Các nước lớn trong khu vực châu Á – Thái Bình Dương luôn có nhu cầu thiết lập các cơ chế, diễn đàn nhằm đối thoại, trao đổi về các vấn đề an ninh, kinh tế, chính trị trong khu vực. Thế nhưng, sự thiếu tin tưởng và nghi kị lẫn nhau đã cản trở cho những nhu cầu trên trở thành hiện thực. Đó là lúc ASEAN nổi lên như một “người triệu tập” các quốc gia trong và ngoài khu vực vào các cơ chế, diễn đàn do ASEAN lập ra và giữ vai trò trung tâm. Hiện nay, với sự cạnh tranh ngày càng gia tăng giữa Mỹ và Trung Quốc, vai trò trung tâm của ASEAN càng cần phải củng cố để tránh đẩy các nước ASEAN vào vòng xoáy cạnh tranh quyền lực của các cường quốc.
Hiện trạng của cấu trúc khu vực châu Á – Thái Bình Dương hiện nay
Khu vực châu Á – Thái Bình Dương hiện nay là khu vực phát triển năng động về kinh tế, có vai trò, vị trí địa chiến lược quan trọng về an ninh khu vực cũng như an ninh toàn cầu và cũng là trung tâm của cuộc cạnh tranh quyền lực ở thế kỉ 21 giữa hai siêu cường Mỹ và Trung Quốc. Tầm ảnh hưởng của hai quốc gia trên khiến cuộc cạnh tranh quyền lực không chỉ liên quan đến Mỹ và Trung Quốc mà còn liên quan tới các quốc gia nhỏ và vừa trong khu vực, đặc biệt là ASEAN. ASEAN luôn là một phần không thể thiếu trong các diễn ngôn chính trị của chính phủ Mỹ về khái niệm địa chính trị Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương tự do và rộng mở[1], đủ để minh chứng cho tầm quan trọng của ASEAN trong chính sách đối ngoại của nước này. Chính sách ngoại giao chiến lang (wolf-warrior diplomacy) của chính quyền Bắc Kinh bao gồm các hành vi mang tính mạnh bạo, cưỡng ép kết hợp với ngoại giao nhân dân tệ với các quốc gia láng giềng Đông Nam Á[2], đối phó với chính sách trên là sự hiện diện quân sự ngày càng tăng của Mỹ ở khu vực và tăng cường kết nối hợp tác với các quốc gia trong khu vực xuyên suốt từ thời Tổng thống tiền nhiệm Donald Trump đến chính quyền Tổng thống Joe Biden hiện tại. Sự cạnh tranh ngày càng gay gắt giữa hai siêu cường đẩy các nước trong khu vực Đông Nam Á vào thế khó để duy trì, cân bằng sức mạnh và an ninh trong khu vực. Bên cạnh Mỹ-Trung Quốc, Nhật bản và Ấn Độ hai quốc gia có nhiều lợi ích ở Đông Nam Á cũng đang cố gắng tìm cách tạo ra ảnh hưởng ở khu vực này, nỗ lực của Ấn Độ thể hiện qua chính sách “Hành động phía Đông” và là thành viên của nhóm đối thoại an ninh 4 bên (Quad). Tuy nhiên, sự ảnh hưởng của Nhật Bản và Ấn Độ vẫn chưa đủ lớn để tạo ta một cực sức mạnh mới, do đó mối quan tâm chính vẫn là sự cạnh tranh Mỹ-Trung ở khu vực này[3]. Nếu sắp xếp theo tầng thì sự phân bố quyền lực ở châu Á – Thái Bình Dương gồm ba tầng: tầng trên gồm Mỹ và Trung Quốc, tầng thứ hai gồm các cường quốc khác như Nhật Bản, Nga, Ấn Độ. Tầng thứ ba gồm các chủ thể hạng trung như Úc, Hàn Quốc và ASEAN[4].
