, tích hợp chuỗi cung ứng trong lĩnh vực thiết bị quốc phòng, củng cố nền tảng công nghiệp quốc phòng, và nâng cao tiếng nói của mình trong các lĩnh vực liên quan. Tuy nhiên, do thiếu kinh nghiệm hợp tác và phát triển, nguồn kinh phí dự án hạn hẹp, sự hợp tác vẫn tồn tại nhiều biến số, khiến “Chương trình Tác chiến Không quân Toàn cầu” còn nhiều thách thức và con đường phía trước vẫn rất dài.
Những năm gần đây, Nhật Bản không ngừng tăng cường hợp tác thiết bị quốc phòng với các quốc gia châu Âu, điển hình là việc Nhật Bản, Anh và Ý cùng phát triển chiến đấu cơ thế hệ thứ sáu. Năm 2018, Anh đề xuất kế hoạch hợp tác phát triển máy bay chiến đấu thế hệ thứ sáu “Tempest” với các quốc gia khác, và lần lượt Ý và Nhật Bản đã công bố tham gia dự án hợp tác quốc tế này. Tháng 12 năm 2022, chính phủ ba nước Nhật, Anh và Ý đã chính thức tuyên bố sẽ cùng nhau phát triển chiến đấu cơ thế hệ mới, đặt tên dự án là “Chương trình Tác chiến Không quân Toàn cầu” (Global Combat Air Program – GCAP). Chương trình này kết hợp dự án chiến đấu cơ thế hệ thứ sáu “Tempest” với dự án máy bay chiến đấu F-X của Nhật Bản, mở ra một hướng phát triển khác cho chiến đấu cơ thế hệ thứ sáu.
Tháng 3 năm 2023, Bộ trưởng Quốc phòng của ba nước đã gặp nhau tại Nhật Bản, lần đầu tiên thảo luận chính thức các vấn đề liên quan đến phát triển máy bay chiến đấu thế hệ mới sau khi kế hoạch được công bố. Đến tháng 12 cùng năm, ba Bộ trưởng Quốc phòng đã ký thỏa thuận về việc cùng phát triển máy bay chiến đấu thế hệ mới, đánh dấu dự án chính thức đi vào hoạt động.
Nhật Bản tích cực chuẩn bị mở đường cho việc hợp tác phát triển chung
Tháng 3 năm nay, chính phủ Nhật Bản đã tổ chức cuộc họp nội các và quyết định bãi bỏ lệnh cấm xuất khẩu máy bay chiến đấu mới được phát triển chung với Anh và Ý sang các quốc gia thứ ba. Trên cơ sở đó, trong cùng ngày, chính phủ Nhật Bản đã tổ chức cuộc họp Hội đồng An ninh Quốc gia, sửa đổi “Ba nguyên tắc chuyển giao thiết bị quốc phòng”, đưa ra các quy định cụ thể về xuất khẩu loại máy bay chiến đấu này. Ngày 14/5, Hạ viện Nhật Bản đã thông qua một dự luật, đồng ý với việc Nhật Bản cùng Anh và Ý thành lập một cơ quan phối hợp và quản lý để thúc đẩy hợp tác phát triển và sản xuất máy bay chiến đấu mới. Ngày 5/6, Thượng viện Nhật Bản đã thông qua đề xuất thành lập “Tổ chức Chính phủ Quốc tế Chương trình Tác chiến Không quân Toàn cầu” (GIGO) giữa ba nước.
Ba nước Nhật Bản, Anh và Ý đã nhất trí lấy GIGO làm cơ quan quản lý việc phát triển chung, đồng thời thành lập một liên minh các công ty sản xuất. Hai tổ chức này sẽ trở thành “hai cánh” thúc đẩy sự hợp tác phát triển. Ngày 19/10, Bộ trưởng Quốc phòng ba nước đã tổ chức cuộc hội đàm và đồng ý đẩy nhanh kế hoạch phát triển máy bay chiến đấu thế hệ mới. Trong năm nay, ba nước sẽ thành lập GIGO tại Anh với vai trò là cơ quan điều phối và quản lý, người giữ chức Giám đốc điều hành đầu tiên sẽ là người Nhật Bản.
Bộ trưởng Quốc phòng Nhật Bản Nakatani Gen sau cuộc họp cho biết, ông dự định bổ nhiệm cựu quan chức quốc phòng phụ trách các vấn đề quốc tế, ông Okamoto Masatoshi, làm người đứng đầu vị trí này. GIGO sẽ bao gồm một ủy ban vận hành do đại diện chính phủ ba nước tham gia và một cơ quan thực thi phụ trách các công việc cụ thể, với quy mô dự kiến lên tới vài trăm người. Cơ quan này sẽ chịu trách nhiệm ký hợp đồng với các doanh nghiệp quốc phòng và quản lý việc xuất khẩu.
