Trong 15 năm qua, Nga và Trung Quốc đã xây dựng mạng lưới quan hệ đối tác chiến lược phát triển với các quốc gia Trung Đông, lựa chọn định hướng chính trị đa hướng đối với khu vực. Tuy nhiên, cùng với việc mở rộng khả năng “theo chiều ngang”, chính sách như vậy cũng đồng thời đặt ra những hạn chế nhất định “theo chiều dọc”, liên quan đến việc không thể làm sâu sắc thêm quan hệ với từng đối tác đến mức độ đồng minh.
Tại các cuộc gặp song phương trong giai đoạn 2023-2025, các nhà lãnh đạo Nga và Trung Đông ít nhất một lần đã gọi nhau là đối tác chiến lược hoặc bày tỏ ý định trở thành đối tác chiến lược. Chỉ có 7 trong số 24 quốc gia được xem xét không đưa ra hoặc không nhận được đặc điểm như vậy trong các tuyên bố công khai. Tuy nhiên, giữa lời nói và thực tế có sự chênh lệch đáng kể. Sự không tương xứng này, một mặt, cho phép ghi điểm chính trị trong ngắn hạn, nhưng mặt khác, có thể gây hại cho quan hệ lâu dài với các đối tác.
Định hướng chính sách đối ngoại của Nga và Trung Quốc đối với Trung Đông thể hiện sự tương đồng về mặt khái niệm. Quan hệ đối tác chiến lược của cả hai cường quốc với các quốc gia trong khu vực không hàm ý mối quan hệ đồng minh và cam kết quốc phòng lẫn nhau, mà là quan hệ chặt chẽ hơn với các bên tham gia khu vực, trước hết trong lĩnh vực kinh tế. Các nguyên tắc phát triển hợp tác như vậy có thể bao gồm:
(1) Phát triển quan hệ thương mại với tất cả những ai sẵn sàng hợp tác, kể cả việc vượt qua các lệnh trừng phạt của Mỹ và châu Âu.
(2) Không có các cam kết và thỏa thuận có thể ảnh hưởng đến quan hệ với các đối tác khu vực khác và các bên liên quan bên ngoài khu vực, ví dụ như Mỹ.
(3) Lên án các hành động quân sự và tăng cường nỗ lực ngoại giao để giải quyết xung đột.
(4) Lập trường thận trọng đối với các mâu thuẫn và xung đột khu vực, nếu chúng không ảnh hưởng đến lợi ích an ninh của chính mình.
(5) Cung cấp hỗ trợ kỹ thuật quân sự cho các đối tác trên cơ sở thương mại, nếu đối tác khu vực có khả năng tự xử lý tình hình, còn trong trường hợp ngược lại thì giữ khoảng cách.
Khuyến nghị duy nhất phù hợp trong bối cảnh chính sách của Nga và Trung Quốc tại Trung Đông như đã trình bày, liên quan đến việc quản lý kỳ vọng của các đối tác khu vực. Các giới tinh hoa ở các nước Trung Đông, đã quen với logic của Chiến tranh Lạnh, coi quan hệ với hai cường quốc phi phương Tây như một đối trọng với phương Tây và tạo ra kỳ vọng ở người dân rằng Moscow và Bắc Kinh sẽ hỗ trợ họ trong trường hợp xung đột nghiêm trọng với Mỹ và đồng minh. Bằng cách làm rõ công khai sự khác biệt giữa đồng minh và đối tác chiến lược, Nga và Trung Quốc có thể kịp thời điều chỉnh những kỳ vọng quá cao và giải thích rằng khái niệm đa cực đang phát triển ngoài khuôn khổ đồng minh và đối kháng khối.
