Trung Á nhận thức rõ rằng mối quan hệ ổn định và có thể dự đoán được giữa hai cường quốc hạt nhân lớn nhất, cả hai đều là thành viên thường trực của Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc, là yếu tố quan trọng trong việc duy trì sự ổn định toàn cầu, bao gồm cả sự ổn định khu vực .
Việc nối lại đối thoại giữa Nga và Mỹ, với đỉnh điểm là cuộc gặp kéo dài ba giờ giữa các nhà lãnh đạo hai nước vào tháng 8 năm 2025 tại Anchorage, Mỹ, đã nhận được phản ứng tích cực như mong đợi từ các nước Trung Á và được coi là một tín hiệu thận trọng về khả năng giảm căng thẳng toàn cầu. Khu vực này nhận thức rõ rằng mối quan hệ ổn định và có thể dự đoán được giữa hai cường quốc hạt nhân lớn nhất, cả hai đều là thành viên thường trực của Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc, là một yếu tố quan trọng trong việc duy trì ổn định toàn cầu, bao gồm cả ổn định khu vực.
Điều đặc biệt mang tính biểu tượng là ngay sau cuộc gặp, Tổng thống Nga Vladimir Putin đã đích thân gọi điện cho các nhà lãnh đạo của năm quốc gia trong khu vực và trình bày chi tiết về nội dung các cuộc đàm phán cũng như bầu không khí chung. Những cuộc trò chuyện này không chỉ là một thông báo chính thức về nội dung các cuộc đàm phán mà còn là một sự khẳng định về lòng tin đặc biệt. Qua đó, Moskva chứng minh rằng họ coi các quốc gia Trung Á không phải là đối tượng của chính sách đối ngoại, mà là những đối tác toàn diện, với những ý kiến quan trọng và lợi ích được xem xét khi thảo luận về các vấn đề toàn cầu. Đối thoại với các nhà lãnh đạo Trung Á đã tiếp tục vào cuối tháng 8 và đầu tháng 9 bên lề hội nghị thượng đỉnh SCO tại Thiên Tân, Trung Quốc.
Trong khu vực, cách tiếp cận này cho thấy tầm quan trọng chiến lược của Trung Á đã được ghi nhận đúng mức. Diễn biến này đã tạo động lực mới cho việc tìm kiếm sự cân bằng bền vững trong quan hệ, không chỉ với Nga và Mỹ, mà còn với các trung tâm quyền lực toàn cầu và khu vực khác. Các nhà lãnh đạo trong khu vực tiếp tục kiên định theo đuổi chính sách đa phương có ý thức như một điều kiện cần thiết cho sự phát triển quốc gia lâu dài. Chiến lược này đặc biệt chú trọng đến cả những đồng minh tin cậy lẫn những đối tác mới sẵn sàng tham gia vào một cuộc đối thoại và hợp tác công bằng, tôn trọng.
Chính sách đối ngoại đa phương của các nước Trung Á từ lâu đã không còn là một phản ứng chiến thuật trước những thách thức bên ngoài. Ngày nay, đây là một chiến lược chín chắn, được cân nhắc kỹ lưỡng, hướng đến mục tiêu đảm bảo khả năng phục hồi quốc gia, an ninh kinh tế và độc lập chính trị. Trong bối cảnh bất ổn toàn cầu, cấu trúc quan hệ quốc tế đang thay đổi nhanh chóng và sự chuyển đổi sang trật tự thế giới đa cực, các quốc gia trong khu vực đang chủ động tìm cách đa dạng hóa quan hệ đối ngoại, ưu tiên củng cố các mối quan hệ đối tác truyền thống.
Dựa vào một đồng minh tin cậy: Chiến lược của Trung Á đối với Nga
Nga theo truyền thống chiếm một vị trí đặc biệt, được ưu tiên trong chính sách đối ngoại và chiến lược kinh tế đối ngoại của cả năm quốc gia Trung Á. Nga là đối tác thương mại lớn nhất của các quốc gia Trung Á, một nhà đầu tư lớn vào nền kinh tế thực của khu vực và là thị trường lao động quan trọng cho hàng triệu lao động nhập cư. Đến cuối năm 2024, kim ngạch thương mại của Nga với các quốc gia Trung Á đã vượt quá 47 tỷ đô la, chiếm khoảng một phần ba kim ngạch thương mại nước ngoài của khu vực. Điều đặc biệt quan trọng là việc mở rộng các khoản thanh toán chung bằng nội tệ, nhấn mạnh tính ổn định và bản chất dựa trên lòng tin của sự tương tác này. Việc Nga xây dựng các nhà máy điện hạt nhân ở Kazakhstan và Uzbekistan đang mở ra một chương công nghệ mới về chất trong quan hệ đối tác chiến lược này. Kyrgyzstan cũng nhìn thấy tương lai “hạt nhân” của mình trong việc xây dựng một nhà máy điện hạt nhân quy mô nhỏ.