Để đảm bảo công việc hợp tác phát triển chung diễn ra suôn sẻ, ngoài việc thành lập cơ quan quản lý chung GIGO, ba bên còn thiết lập một cụm sản xuất máy bay chiến đấu, tức là liên minh các doanh nghiệp. Liên minh này sẽ bao gồm ba công ty: Mitsubishi Heavy Industries của Nhật Bản, nhà thầu quốc phòng BAE Systems của Anh, và tập đoàn thiết bị quốc phòng Leonardo của Ý. Người phụ trách liên minh sẽ là một đại diện từ Ý.
GIGO và liên minh các doanh nghiệp sẽ đóng vai trò “hai cánh” của hợp tác phát triển chung, mỗi bên thực hiện chức năng riêng và phối hợp chặt chẽ với nhau. GIGO sẽ quản lý toàn diện kế hoạch phát triển máy bay chiến đấu, điều phối các nhu cầu của ba nước, trong khi cơ quan thực thi của GIGO sẽ phối hợp với liên minh doanh nghiệp để đưa ra các đơn hàng thiết kế và sản xuất.
Tại sao việc hợp tác phát triển chung giữa ba nước lại trở thành hiện thực?
Việc hợp tác phát triển quốc phòng đã trở thành xu hướng quốc tế, và “Chương trình Tác chiến Không quân Toàn cầu” (GCAP) đáp ứng nhu cầu nâng cấp máy bay chiến đấu và cải thiện khả năng tác chiến của cả ba quốc gia. Sự tiến bộ trong công nghệ quân sự và vũ khí đã khiến chi phí phát triển và mua sắm các loại vũ khí cao cấp tăng mạnh. Hợp tác phát triển chung không chỉ giúp tận dụng thế mạnh của các tập đoàn công nghệ hàng đầu mà còn chia sẻ chi phí và rủi ro giữa nhiều quốc gia, giảm thiểu gánh nặng phát triển và sản xuất.
Thời điểm ba nước Nhật Bản, Anh và Ý bắt đầu nghiên cứu phát triển máy bay chiến đấu thế hệ thứ sáu tương đối gần nhau, tạo điều kiện thuận lợi cho việc hợp tác. Năm 2018, Anh khởi động dự án phát triển máy bay chiến đấu thế hệ thứ sáu mang tên “Tempest” (Bão táp), trong đó Ý là một bên tham gia. Năm 2019, Bộ Quốc phòng Nhật Bản công bố khái niệm máy bay chiến đấu thế hệ mới, đặt tên dự án là F-X. Ngoài yếu tố thời gian tương đồng, nhu cầu kỹ thuật của cả ba nước đối với máy bay chiến đấu thế hệ mới cũng khá nhất quán.
Hiện tại, ba nước đều đang sử dụng các phiên bản khác nhau của máy bay chiến đấu F-35, nhưng dòng máy bay này không thể đáp ứng đầy đủ yêu cầu tác chiến. “Chương trình Tác chiến Không quân Toàn cầu” đặt mục tiêu tích hợp tối đa thế mạnh công nghệ của ba quốc gia để phát triển một loại máy bay chiến đấu mới sở hữu các cảm biến tiên tiến, vũ khí hiện đại và hệ thống mạng thông tin thế hệ mới.
Công ty BAE Systems của Anh cho biết, thiết kế hình dáng của máy bay chiến đấu đã được xác định. Tháng 7 năm nay, tại Triển lãm Hàng không Quốc tế Farnborough ở Anh, mô hình khái niệm của máy bay chiến đấu thế hệ mới do ba nước cùng phát triển đã được ra mắt.
Theo kế hoạch, GIGO và liên minh doanh nghiệp dự kiến sẽ ký hợp đồng đầu tiên vào năm 2025, sau đó máy bay chiến đấu thế hệ thứ sáu sẽ bước vào giai đoạn phát triển toàn diện. Dự kiến, thiết kế sẽ được hoàn thành trước năm 2027, các thử nghiệm mặt đất và bay sẽ được thực hiện sau năm 2029, và chính thức đưa vào phục vụ từ năm 2035. Nhật Bản thậm chí đã đề xuất kế hoạch triển khai 100 chiếc máy bay chiến đấu thế hệ thứ sáu vào năm 2035 để thay thế 91 chiếc máy bay chiến đấu đa năng F-2 hiện tại của Lực lượng Phòng vệ Trên không Nhật Bản.