Trong bối cảnh đối đầu ngày càng gia tăng của Moscow và Bắc Kinh với Washington và các đối thủ ở châu Âu, một số quốc gia Trung Đông bắt đầu coi tình hình thế giới ngày càng phân cực hơn. Và trong bối cảnh đó, lời kêu gọi của Nga và Trung Quốc về việc tích cực hình thành trật tự thế giới đa cực đã tạo ra những kỳ vọng không thực tế ở họ về quan hệ với các cường quốc phi phương Tây hàng đầu. Nga và Trung Quốc không chỉ cần phân định ranh giới giữa đồng minh và đối tác chiến lược, mà còn phải xác định các tiêu chí của loại hình quan hệ khác. Luận giải rõ ràng về vấn đề này sẽ giúp tránh được sự bất mãn của các đối tác khu vực, tương tự như sự bất mãn đã xuất hiện ở Iran do những kỳ vọng không được đáp ứng trong cuộc xung đột với Israel và Mỹ vào tháng 6 năm 2025.
Bối cảnh xung đột ở khu vực
Trong giai đoạn 2024-2025, chương trình nghị sự Trung Đông đối với Nga được xác định bởi ba cuộc xung đột: chiến thắng quân sự và việc lên nắm quyền của phe đối lập Tổng thống Bashar Assad tại Syria vào tháng 12 năm 2024, chiến dịch của Israel tại Dải Gaza, cũng như cuộc chiến của Israel và Mỹ chống Iran vào tháng 6 năm 2025.
Thứ nhất, sự việc thay đổi chính quyền tại Syria. Chiến dịch quân sự bắt đầu từ tháng 9 năm 2015 tại Syria là kinh nghiệm đầu tiên của Lực lượng Vũ trang Nga trong việc tiến hành các hoạt động chiến đấu ngoài không gian hậu Xô Viết. Trong hai năm, quân đội Nga phối hợp chặt chẽ với quân đội Iran đã có thể đàn áp phong trào khủng bố và giúp chính phủ B. Assad lấy lại quyền kiểm soát phần lớn lãnh thổ đất nước. Tuy nhiên, sau bảy năm, sự tiến công nhanh chóng của các lực lượng chống chính phủ đã chứng minh sự yếu kém của bộ máy quân sự-chính trị Syria. Khi Moscow và Tehran tập trung vào an ninh riêng, việc duy trì chính quyền Assad trở nên bất khả thi. Kết quả của cuộc đảo chính vào tháng 12 năm 2024, khi phe đối lập lên nắm quyền, Iran đã hoàn toàn mất vị thế tại Syria, còn nhiệm vụ của Moscow là thiết lập các kênh giao tiếp với chính quyền mới và duy trì sự hiện diện quân sự trong khu vực. Đồng thời, đã đạt được những thành công khá rõ ràng: vào tháng thứ mười đứng đầu chính quyền chuyển tiếp Syria, Tổng thống Ahmed al-Sharaa đã đến thăm Moscow, trong khi cựu Tổng thống Syria tiếp tục ở Nga, được cấp tị nạn vì lý do nhân đạo. Tính đến tháng 10 năm 2025, các căn cứ quân sự Nga tại Syria vẫn tiếp tục hoạt động.
Thứ hai, vấn đề xung đột tại Dải Gaza. Đối với xung đột tại Dải Gaza, Moscow đã giữ lập trường cân bằng. Cụ thể, Điện Kremlin lên án vụ tấn công ngày 7 tháng 10 năm 2023, nhưng cho rằng việc pháo kích bừa bãi các khu dân cư tại Gaza của quân đội Israel là phản ứng không tương xứng. Nga coi xung đột Palestine-Israel là nguồn gốc của mọi mâu thuẫn khu vực, và giải pháp khả thi duy nhất là thành lập một nhà nước Palestine “có lãnh thổ liền mạch và bền vững” trong biên giới năm 1967 với thủ đô tại Đông Jerusalem.
Trong nỗ lực tìm kiếm giải pháp ngoại giao cho xung đột, cũng như xuất phát từ mong muốn giải cứu con tin có quốc tịch Nga, Moscow đã không đưa Hamas vào danh sách các tổ chức khủng bố và tập trung vào việc hỗ trợ đối thoại liên Palestine. Vào mùa xuân năm 2024 tại Moscow đã diễn ra cuộc gặp của 14 phe phái chính của Palestine, và tổng cộng kể từ khi giai đoạn quân sự của xung đột bắt đầu, đại diện Hamas đã đến Moscow bốn lần.