Vai trò trung tâm của ASEAN
Khái quát vai trò trung tâm của ASEAN
Vai trò trung tâm của ASEAN có thể hiểu được hiểu theo nhiều cách, như học giả Tan See Seng của Trường Nghiên cứu quốc tế S. Rajaratnam (RSIS), Đại học Công nghệ Nanyang, Singapore cho rằng vai trò trung tâm của ASEAN thể hiện ở chỗ khối này được nhìn nhận với tư cách một “người triệu tập”, hay Cựu Tổng thư ký ASEAN Rodolfo Severino nhận định vai trò trung tâm của ASEAN có thể hiểu là “vai trò lãnh đạo”[5]. Tuy nhiên cách hiểu phổ biến nhất về vai trò trung tâm của ASEAN đó là ASEAN là trung tâm của khu vực châu Á – Thái Bình Dương thông qua các cơ chế hợp tác, các diễn đàn đa phương do ASEAN sáng lập, lãnh đạo mà ở đó ASEAN có đặc quyền đăng cai, thiết lập các chương trình nghị sự, dẫn dắt các quá trình thảo luận. Năm cơ chế, diễn đàn tiêu biểu nhất thế hiện cho vai trò trung tâm của ASEAN đó là ASEAN + 1, ASEAN + 3, Hội nghị thượng đỉnh Đông Á (EAS), Hội nghị Bộ trưởng Quốc phòng ASEAN mở rộng (ADMM+), và Diễn đàn khu vực ASEAN (ARF).
Thứ nhất, ASEAN+1, ASEAN có quan hệ đối thoại và đối tác với 9 quốc gia: Nhật Bản, Trung Quốc, Hàn Quốc, Ấn Độ, Úc, New Zealand, Nga, Mỹ, Canada và 2 tổ chức khu vực, quốc tế là EU và Liên Hợp Quốc. Đến nay, quan hệ ASEAN với hầu hết các đối tác “+1” trên đã nâng lên khuôn khổ đối tác chiến lược/toàn diện. Ngoài ra, ASEAN còn thiết lập quan hệ đối tác ở các mức độ khác nhau với nhiều tổ chức toàn cầu và khu vực như WTO, WB, IMF, ADB v..v. Thứ hai, ASEAN+3 – cơ chế hợp tác giữa ASEAN với 3 nước Đông Bắc Á (Trung Quốc, Nhật Bản và Hàn Quốc). Hội nghị lần đầu tiên được tổ chức ngày 15/12/1997 tại Kuala Lumpur (Malaysia). Tháng 12/1999, lãnh đạo 13 nước nhất trí ra tuyên bố chung về hợp tác Đông Á, tháng 5/2000, thông qua sáng kiến Chiang Mai, xác định các lĩnh vực hợp tác trong đó tài chính tiền tệ là lĩnh vực ưu tiên[6]. Thứ ba, EAS – cơ chế đối thoại cấp cao giữa lãnh đạo ASEAN với các nước Đông Á và khu vực lân cận. Quy chế của EAS nêu rõ ASEAN đóng vai trò trung tâm tổ chức thảo luận các vấn đề chiến lược, góp phần đảm bảo hoà bình, an ninh và thịnh vượng của khu vực[7]. Vai trò trung tâm của ASEAN trong EAS xuất phát từ nhu cầu của các quốc gia phát triển ở khu vực Đông Bắc Á khi các nước đều có nhu cầu có một cơ chế đối thoại để giải quyết các vấn đề trong khu vực nhưng cả ba nước phát triển ở Đông Bắc Á là Trung Quốc, Nhật Bản và Hàn Quốc đều không đồng ý để 1 trong 2 nước còn lại nắm vai trò trung tâm trong việc tổ chức một cơ chế đối thoại như vậy, giải pháp đưa ra là để ASEAN giữ vai trò trung tâm của EAS và các nước khác đóng vai trò tham dự. Từ đó cho thấy vị thế ngày càng lên cao của ASEAN và củng cố vai trò trung tâm của ASEAN trong khu vực. Thứ tư, ARF – hợp tác, đàm phán về các vấn đề chính trị, an ninh chính thức ra đời tháng 7/1994 với số lượng thành viên 27 quốc gia, khẩu hiệu là “xúc tiến hoà bình, an ninh đối thoại và hợp tác ở châu Á – Thái Bình Dương”, ARF ra đời nhằm thúc đẩy cơ chế đối thoại và tham vấn về các vấn đề an ninh và chính trị trong khu vực. Thứ năm, Hội nghị Bộ trưởng Quốc phòng ASEAN (ADMM) là cơ chế hợp tác quốc phòng chính thức và cao nhất trong ASEAN được nhóm họp từ 2006. Năm 2010, ADMM được mở rộng thành ADMM + với thành phần gồm 10 nước ASEAN và 08 nước đối tác đối thoại ngoài khu vực (Australia, Trung Quốc, Ấn Độ, Nhật Bản, Hàn Quốc, New Zealand (gọi tắt là các nước “cộng”). ADMM được xem là bộ phận quan trọng của cấu trúc an ninh khu vực đang định hình, diễn đàn họp 2 năm/lần[8]. Các diễn đàn trên trải rộng ở nhiều tầng nấc trong toàn khu vực trong nhiều lĩnh vực khác nhau như kinh tế, quốc phòng, an ninh v..v và hoạt động theo nguyên tắc “mở” hướng ra bên ngoài (ASEAN + N).