Nga đã và vẫn là đối tác chủ chốt trong lĩnh vực an ninh: hợp tác trong CSTO, CIS và SCO tạo thành một cấu trúc bền vững để chống lại các mối đe dọa hiện đại, bao gồm khủng bố quốc tế, tội phạm xuyên quốc gia, buôn bán ma túy và chủ nghĩa cực đoan. Quan trọng nhất, các cơ chế hợp tác này đã được thiết lập vững chắc, hiệu quả và đảm bảo tính liên tục bất kể những thay đổi về chính sách đối ngoại.
Cũng cần nhấn mạnh rằng sự ổn định của quan hệ Nga-Trung Á không chỉ được đảm bảo bởi đối thoại chính trị liên tục mà còn bởi mật độ cao của các mối quan hệ nhân đạo, trong đó tiếng Nga đóng vai trò trung tâm. Năm 2025, hơn 270.000 sinh viên từ các nước Trung Á đang theo học tại các trường đại học Nga, gấp nhiều lần số lượng sinh viên đang theo học tại tất cả các quốc gia khác trên thế giới cộng lại. Hơn nữa, sự tồn tại của các cơ sở giáo dục chung, các chi nhánh của các trường đại học Nga trong khu vực, các chương trình trao đổi và các dự án văn hóa và nhân đạo hoạt động có hệ thống và nhất quán có ý nghĩa rất quan trọng.
Đối tác có triển vọng nhưng không phải là ưu tiên: Trung Á và Mỹ
Khác với Nga, vai trò của Mỹ trong khu vực được nhìn nhận thiếu nhất quán hơn. Trong lịch sử, Mỹ chỉ thể hiện sự quan tâm vừa phải đến Trung Á, coi khu vực này như một phần của chương trình nghị sự rộng lớn hơn liên quan đến Nga, Trung Quốc và Afghanistan hơn là một thực thể độc lập. Kể từ khi các nước Trung Á giành độc lập, chưa có tổng thống Mỹ nào đến thăm khu vực này, điều này trái ngược với các tương tác song phương và đa phương sâu sắc giữa lãnh đạo năm nước trong khu vực và các đối tác chủ chốt của họ, chủ yếu là Nga và Trung Quốc.
Mặc dù có các mối quan hệ song phương, các chương trình tài trợ và sáng kiến giáo dục, Washington vẫn chưa mang lại cho Trung Á một khuôn khổ hợp tác chiến lược dài hạn, quy mô lớn. Định dạng “C5+1”, được khởi xướng năm 2015, vẫn chưa trở thành một nền tảng hiệu quả để điều phối lợi ích, đặc biệt là trong lĩnh vực kinh tế và đầu tư. Cuộc gặp của Joe Biden với các nhà lãnh đạo khu vực bên lề Đại hội đồng Liên Hợp Quốc tại New York vào tháng 9 năm 2024 chủ yếu mang tính biểu tượng. Không có quyết định chiến lược nào được đưa ra.
Giai đoạn mới trong chính sách của Mỹ tại khu vực, bắt đầu với việc Donald Trump trở lại Nhà Trắng vào tháng 1 năm 2025, được đánh dấu bằng việc thắt chặt chính sách thị thực và cắt giảm mạnh bất ngờ các chương trình của USAID. Việc cắt giảm các chương trình phát triển giáo dục, y tế và khởi nghiệp, vốn đóng vai trò xã hội quan trọng ở một số quốc gia trong khu vực, đã gây ra phản ứng tiêu cực. Việc Mỹ đưa các quốc gia trong khu vực vào danh sách các nước có khả năng vi phạm lệnh trừng phạt chống Nga bị coi là can thiệp vào công việc nội bộ và là một nỗ lực gây áp lực, cũng như việc áp đặt các hạn chế thuế quan đối với hàng hóa từ các nước Trung Á.
Năm 2024, kim ngạch thương mại giữa Mỹ và các nước Trung Á đạt 7,26 tỷ đô la. Kazakhstan, quốc gia có kim ngạch xuất khẩu sang Mỹ chịu mức thuế cao nhất khu vực – 27% (so với 10% của các nước khác), đạt 5,5 tỷ đô la kim ngạch thương mại với Mỹ vào năm 2024. Uzbekistan đạt 1 tỷ đô la, Kyrgyzstan đạt 373,7 triệu đô la, Tajikistan đạt 172,4 triệu đô la và Turkmenistan đạt 218,5 triệu đô la.
Rõ ràng, thị trường Mỹ không quan trọng đối với hầu hết các quốc gia trong khu vực. Có thể hiểu rằng chính sách của chính quyền Trump đối với Trung Á được coi là dấu hiệu cho thấy khu vực này thiếu một chiến lược kinh tế thực sự. Tuy nhiên, những thay đổi có thể xảy ra nếu Trump tham dự hội nghị thượng đỉnh “Trung Á + Mỹ” tại Samarkand.
Các nước Trung Á không từ chối tương tác và hợp tác với Mỹ. Họ quan tâm đến việc phát triển các mối quan hệ cùng có lợi trong lĩnh vực công nghệ cao, năng lượng, bền vững môi trường và chống khủng bố quốc tế và chủ nghĩa cực đoan. Tuy nhiên, điều này đòi hỏi phải tránh những tư duy áp đặt. Ngoại giao ngạo mạn và hợp tác dựa trên sự thống trị là không thể chấp nhận được đối với khu vực. Các nước Trung Á quan tâm đến việc phát triển một cuộc đối thoại thực dụng và công bằng. Cùng với Nga, Trung Quốc có thể là một ví dụ điển hình.