Trump đã trình bày kế hoạch toàn diện để giải quyết xung đột tại Dải Gaza vào ngày 29 tháng 9 năm 2025. Tiếp đó, ngày 10 tháng 10 năm 2025, thỏa thuận ngừng bắn giữa Israel và Hamas có hiệu lực, và ngày 13 tháng 10 năm 2025 tại Sharm el-Sheikh, các nhà lãnh đạo Mỹ, Qatar, Ai Cập và Thổ Nhĩ Kỳ đã ký thỏa thuận chấm dứt chiến tranh tại Dải Gaza với sự tham gia của lãnh đạo hơn 20 quốc gia. Trong khi đó, các lời kêu gọi nhiều lần ngừng bắn của Nga và phần lớn các nước trên thế giới vẫn không được lắng nghe. Trong khi các hoạt động chiến đấu đang diễn ra, Israel đã phong tỏa hầu hết các lô hàng viện trợ nhân đạo, trong đó có cả từ Nga, vào khu vực này. Trong suốt xung đột, theo số liệu của Bộ Y tế Palestine, khoảng 70.000 người đã thiệt mạng.
Thứ ba, chiến tranh của Israel và Mỹ chống Iran. Vào tháng 6 năm 2025, hai ngày trước vòng đàm phán thứ sáu giữa Mỹ và Iran, quân đội Israel đã bắt đầu chiến dịch quân sự chống Tehran. Trong 12 ngày xung đột tại Iran, các cơ sở hạ tầng quân sự và hạt nhân đã bị phá hủy, các nhà khoa học hạt nhân và chỉ huy IRGC bị sát hại. Tổng cộng có hơn 1.000 người thiệt mạng. Mỹ cũng đã tiến hành không kích các cơ sở hạt nhân.
Nga lên án cuộc tấn công, nhưng không cung cấp viện trợ quân sự cho Iran, với lý do không nhận được yêu cầu như vậy từ Tehran, và trong những năm trước đó người Iran không thể hiện sự quan tâm đến việc cùng phát triển hệ thống phòng không. Moscow tập trung vào các biện pháp ngoại giao để giải quyết xung đột, lưu ý rằng cuộc chiến đã nổ ra giữa một “quốc gia gần như nói tiếng Nga” và một đối tác chiến lược của Nga.
Những lời khen chiến lược
Tại các cuộc gặp song phương trong giai đoạn 2023-2025, các nhà lãnh đạo Nga và Trung Đông ít nhất một lần đã gọi nhau là đối tác chiến lược hoặc bày tỏ ý định trở thành đối tác chiến lược [1]. Chỉ có 7 trong số 24 quốc gia được xem xét không đưa ra hoặc không nhận được đặc điểm như vậy trong các tuyên bố công khai [2]. Tuy nhiên, giữa lời nói và thực tế có sự chênh lệch đáng kể. Sự không tương xứng này, một mặt, cho phép ghi điểm chính trị trong ngắn hạn, nhưng mặt khác, có thể gây hại cho quan hệ lâu dài với các đối tác.
Những sự không khớp đã đề cập có thể được chia thành hai loại một cách điều kiện. Trong trường hợp đầu tiên, các bên thỉnh thoảng gọi nhau là đối tác chiến lược, nhưng chính thức không coi như vậy. Trong trường hợp thứ hai – tư cách đối tác chiến lược được ghi nhận về mặt pháp lý, nhưng không được đổ đầy nội dung thực tiễn. Đồng thời, trong cả hai trường hợp, việc thiếu các tiêu chí để vận hành khái niệm đối tác chiến lược cản trở các bên nhận thức nó giống nhau trong lời nói, trên giấy tờ và trong thực tế.
Do tính mơ hồ của thuật ngữ này [3], đặc điểm “đối tác chiến lược” đã trở thành cách để một số chính trị gia thể hiện sự lịch sự đối với đồng cấp của mình. Chỉ các tuyên bố và hiệp ước chính thức mới cho phép phân biệt lời khen của một nhà lãnh đạo riêng lẻ với định hướng có hệ thống của quốc gia mà người đó đại diện, hướng tới phát triển quan hệ đối tác chiến lược.