Các yếu tố thúc đẩy vai trò trung tâm của ASEAN
Để có được vai trò dẫn dắt lối chơi, quốc gia hoặc thực thể liên chính phủ nào đó phải có số lượng thành viên đông đảo hoặc sức mạnh vượt trội so với các thành viên còn lại. ASEAN lại là trường hợp ngoại lệ. Trong ASEAN + 3, EAS, các thành viên ASEAN là những nước vừa và nhỏ. Những nước trong tổ chức này không thể sánh với Nhật Bản, Ấn Độ, Nga, lại càng thua kém Trung Quốc và Mỹ. Trong ARF, ASEAN chỉ là thiểu số (10 nước ASEAN/17 quốc gia còn lại). Tuy thua kém cả “số lượng” lẫn “chất lượng”, ASEAN vẫn có thể tập hợp và dẫn dắt được các thành viên khác ngoài khối trong các khuôn khổ thể chế do mình sáng lập. Để lí giải cho vấn đề trên, bài phân tích “Vai trò trung tâm của ASEAN trong cấu trúc khu vực tại châu Á – Thái bình Dương” của hai học giả Lê Văn Anh và Đặng Thị Thảo đã đưa ra 5 lí do chính đã được tóm tắt dưới đây:
Một là, vị trí địa – chiến lược cực kỳ quan trọng của Đông Nam Á, là cầu nối từ Đông sang Tây (Thái Bình Dương sang Ấn Độ Dương), từ Bắc xuống Nam (Đông Bắc Á xuống Nam Á). Nói đến vị trí chiến lược cùa Đông Nam Á, giới phân tích quốc tế luôn nhắc đến 02 địa danh nổi tiếng là Eo biển Malacca – án ngữ con đường huyết mạch vận chuyển năng lượng quan trọng bậc nhất từ Trung Đông tới Nhật Bản, Trung Quốc và nhiều quốc gia khác cùng với biển Đông – nơi có 5/10 tuyến hàng hải chính trên thế giới đi qua. Với vị trí “đắc địa” trên bàn cờ chính trị quốc tế, cường quốc nào cũng phải “cần” đến ASEAN.
Hai là, không chỉ sáng lập các diễn đàn mang tính cởi mở và thu hút nhiều đối tác tham gia, ASEAN còn đưa ra những nguyên tắc, chuẩn mực ứng xử (còn gọi là luật chơi) trong khu vực. Tiêu biểu như: Hiệp ước thân thiện và hợp tác Đông Nam Á (TAC), Hiến chương ASEAN: ra đời năm 2007, “Phương cách ASEAN” (ASEAN Way): nhấn mạnh đối thoại, tham vấn, tạo đồng thuận chung và tiệm tiến,… Các nguyên tắc, chuẩn mực ứng xử trên đáp ứng được lợi ích cơ bản của các quốc gia – dân tộc, phù hợp với xu hướng chung của hợp tác quốc tế, được nhiều nước thừa nhận. Do đó, không phải ngẫu nhiên, tán thành TAC trở thành điều kiện bắt buộc cho bất cứ quốc gia nào muốn gia nhập các cơ chế/diễn đàn khu vực do ASEAN dẫn dắt và đến nay đã có gần 40 quốc gia tuyên bố tham gia Hiệp ước này.
Ba là, ASEAN đạt được nhiều thành quả trong phát triển kinh tế, trở thành thị trường hấp dẫn trong khu vực. Dự báo đến năm 2030, ASEAN sẽ trở thành nền kinh tế lớn thứ tư thế giới. Không chỉ thúc đẩy tự do hóa kinh tế nội khối, thông qua các FTA đã ký kết, ASEAN còn là đối tác của nhiều quốc gia và trung tâm kinh tế trên phạm vi toàn cầu.