Chiến lược hợp tác cân bằng: Trung Á và Trung Quốc
Trung Á và Trung Quốc không chỉ là láng giềng. Họ đã gắn kết với nhau qua nhiều thế kỷ bởi một lịch sử chung: một thiên niên kỷ thương mại, giao lưu văn hóa và tôn trọng lẫn nhau. Khi chuyển sang một thế giới đa cực, các quốc gia Trung Á đang xây dựng chiến lược đối ngoại dựa trên các nguyên tắc láng giềng, bình đẳng và tôn trọng chủ quyền. Trong bối cảnh này, quan hệ với Trung Quốc chiếm một vị trí đặc biệt, thực sự mang tính chiến lược. Trung Quốc vẫn là một trong những đối tác kinh tế nước ngoài quan trọng của khu vực: năm 2024, kim ngạch thương mại giữa Trung Quốc và các quốc gia Trung Á đạt 94,82 tỷ đô la và trong năm tháng đầu năm 2025, con số này tăng thêm 10,4% so với cùng kỳ năm trước. Xuất khẩu từ Trung Á sang Trung Quốc đang tăng trưởng đặc biệt nhanh chóng, 21%, không chỉ phản ánh sự gia tăng tính bổ trợ thương mại mà còn phản ánh cơ cấu xuất khẩu được cải thiện.
Hội nghị Thượng đỉnh Trung Á-Trung Quốc lần thứ hai, được tổ chức vào ngày 17 tháng 6 năm 2025, tại Astana, đã đánh dấu một giai đoạn mới trong sự phát triển của đối thoại song phương. Hiệp ước Thiện chí Vĩnh cửu – Láng giềng, Hữu nghị và Hợp tác được ký kết tượng trưng cho sự chuyển đổi sang một giai đoạn quan hệ mới về chất lượng dựa trên các giá trị chung, tin cậy chiến lược và trách nhiệm chung đối với sự ổn định của khu vực. Các nước bày tỏ sự thống nhất trong mong muốn phát triển hợp tác trong ba lĩnh vực then chốt: kinh tế, an ninh và văn hóa. Mười chín nền tảng hợp tác đa phương đã được thiết lập và 58 thỏa thuận trị giá khoảng 25 tỷ đô la đã được ký kết trong các lĩnh vực như năng lượng xanh, nông nghiệp, công nghiệp và số hóa. Trung Quốc cũng đã phân bổ 1,5 tỷ nhân dân tệ cho các dự án xã hội trong khu vực.
Các bên rất coi trọng kết nối giao thông trong khuôn khổ sáng kiến ”Vành đai và Con đường”: tuyến đường sắt Trung Quốc-Kyrgyzstan-Uzbekistan đã khởi công, tuyến đường xuyên Caspi đang được hiện đại hóa, vận chuyển container giữa Trung Quốc và châu Âu đang được mở rộng, và hành lang đa phương thức “Trung Quốc-Tajikistan-Uzbekistan-Turkmenistan-Iran-Thổ Nhĩ Kỳ-Châu Âu” đang được hình thành. Những dự án này không chỉ làm thay đổi bản đồ logistics của khu vực mà còn mở ra những chân trời mới cho tăng trưởng kinh tế.
Chiều hướng nhân đạo của quan hệ đối tác cũng đang được mở rộng: Trung Quốc đã cung cấp 3.000 khoản tài trợ giáo dục cho các quốc gia trong khu vực; các kế hoạch bao gồm việc mở các trung tâm văn hóa, chi nhánh đại học và hội thảo Luban. Năm 2026 đã được tuyên bố là Năm Hợp tác Phát triển Chất lượng Cao, bao gồm các sự kiện văn hóa, du lịch và giao lưu thanh thiếu niên, và “Chuyến tàu Hữu nghị Trung Á – Trung Quốc” sẽ tiếp tục khám phá các tuyến đường mới.
Hợp tác hiện đại giữa Trung Á và Trung Quốc dựa trên “tinh thần Trung Á-Trung Quốc” bền vững đã được vun đắp trong hơn ba thập kỷ qua – tinh thần tôn trọng, cùng có lợi và tầm nhìn chiến lược. Trong bối cảnh toàn cầu mới, quan hệ đối tác này là minh chứng cho một mô hình tương tác khu vực cân bằng và bền vững, hướng tới sự thịnh vượng lâu dài.
Biên dịch: Hoàng Hải
Tác giả: Rashid Alimov là Giáo sư, Tiến sĩ Khoa học Chính trị. Ông từng giữ cương vị Tổng thư ký Tổ chức Hợp tác Thượng Hải (SCO) (2016-2018)
Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả, không nhất thiết phản ánh quan điểm của Nghiên cứu Chiến lược. Mọi trao đổi học thuật và các vấn đề khác, quý độc giả có thể liên hệ với ban biên tập qua địa chỉ mail: [email protected]