Quan hệ hợp tác được gọi là chiến lược trên giấy tờ, chứ không chỉ bằng lời nói, là mối quan hệ của Nga với năm quốc gia Trung Đông và Bắc Phi (xem hình 1): Morocco (Tuyên bố về đối tác chiến lược sâu rộng, 2016), Ai Cập (Hiệp ước về đối tác toàn diện và hợp tác chiến lược, 2018), UAE (Tuyên bố về đối tác chiến lược, 2021), Algeria (Tuyên bố về đối tác chiến lược sâu rộng, 2023) và Iran (Hiệp ước về đối tác chiến lược toàn diện, 2025).
Hình 1. Các đối tác của Nga tại Trung Đông năm 2025
Đồng thời, trong các văn kiện hoạch định chính sách đối ngoại của Nga không cụ thể hóa đối tác chiến lược có nghĩa gì trong thực tế. Nếu đơn giản hóa quan hệ đối tác dưới dạng bảng giá, thì từ các từ “chiến lược”, “cùng có lợi”, “toàn diện”, “đa chiều”, “sâu rộng” và “đặc biệt ưu đãi” không tạo thành một thang “giá” phân cấp với các điều kiện hợp tác khác nhau. Mỗi quốc gia phải tự xác định ưu điểm của đối tác chiến lược “toàn diện” là gì và có thể trông chờ sự hỗ trợ nào từ Moscow. Do đó, việc sử dụng các tính từ khác nhau mà không giải thích ý nghĩa của chúng trở thành nguyên nhân hình thành ở các đối tác những kỳ vọng không nhất thiết phù hợp với kế hoạch của Nga.
Trung Quốc chính thức gọi các quốc gia sau là đối tác chiến lược (xem hình 2): Thổ Nhĩ Kỳ (2010), Algeria, Ai Cập, Qatar (2014), Jordan, Iraq, Pakistan (2015), Iran, Morocco, Saudi Arabia (2016), Israel (2017), Kuwait, UAE, Oman (2018), Palestine (2023), Bahrain, Tunisia (2024).
Hình 2. Các đối tác của Trung Quốc tại Trung Đông (2025)
Bắc Kinh có cách tiếp cận rõ ràng hơn đối với hệ thống phân cấp đối tác: theo quy mô và tính chất tương tác, dễ dàng hơn để tưởng tượng sự khác biệt giữa đối tác chiến lược, đối tác chiến lược toàn diện và đối tác chiến lược bền vững. Tuy nhiên, Bắc Kinh cũng phải sử dụng các tính từ đặc biệt cho các quốc gia mà họ không thể đưa vào thang phân loại chung do các mâu thuẫn địa chính trị trong khu vực. Ví dụ, Israel được gọi là đối tác đổi mới toàn diện, có lẽ để không đánh đồng quan hệ Trung Quốc-Israel với các quan hệ đối tác chiến lược và đối tác chiến lược toàn diện tại Trung Đông.
Hình 3. Thương mại của Nga và Trung Quốc với các quốc gia Trung Đông năm 2023
So sánh các hướng hợp tác của Nga (hình 1) [4] và Trung Quốc (hình 2) [5] với các nước Trung Đông với mức kim ngạch thương mại của họ (hình 3) cho phép đưa ra một số nhận xét quan trọng. Thứ nhất, chỉ riêng kim ngạch thương mại Saudi Arabia-Trung Quốc đã vượt toàn bộ kim ngạch thương mại Nga-Trung Đông. Thứ hai, có sự chênh lệch rõ rệt giữa tư cách và độ sâu của các quan hệ đối tác của Nga trong lĩnh vực kinh tế, đặc biệt trong một số trường hợp. Đồng thời, những chênh lệch này không phải lúc nào cũng được phản ánh trong lời nói của Nga. Ví dụ, Thổ Nhĩ Kỳ – đối tác thương mại chính của Nga tại Trung Đông (khối lượng thương mại thậm chí còn vượt cả Thổ Nhĩ Kỳ-Trung Quốc), Ankara định kỳ đóng vai trò trung gian trong việc giải quyết xung đột tại Ukraine, hợp tác với Nga trong cả năng lượng truyền thống và nguyên tử, mua lúa mì Nga và thậm chí đã mua hệ thống phòng không S-400 của Nga. Tuy nhiên, Moscow không ký thỏa thuận đối tác chiến lược với Ankara, không giống như ví dụ với Abu Dhabi và Cairo, mặc dù khối lượng thương mại song phương của Nga với UAE và Ai Cập thấp hơn đáng kể. Có thể các bên không thấy việc công nhận chính thức tư cách đối tác như vậy là phù hợp, tính đến việc Thổ Nhĩ Kỳ là thành viên NATO. Trong mọi trường hợp, hợp tác toàn diện được thực hiện mà không cần ký các văn bản đặc biệt.