Bốn là, ASEAN nỗ lực duy trì hòa bình, ổn định khu vực Đông Nam Á nói chung, biển Đông nói riêng. Cùng với kinh tế, ASEAN cũng đạt được nhiều kết quả về chính trị – an ninh mà thành công lớn nhất là đã chuyển hóa được Đông Nam Á từ khu vực nghi kỵ lần nhau, chia rẽ, đối đầu và xung đột trong quá khứ thành khu vực hòa bình, hữu nghị và hợp tác hướng tới mục tiêu phát triển thịnh vượng ngày nay.
Năm là, các đối tác, trong đó có các nước lớn đều ủng hộ vai trò trung tâm của ASEAN. Các siêu cường trên thế giới luôn muốn duy trì trật tự thế giới do mình áp đặt. Theo trường phái hiện thực, bất cứ quốc gia nào mạnh lên đều tìm cách phát triển ảnh hưởng ra bên ngoài và chi phối quốc gia khác. Tuy nhiên, mọi sự tập hợp lực lượng do một cường quốc dẫn dắt đưa đến nguy cơ làm thay đổi, thậm chí đảo lộn trật tự, tương quan quyền lực trong khu vực đều rất khó được các cường quốc khác chấp nhận. Thế “kiềm chế lẫn nhau” giữa các cường quốc đã lý giải: vì sao trong ASEAN + 3, Trung Quốc và Nhật Bản có quy mô kinh tế lớn gấp nhiều lần quy mô kinh tế của 10 nước ASEAN cộng lại, nhưng đều ủng hộ ASEAN giữ vai trò trung tâm tại ASEAN + 3, cũng như các diễn đàn khác trong khu vực.
Ảnh: Hội nghị cấp cao ASEAN lần thứ 40,41
Thách thức
Trong bài viết được đăng trên Tạp chí Cộng sản, PGS.TS Dương Văn Huy, Viện Nghiên cứu Đông Nam Á, Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam có chỉ ra bảy thách thức đối với vai trò trung tâm của ASEAN được tóm tắt dưới đây bao gồm:
Thứ nhất, vẫn còn xảy ra tranh cãi không chỉ giữa các học giả mà còn cả trong giới lãnh đạo ASEAN về quan niệm vai trò trung tâm của ASEAN, theo cựu Tổng thư ký ASEAN Surin Pitsuwan mô tả vai trò trung tâm của ASEAN chủ yếu thể hiện về hình thức song thiếu thực chất. Thứ hai, sự cạnh tranh gay gắt giữa Mỹ và Trung Quốc tại khu vực, nhất là trong vấn đề biển Đông đang tạo ra những thách thức to lớn đối với vai trò trung tâm của ASEAN. Thứ ba, sự thiếu đoàn kết nội bộ trong nhiều trường hợp dường như làm suy yếu vai trò trung tâm của ASEAN. Thứ tư, sự hoài nghi về năng lực của ASEAN trong việc xây dựng vai trò trung tâm của khối. Thứ năm, nguyên tắc của ASEAN là trung lập, không đứng về bên nào trong cạnh tranh quyền lực giữa các nước, song xu hướng hiện tại của một số quốc gia ASEAN đang xích gần lại một số cường quốc là một phép thử với tính trung tâm và thống nhất của ASEAN. Thứ sáu, khả năng thuyết phục các nước lớn trong và ngoài khu vực thực hiện các ý tưởng của ASEAN nhằm đạt trật tự khu vực theo mong muốn. Thứ bảy, vai trò trung tâm của ASEAN bị ảnh hưởng trong bối cảnh chủ nghĩa đa phương đang bị đe doạ trên phạm vi toàn cầu.[9]
Các thách thức lớn với vai trò trung tâm của ASEAN đến từ khủng hoảng chính trị từ Myanmar, cuộc khủng hoảng này đã đe doạ mục tiêu lâu dài của tổ chức này là giữ gìn hoà bình cho khu vực và không bị bên ngoài can thiệp. Nếu không xử lý khéo, sự thống nhất nội bộ của ASEAN sẽ bị suy yếu và vai trò trung tâm trong giải quyết các vấn đề duy trì trật tự khu vực sẽ bị bào mòn, có nguy cơ các cường quốc bên ngoài như Mỹ và Trung Quốc can dự vào vấn đề Myanmar.