Ảnh hưởng không thể bỏ qua
Mô hình hợp tác phát triển máy bay chiến đấu thế hệ mới là điều hoàn toàn mới đối với ba nước Nhật Bản, Anh và Ý. Anh và Ý vốn đã là đối tác trong các dự án phát triển máy bay chiến đấu châu Âu, và với việc hai nước này ngày càng hợp tác chặt chẽ với Nhật Bản trong lĩnh vực trang bị quốc phòng, sự hợp tác giữa ba nước đã trở thành hiện thực.
Với tiến trình hợp tác phát triển máy bay chiến đấu thế hệ thứ sáu, ba nước sẽ tăng cường lợi thế về công nghệ và quốc phòng, tích hợp chuỗi cung ứng trong lĩnh vực trang bị quốc phòng, củng cố nền tảng công nghiệp quốc phòng. Điều này không chỉ báo hiệu xu hướng mới trong hợp tác trang bị quốc phòng quốc tế mà còn nâng cao tiếng nói của ba nước trong lĩnh vực này.
Đối với Nhật Bản, đây là lần đầu tiên kể từ sau Thế chiến II, nước này tham gia vào một dự án hợp tác quốc phòng quan trọng với các quốc gia ngoài Mỹ. Điều này có ý nghĩa lớn đối với việc điều chỉnh chính sách quốc phòng của Nhật Bản cũng như tăng cường hợp tác an ninh với châu Âu. Kế hoạch này dần thúc đẩy Nhật Bản xây dựng một mạng lưới hợp tác song phương và đa phương chặt chẽ hơn với các quốc gia châu Âu trong lĩnh vực an ninh, khiến các quốc gia châu Âu quan tâm nhiều hơn đến tình hình an ninh khu vực châu Á-Thái Bình Dương.
Ngoài ra, điều này cũng đồng nghĩa với việc chuỗi công nghiệp quân sự của Nhật Bản với Mỹ sẽ được mở rộng sang châu Âu và thậm chí là NATO, đồng thời tăng cường khả năng tương tác giữa Lực lượng Phòng vệ Trên không Nhật Bản và Không quân NATO. Thông qua kế hoạch hợp tác này, Nhật Bản cũng đang từng bước sửa đổi “Ba nguyên tắc chuyển giao trang bị quốc phòng” để đạt được những bước tiến mang tính đột phá trong lĩnh vực hợp tác và xuất khẩu trang bị quốc phòng, từ đó dỡ bỏ hạn chế đối với quyền phòng vệ tập thể.
Tuy nhiên, vẫn còn nhiều thách thức. Ba nước thiếu kinh nghiệm hợp tác và nghiên cứu phát triển, dự án lại gặp khó khăn về kinh phí. Nhật Bản, Anh và Ý đều tham gia vào dự án máy bay chiến đấu F-35 của Mỹ và có kinh nghiệm trong lắp ráp và sản xuất các bộ phận của F-35, nhưng Mỹ không chia sẻ công nghệ cốt lõi của máy bay chiến đấu thế hệ thứ năm với đồng minh. Do đó, ba nước chỉ có kinh nghiệm lắp ráp một phần, nhưng lại thiếu các công nghệ quan trọng, điều này trở thành rào cản lớn đối với việc phát triển máy bay chiến đấu thế hệ thứ sáu.
Hơn nữa, ba nước thiếu kinh nghiệm hợp tác trong các dự án quân sự lớn. Sau Thế chiến II, Nhật Bản chỉ hợp tác với Mỹ trong lĩnh vực này, còn hợp tác với Anh và Ý thì phải bắt đầu từ đầu, có thể sẽ gặp nhiều vấn đề trong quá trình hợp tác. Ngoài ra, dự án này đòi hỏi nguồn kinh phí khổng lồ, điều này gây khó khăn lớn đối với Nhật Bản – quốc gia đang đối mặt với già hóa dân số và gánh nặng nợ công. Tương tự, Anh cũng đang gặp phải khủng hoảng tài chính nghiêm trọng. Bên cạnh đó, chính sách quốc phòng của Nhật Bản từ lâu đã chịu ảnh hưởng lớn từ Mỹ, điều này cũng tạo thêm những yếu tố không chắc chắn cho sự hợp tác giữa ba nước.
Có thể thấy, “Chương trình Tác chiến Không quân Toàn cầu” vẫn còn nhiều thách thức và một con đường dài phía trước.
Biên dịch: Thu Oanh
Tác giả: Trần Tĩnh Tĩnh là nghiên cứu viên thuộc Viện Nghiên cứu Nhật Bản, Viện Khoa học Xã hội Trung Quốc.
Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả, không nhất thiết phản ánh quan điểm của Nghiên cứu Chiến lược. Mọi trao đổi học thuật và các vấn đề khác, quý độc giả có thể liên hệ với ban biên tập qua địa chỉ mail: [email protected]