Ngược lại, năm 2016 Nga tuyên bố Morocco là đối tác chiến lược, nhưng các bên vẫn chưa đạt được mức độ hợp tác tương xứng với tư cách này, đặc biệt theo các chỉ số kim ngạch thương mại và thực hiện các dự án kinh tế lớn. Liệu tư cách đối tác như vậy có còn phù hợp và tính chiến lược của nó thể hiện ở đâu – vẫn là câu hỏi mở. Các hãng thông tấn Nga chỉ đưa tin rằng tại Morocco, Nga được coi là đối tác chiến lược trong lĩnh vực xuất khẩu trái cây và rau quả.
Trật tự hòa nhập
Đặc điểm của các quan hệ đối tác của Nga tại Trung Đông phản ánh thái độ của Moscow đối với việc xây dựng kiến trúc an ninh khu vực, gần với quan niệm của Trung Quốc về hợp tác và khác biệt căn bản với logic hình thành đồng minh của Mỹ. Đặc biệt, ngay cả trục “Nga – Iran – Trung Quốc” cũng không có tham vọng về tính chất quan hệ như quan sát được trong tương tác theo tuyến Mỹ – Israel.
Quan hệ Mỹ-Israel, đặc biệt dưới chính quyền D. Trump – là ví dụ duy nhất về quan hệ đối tác tại Trung Đông, trong đó lợi ích của một bên trong khu vực được thực hiện theo thứ tự ưu tiên, thường có hại cho lợi ích của các đối tác còn lại. Tuy nhiên, để duy trì vị thế hiện tại trong lĩnh vực an ninh và kinh tế, Washington phải tính đến cả lập trường của các quốc gia Ả Rập, những nước không hài lòng với việc Mỹ hỗ trợ gần như vô điều kiện chính sách của Tel Aviv. Sự cần thiết phải cân bằng giữa các lợi ích khác hướng của các đối tác khu vực – là một trong những lý do khiến tổng thống Mỹ quan tâm đến việc giải quyết xung đột Palestine-Israel.
Tuy nhiên, Mỹ tiếp tục tuân theo logic an ninh loại trừ, xây dựng cấu trúc trật tự khối tại khu vực và ký kết các đồng minh với cam kết quốc phòng lẫn nhau. Ví dụ, Hiệp định Abraham, nhằm thiết lập quan hệ ngoại giao giữa Israel và các nước Ả Rập Trung Đông, cũng hướng chống lại Cộng hòa Hồi giáo Iran. Ngoài ra, song song với tiến trình ngoại giao, đã chuẩn bị nền tảng để tạo ra hệ thống phòng thủ tên lửa/phòng không khu vực, nhằm bảo vệ các nước tham gia thỏa thuận tiềm năng khỏi “mối đe dọa tên lửa Iran”.
Ngược lại, Nga đặt nền tảng quan hệ với các quốc gia Trung Đông là logic an ninh hòa nhập và các quan hệ đối tác chiến lược, cho phép cân bằng thông qua các quyết định chiến thuật. Đặc biệt, cách tiếp cận như vậy được phản ánh trong Khái niệm đảm bảo an ninh tập thể tại khu vực Vịnh Ba Tư, mà Moscow đã bắt đầu phát triển từ cuối những năm 1990. Duy trì quan hệ ngang bằng với các bên đối địch, Nga buộc phải tuân theo chính sách đa hướng tương tự tại Trung Đông, mà các cường quốc trung bình và các quốc gia quy mô nhỏ hơn lựa chọn là tối ưu cho mình.