Triển vọng
ASEAN có tiềm năng trở thành một tổ chức nòng cốt, có vai trò trung tâm trong việc thiết lập và dẫn dắt các cơ chế, khuôn khổ ở châu Á – Thái Bình Dương, thu hút nhiều đối tác, trong đó có các cường quốc lớn cũng như các nước trong khu vực và các tổ chức quốc tế để tham gia[10]. Việc củng cố vai trò của ASEAN không chỉ đem lại lợi ích cho khối mà còn đối với các quốc gia thành viên, chính vì vậy, việc các quốc gia thành viên tích cực ủng hộ vai trò trung tâm của ASEAN là biện pháp hiệu quả để bảo vệ lợi ích của chính mình.
Các nước trong và ngoài khu vực nhìn nhận về vai trò của ASEAN
Các nước ngoài khu vực
Quan điểm của các nước lớn trên thế giới như Mỹ, các nước trong Liên minh châu Âu, Nhật Bản được thể hiện qua các hội nghị lãnh đạo các cấp giữa hai bên và các nước trên đều tuyên bố ủng hộ vai trò trung tâm của ASEAN. Tại Hội nghị Bộ trưởng ngoại giao ASEAN-EU năm 2019, EU đã khẳng định ủng hộ vai trò trung tâm của ASEAN, coi ASEAN là đối tác quan trọng, chia sẻ nhiều lợi ích và tầm nhìn chiến lược. Nhất trí tăng cường hợp tác trên các lĩnh vực như kinh tế – thương mại đầu tư, các vấn đề an ninh, biến đổi khí hậu, chống khủng bố v..v, đẩy mạnh các cơ chế hợp tác như đối thoại chính sách và hỗ trợ ASEAN hội nhập (E-READI), hỗ trợ liên kết kinh tế (ARISE Plus) v…v[11]. Trong buổi làm việc giữa các nghị sĩ Mỹ và lãnh đạo các nước ASEAN vào hồi tháng 5/2022, các nghị sĩ Mỹ đã khẳng định vai trò trung tâm của hiệp hội, Mỹ cam kết nỗ lực tham gia tích cực, xây dựng và có trách nhiệm vào hợp tác khu vực. Hai bên bày tỏ mong muốn sẽ tăng cường hợp tác nhằm thúc đẩy đối thoại từ đó ứng phó, giải quyết các thách thức và vấn đề ở biển Đông, góp phần duy trì bảo đảm môi trường hoà bình, ổn định ở khu vực. [12]
Tại hội nghị cấp cao ASEAN – Trung Quốc diễn ra vào tháng 10/2021, thủ tướng Trung Quốc Lý Khắc Cường phát biểu ủng hộ ASEAN có vai trò cũng như vị thế ngày càng cao trong khu vực và trên thế giới. Trung Quốc và ASEAN chia sẻ quan điểm về hợp tác đa phương, ủng hộ ASEAN đóng vai trò trung tâm trong cấu trúc khu vực, cam kết cùng hợp tác ứng phó hiệu quả với các thách thức trong khu vực[13]. Trong các tuyên bố chính thức là vậy nhưng từ các phát biểu đến hành động trong thực tiễn của Trung Quốc lại không đồng nhất với nhau. Trung Quốc luôn cố lôi kéo một số nước ASEAN mà tiêu biểu nhất hiện nay là Campuchia nhằm chia rẽ, làm xói mòn tính đoàn kết của ASEAN, ảnh hưởng trực tiếp tới vai trò trung tâm của ASEAN. Tiêu biểu nhất là sự kiện năm 2012 khi Campuchia lúc đó giữ chức chủ tịch ASEAN đã không thông qua tuyên bố chung của Hiệp hội về vấn đề biển Đông. Có thể kết luận rằng Trung Quốc luôn thực hiện chính sách hai mặt đối với ASEAN, một mặt muốn phát triển quan hệ với ASEAN, mặt khác lại không muốn ASEAN lớn mạnh, có vai trò lớn trong các vấn đề an ninh và khu vực.
Như đã đề cập ở phần trên về vai trò của ASEAN trong EAS đã cho thấy sự coi trọng của ba nước Đông Á (Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc) đối với ASEAN trong việc là cầu nối để duy trì sự hoà bình, ổn định và phát triển tại khu vực châu Á – Thái Bình Dương.
Các nước trong nội khối ASEAN
Trong kết quả khảo sát về các quốc gia Đông Nam Á năm 2021 do Viện ISEAS-Yusof Ishak ở Singapore thực hiện, các quốc gia ASEAN nhìn chung có quan điểm thuận lợi đối với Mỹ với hơn 61% số người được hỏi nếu ASEAN buộc phải đứng về phía nào. Đồng thời khảo sát cũng cho thấy khoảng 76% người trả lời đồng ý rằng Trung Quốc là cường quốc kinh tế có ảnh hưởng nhất ở Đông Nam Á. Thái độ của công chúng cũng thể hiện thực tế đang xảy ra ở từng quốc gia ASEAN khi các thành viên ASEAN đã bị chia rẽ về mối quan hệ của họ với Trung Quốc và Mỹ[14].
Nhìn nhận về vai trò của ASEAN, giới học giả của các nước trong khu vực ASEAN có những đánh giá và nhìn nhận khác nhau. Giáo sư Renato Cruz De Castro lý giải nguyên nhân giảm đi vai trò của mình là vì “ASEAN không giải quyết mà chỉ quản lý các tranh chấp”. Mặc dù có những hạn chế được nêu trên song GS.TS Phạm Quang Minh – nguyên Hiệu trưởng Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân Văn cùng PGS.TS Nguyễn Duy Dũng cho rằng không có nước nào dù là Mỹ hay Trung Quốc có thể thay thế được vai trò của ASEAN trong khu vực. PGS.TS Nguyễn Duy Dũng đưa ra dẫn chứng, ASEAN đã có nhiều hình thức hợp tác cụ thể ở cấp độ đa phương, ra nhiều tuyên bố ASEAN về biển Đông[15]. Ông Mely Caballero-Anthony Trường RSIS (Singapore) cho rằng vai trò trung tâm của ASEAN cần có sự ủng hộ của các cường quốc, đồng thời, ông nhấn mạnh các cường quốc châu Á – Thái Bình Dương không có khả năng lãnh đạo các thể chế khu vực châu Á vì thiếu sự tin tưởng lẫn nhau và thiếu tính hợp pháp, do vậy, ASEAN có sức mạnh “triệu tập” các quốc gia trong khu vực.
Tác động và giá trị mang lại của vai trò ASEAN trong giải quyết các vấn đề khu vực
Giá trị từ vai trò trung tâm của ASEAN được thể hiện thông qua chính các cơ chế, các diễn đàn được lập ra với ASEAN ở vị trí trung tâm. Những cơ chế diễn đàn trên nhiều lĩnh vực như kinh tế, an ninh (ARF, ADMM+) là một phương thức đối thoại hiệu quả nhằm thảo luận về các vấn đề an ninh, xây dựng lòng tin giữa các bên liên quan nhằm tránh đẩy các vấn đề xung đột, bất đồng lên cao. Thông qua các diễn đàn, các cường quốc lớn trên thế giới ngoài khu vực cũng có dịp để bày tỏ quan điểm, thái độ của mình về các vấn đề an ninh, hợp tác trong khu vực qua đó giúp các nước nhỏ hơn trong ASEAN có thể hoạch định chính sách đối ngoại phù hợp với tình hình trong khu vực và trên thế giới. Mặc dù vai trò của các diễn đàn, tiêu biểu như ARF, chỉ là một phương thức nhằm đối thoại, thảo luận giữa các nước và không có tính ràng buộc nhưng việc không tránh né các chủ đề liên quan đến các hành vi gây mất ổn định an ninh chính trị khu vực đã tạo ra cho ARF một cơ hội cho các nước nhỏ hơn đưa ra tiếng nói, quan điểm của mình một cách bình đẳng với các nước lớn trên thế giới nói[16]. ADMM+ là nơi gắn kết giữa các bộ trưởng quốc phòng các quốc gia ASEAN với các đồng cấp đến từ Mỹ, Trung Quốc, Ấn Độ, Úc, Nhật, Hàn và New Zealand để bàn về các vấn đề đa phương và là một trong các kênh được lập ra nhằm giảm thiểu những tính toán sai lầm[17]
Về các vấn đề Triều Tiên, ASEAN có cách tiếp cận hoà bình trong việc giải quyết xung đột trên báo đảo Triền Tiên và được cộng đồng quốc tế đánh giá cao, tuy nhiên khả năng cao nhất của ASEAN chỉ dừng lại ở bày tỏ mối quan tâm và khuyến khích các bên tôn trọng luật pháp quốc tế[18]. Với vai trò trung tâm trong các diễn đàn ở khu vực thì ASEAN chưa có nhiều hành động thiết thực trong thực tế và đóng một vai trò khá mờ nhạt trong việc là trung gian hoà giải cho các vấn đề ở Triều Tiên hay khủng hoảng chính trị ở Myanmar. ASEAN hoàn toàn có thể là trung gian hoà giải về vấn đề Triều Tiên bằng việc mời Cộng hoà Dân chủ Nhân dân Triều Tiên vào các diễn đàn như ADMM+, EAS v..v để gia tăng sự tin cậy, hiểu biết lẫn nhau, nhưng đến hiện nay việc đó vẫn chưa được thực hiện.