Tính chất cân bằng của chính sách thể hiện rõ qua ví dụ về quan hệ Nga-Israel. Bất chấp mọi bất đồng giữa Moscow và Tel Aviv về xung đột tại Ukraine, như đã lưu ý, Nga đã giữ lập trường thận trọng cả đối với chiến dịch của Israel tại Gaza, lẫn đối với các cuộc tấn công của Israel và Mỹ vào Iran. Moscow thể hiện rõ quan điểm của mình ở cấp độ tuyên bố của Bộ Ngoại giao, nhưng càng lên cấp lãnh đạo cao (cho đến nguyên thủ quốc gia) thì lập trường càng thận trọng hơn. Cách tiếp cận tương tự cũng thấy rõ trong lời nói chính thức của Trung Quốc: từ những tuyên bố mạnh mẽ tại các cuộc họp công việc đến các tông màu dịu nhẹ ở cấp chính trị cao nhất, điều này có lẽ liên quan đến việc hướng tới phát triển quan hệ dài hạn trong khu vực, kể cả với những bên hiện tại khó có thể gọi là đối tác.
Thử thách từ Iran
Trong các tình huống khủng hoảng, các nhà lãnh đạo các quốc gia Trung Đông có thể trông chờ sự hỗ trợ nào từ các cường quốc thân thiện. Như đã lưu ý ở trên, trong cuộc tấn công của phe đối lập tại Syria vào tháng 12 năm 2024, Nga chỉ có thể cung cấp cho đồng minh duy nhất trong khu vực nơi tị nạn chính trị – Moscow không thực hiện các hành động quyết liệt để cứu bộ máy quân sự-chính trị của B. Assad.
Mặc dù quan hệ của Moscow và Tehran không phải là đồng minh, khi Israel tấn công Iran vào tháng 6 năm 2025, ánh mắt của cộng đồng quốc tế trước hết hướng về Nga và ở mức độ thấp hơn một chút là Trung Quốc. Có thể giả định rằng việc thiếu hỗ trợ thực tế từ phía họ cho phép Iran và các nước khác đánh giá khả năng và ưu tiên thực sự của các đối tác chiến lược của mình.
Những ai gán cho khái niệm đối tác chiến lược tính chất loại trừ, đồng minh, buộc phải có những bước đi táo bạo từ phía các cường quốc lớn hơn trong thời chiến, đã nhận thức: hiện tại cả Moscow và Bắc Kinh đều chưa sẵn sàng can thiệp vào các xung đột khu vực, cho đến khi sự bùng phát của chúng không bắt đầu đe dọa lợi ích quốc gia của họ. Ví dụ, trong thời bình, Nga và Trung Quốc đã tiến hành tập trận hải quân với Iran, nhưng trong thời chiến không đề xuất hỗ trợ quân sự, cũng không gửi tín hiệu cho đối phương dưới hình thức tuần tra chung tại Vịnh Ba Tư. Trên báo chí có những tuyên bố rằng sau khi giai đoạn gay gắt của xung đột kết thúc, Nga và Trung Quốc đã đẩy nhanh việc cung cấp vũ khí trong khung hợp tác kỹ thuật quân sự thương mại, nhưng họ tránh các tuyên bố công khai về vấn đề này, đồng thời phải tính đến nguồn lực và hạn chế của chính mình khi thực hiện các lô hàng như vậy.
Tình hình đã tạo ra thách thức mang tính hệ thống đối với những lực lượng chính trị tại Iran đặt cược đặc biệt vào phát triển quan hệ với Nga và Trung Quốc. Trong thời bình, các luận điểm của họ về đối tác chiến lược với các cường quốc Phương Đông (theo quan niệm Iran, Phương Đông là Trung Quốc, Nga và các nước khác đối đầu với khối quân sự-chính trị phương Tây) nghe có vẻ đầy hy vọng, phần nào còn hào hứng. Tuy nhiên, việc thiếu hỗ trợ tích cực từ phía Moscow và Bắc Kinh trong tình huống xung đột đã gây ra sự bất mãn trong dư luận. Các chính trị gia bị chỉ trích chỉ còn cách viện dẫn rằng đầu hàng trước tối hậu thư của Mỹ và Israel – là kịch bản còn tồi tệ hơn cho chính sách đối ngoại của Iran so với việc thiếu hỗ trợ quân sự đầy đủ từ phía Nga và Trung Quốc.
Trong bối cảnh đình chiến quân sự mong manh, xung đột xoay quanh chương trình hạt nhân Iran đã chuyển sang sân chơi Hội đồng Bảo an LHQ, và tình hình lại một lần nữa không có lợi cho Iran. Các nước “bộ ba châu Âu” – Anh, Pháp và Đức – vẫn chính thức là thành viên của Kế hoạch Hành động Chung Toàn diện về chương trình hạt nhân Iran (JCPOA), đã kích hoạt cơ chế tự động khôi phục (snapback) tất cả các hạn chế trừng phạt trước đó, cáo buộc Iran vi phạm JCPOA. Tình huống như vậy có thể xảy ra do Nga và Trung Quốc không có quyền phủ quyết đối với hồ sơ hạt nhân Iran, hệ quả của các thỏa thuận năm 2015. Từ bỏ quyền phủ quyết là một trong những điều kiện của “thỏa thuận”, mà sau mười năm đã bị vi phạm do hành động của “bộ ba châu Âu”, giải thích theo kiểu ngụy biện các điều khoản của Nghị quyết 2231 của Hội đồng Bảo an LHQ. Mặc dù Nga và Trung Quốc đề xuất gia hạn hiệu lực của JCPOA thêm sáu tháng để cho các nhà ngoại giao cơ hội xây dựng thỏa thuận mới, các nước phương Tây và đồng minh đã chặn dự thảo nghị quyết như vậy. Giờ đây, nguồn lực ngoại giao của hai thành viên thường trực phi phương Tây của Hội đồng Bảo an được hướng vào việc phủ nhận sự khôi phục các lệnh trừng phạt.
Từ quan điểm của Nga và Trung Quốc, việc khôi phục các hạn chế trừng phạt chống Iran của “thời kỳ” trước đó trong điều kiện hiện tại – không chỉ là biện pháp phi pháp mà còn bất hợp pháp: cả tinh thần của JCPOA và Nghị quyết 2231 của Hội đồng Bảo an LHQ, lẫn văn bản của các tài liệu này đều bị vi phạm. Họ có ý định tiếp tục tương tác với Iran như thể không có bất kỳ nghị quyết nào trước đó của Hội đồng Bảo an LHQ, và sẽ kêu gọi các đối tác và đồng minh của mình thực hiện cách tiếp cận tương tự. Nếu không, các quốc gia phi hạt nhân khác – thành viên NPT sẽ nhận được tín hiệu rằng các thỏa thuận không còn hiệu lực nữa. Quyền thuộc về người có thể áp dụng vũ lực.
Kết quả là lĩnh vực pháp lý quốc tế đã bị chia rẽ, nhưng không phải vì Nga và Trung Quốc bảo vệ lợi ích của đối tác chiến lược của mình trái với các chuẩn mực quốc tế. Ngược lại, nỗ lực của họ hướng tới bảo vệ chế độ không phổ biến hạt nhân khỏi áp lực tùy tiện lên các quốc gia “ngưỡng cửa”: nếu cộng đồng quốc tế không hỗ trợ quân sự-chính trị cho họ trong thời kỳ khủng hoảng, chính phủ của họ có thể quyết định phát triển vũ khí hạt nhân như cách duy nhất để răn đe đối thủ và đảm bảo an ninh quốc gia.