Hàm ý với Việt Nam
Với vị trí địa lí cũng như mối quan hệ kinh tế thương mại bền chặt với cả Mỹ và Trung Quốc, Việt Nam không thể tránh khỏi sự ảnh hưởng từ cuộc cạnh tranh quyền lực Mỹ – Trung Quốc và sự lôi kéo của hai quốc gia này về phe mình để chống lại nước còn lại. Với mối quan hệ sâu rộng giữa cả hai quốc gia trên, việc ngả về bất cứ một bên nào cũng sẽ gây ra hậu quả nghiêm trọng về nhiều mặt với Việt Nam. Với một quốc gia có vị thể nhỏ hơn như Việt Nam, Mỹ và Trung Quốc có thể lợi dụng sự phụ thuộc kinh tế của Việt Nam vào các nước này để gây sức ép, lôi kéo Việt Nam nhằm tạo ra lợi thế cho mình. Chính vì vậy, để có thể giữ vững quan điểm trung lập và hạn chế sự gây ảnh hưởng từ Mỹ và Trung Quốc, Việt Nam không thể nào đứng một mình mà cần sự đoàn kết của các nước ASEAN, kết hợp sức mạnh của các nước, tạo thành một khối đoàn kết, vững mạnh và duy trì vai trò trung tâm trong khu vực châu Á – Thái Bình Dương. Qua các diễn đàn, các cơ chế do ASEAN tổ chức với sự tham gia có nhiều nước lớn trong và ngoài khu vực, Việt Nam có cơ hội bày tỏ quan điểm nhất quan của mình đó là ưu tiên đối thoại và tôn trọng luật pháp quốc tế về các vấn đề nóng trong khu vực như tranh chấp lãnh thổ trên biển Đông, an ninh, hợp tác kinh tế, biến đổi khí hậu v…v qua đó nâng cao vị thế, hình ảnh của Việt Nam trong con mắt của các nước trên thế giới. Theo PGS.TS Nguyễn Duy Dũng, để giải quyết vấn đề ở biển Đông, không phải các quốc gia ASEAN phải trở thành cường quốc quân sự hay thúc đẩy quan hệ với Mỹ, về cơ bản phải có một cơ chế ASEAN để lôi kéo Trung Quốc, thuyết phục nước này tự kiềm chế và dần từ bỏ chính sách nước lớn với khu vực – một thách thức lớn với vị trí trung tâm của ASEAN[19]. Là quốc gia có lợi ích trực tiếp trong vấn đề ở biển Đông, quan điểm nhất quán là giải quyết vấn đề dựa trên đối thoại và tôn trọng luật pháp quốc tế, Việt Nam nên tận dụng những sáng kiến, cơ hội trên để từ đó giải quyết vấn đề biển Đông./.
Tổng hợp, phân tích: Phạm Quang Phúc
Mọi phản hồi học thuật cũng như các vấn đề khác quý độc giả có thể trao đổi với Ban Biên tập Nghiên cứu Chiến lược qua địa chỉ mail: [email protected]
Tài liệu tham khảo:
[1] Nguyen Thanh Tung, Le Tuan Nha (2022), “ASEAN’s central role in power competiton between China and the US in Southeast Asia”, VNUHCM Journal of Social Sciences and Humanities, http://stdjssh.scienceandtechnology.com.vn/index.php/stdjssh/article/view/702
[2] Nguyen Thanh Tung, Le Tuan Nha (2022), tldd
[3] Nguyen Thanh Tung, Le Tuan Nha (2022), tldd
[4] Tạp chí khoa học và công nghệ Việt Nam, Cấu trúc khu vực châu Á – Thái Bình Dương đến năm 2025 và chính sách của Việt Nam, http://vjst.vn/vn/tin-tuc/4544/cau-truc-khu-vuc-chau-a—thai-binh-duong-den-nam-2025-va-chinh-sach-cua-viet-nam.aspx
[5] Tan See Seng: “Rethinking ‘ASEAN centrality’ in the regional governance of East Asia” (Tạm dịch: Suy ngẫm lại về “vai trò trung tâm của ASEAN” trong quản trị khu vực ở Đông Á), The Singapore Economic Review 63, số 1, 2016, tr. 721 – 740. Dẫn theo: Dương Văn Huy (2023), “Vai trò trung tâm của ASEAN: Thách thức, triển vọng và hàm ý đối với Việt Nam”, Tạp chí Cộng sản, https://www.tapchicongsan.org.vn/web/guest/the-gioi-van-de-su-kien/-/2018/827019/vai-tro-trung-tam-cua-asean–thach-thuc%2C-trien-vong-va-ham-y-doi-voi-viet-nam.aspx#
[6] Lê Văn Anh, Đặng Thị Thảo (2020), ‘Vai trò trung tâm của ASEAN trong cấu trúc khu vực tại châu Á – Thái Bình Dương”, Vista.gov, https://sti.vista.gov.vn/tw/Lists/TaiLieuKHCN/Attachments/309620/CVv233S092020088.pdf
[7] Minh Duc (2022), “ASEAN in the context of strategic competition among major powers in Southeast Asia”, National Defense Journal, http://m.tapchiqptd.vn/en/events-and-comments/asean-in-the-context-of-strategic-competition-among-major-powers-in-southeast-asia-19226.html
[8] Lê Văn Anh, Đặng Thị Thảo (2020), tldd.
[9] Dương Văn Huy (2023), “Vai trò trung tâm của ASEAN: Thách thức, triển vọng và hàm ý đối với Việt Nam”, Tạp chí Cộng sản, https://www.tapchicongsan.org.vn/web/guest/the-gioi-van-de-su-kien/-/2018/827019/vai-tro-trung-tam-cua-asean–thach-thuc%2C-trien-vong-va-ham-y-doi-voi-viet-nam.aspx#
[10] Minh Duc (2022), tldd.
[11] TTXVN (2020), “Liên minh châu Âu khẳng định ủng hộ vai trò trung tâm của ASEAN”, Vietnamplus, https://www.vietnamplus.vn/lien-minh-chau-au-khang-dinh-ung-ho-vai-tro-trung-tam-cua-asean/622826.vnp
[12] Dương Giang (2022), “Us lawmakers support ASEAN’s central role in region”, Vienamnews, https://vietnamnews.vn/politics-laws/1191139/us-lawmakers-support-asean-s-central-role-in-region.html
[13] Ngọc Lâm (2021), “ Trung Quốc ủng hộ ASEAN đóng vai trò trung tâm trong khu vực”, Kinh tế đô thị, https://kinhtedothi.vn/trung-quoc-ung-ho-asean-dong-vai-tro-trung-tam-trong-khu-vuc.html
[14] Minh Duc (2022), tldd
[15] Cổng thông tin ASEAN Việt Nam (2023), Không thể thay thế được vai trò trung tâm của ASEAN trong khu vực, http://trucotanct.asean.vietnam.vn/Default.aspx?Page=NewsDetail&NewsId=59301
[16] Minh Duc (2022), tldd
[17] Minh Duc (2022), tldd
[18] Minh Duc(2022), tldd
[19] Cổng thông tin ASEAN Việt Nam (2023), Không thể thay thế được vai trò trung tâm của ASEAN trong khu vực, http://trucotanct.asean.vietnam.vn/Default.aspx?Page=NewsDetail&NewsId=59301