Quản lý kỳ vọng
Định hướng chính sách đối ngoại của Nga và Trung Quốc đối với Trung Đông có nhiều điểm tương đồng về mặt diễn ngôn. Dựa trên năm nguyên tắc phát triển hợp tác như đã đề cập ở phần đầu của bài viết, nếu đồng ý với những nguyên tắc này, câu hỏi đặt ra là làm thế nào, và quan trọng hơn – tại sao Moscow và Bắc Kinh có thể hợp tác tại Trung Đông. Nguyên tắc đầu tiên ngụ ý rằng Nga và Trung Quốc cạnh tranh để phát triển quan hệ thương mại-kinh tế với các nước trong khu vực – điều này bình thường trong điều kiện thị trường. Về việc nhận những cam kết nào và cách phản ứng với xung đột khu vực (nguyên tắc 2 và 4), mỗi thủ đô (không) hành động tự quyết, xuất phát từ lợi ích quốc gia. Dù Nga và Trung Quốc có ủng hộ giải pháp cho xung đột Palestine-Israel đến đâu, giả định việc thành lập hai nhà nước, và phản đối chiến dịch của Israel tại Gaza, không ai trong số họ áp dụng các biện pháp thực tế cứng rắn chống Israel.
Tuy nhiên, Moscow và Bắc Kinh cùng lên án các cuộc tấn công vào cơ sở hạ tầng hạt nhân Iran và duy trì đối thoại thường xuyên với tất cả các bên liên quan (nguyên tắc 3) – đây là vấn đề duy nhất trong khu vực mà cần có cơ chế tham vấn ba bên riêng với Iran. Đáng chú ý, cuộc đối thoại giữa 14 phe phái Palestine, diễn ra ở cả Nga và Trung Quốc: vào tháng 2-3 năm 2024 họ gặp nhau tại Moscow, và vào tháng 6 cùng năm – tại Bắc Kinh. Nếu Nga và Trung Quốc có phối hợp cách tiếp cận của mình đối với tiến trình này, nhưng việc “bàn giao hồ sơ” và “đối chiếu đồng hồ” diễn ra không công khai, trong khuôn khổ đối thoại song phương thường xuyên. Nguy cơ tiếp diễn các hoạt động chiến đấu giữa Israel và Iran thúc đẩy Moscow và Bắc Kinh tương tác về các vấn đề kỹ thuật quân sự với Tehran và có lẽ với nhau (nguyên tắc 5). Các trường hợp còn lại và tiềm năng hợp tác Nga-Trung Quốc về chúng nhìn chung phù hợp với logic đã mô tả, và điều đó có nghĩa là các định dạng phối hợp và hợp tác mới của Moscow và Bắc Kinh tại khu vực này sẽ chỉ hiệu quả hơn khi hành động cùng nhau.
Khuyến nghị duy nhất phù hợp trong bối cảnh chính sách của Nga và Trung Quốc tại Trung Đông như đã trình bày, liên quan đến việc quản lý kỳ vọng của các đối tác khu vực. Các giới tinh hoa ở các nước Trung Đông, đã quen với logic của Chiến tranh Lạnh, coi quan hệ với hai cường quốc phi phương Tây như một đối trọng với phương Tây và tạo ra kỳ vọng ở người dân rằng Moscow và Bắc Kinh sẽ hỗ trợ họ trong trường hợp xung đột nghiêm trọng với Mỹ và đồng minh. Bằng cách làm rõ công khai sự khác biệt giữa đồng minh và đối tác chiến lược, Nga và Trung Quốc có thể kịp thời điều chỉnh những kỳ vọng quá cao và giải thích rằng khái niệm đa cực đang phát triển ngoài khuôn khổ đồng minh và đối kháng khối.
Biên dịch: Bùi Toàn
Tác giả Adlan Margoev là Nghiên cứu viên tại Viện Nghiên cứu Quốc tế, Đại học MGIMO thuộc Bộ Ngoại giao Nga
Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả, không nhất thiết phản ánh quan điểm của Nghiên cứu Chiến lược. Mọi trao đổi học thuật và các vấn đề khác, quý độc giả có thể liên hệ với ban biên tập qua địa chỉ mail: [email protected]
Chú thích:
1. Мавритания — http://kremlin.ru/events/president/news/75388; Марокко — https://tass.ru/ekonomika/25383297; Алжир — http://government.ru/news/54084/; Тунис — ru/2024/07/04/rossijskij-eksport-prodovolstviya-v-tunis-mozhet-prevysit-400-mln-dollarov/; Ливия — https://ria.ru/20250723/liviya-2030963810.html; Египет — http://kremlin.ru/events/president/news/76886; Судан — https://www.interfax.ru/world/1018005; Турция — https://tass.ru/politika/25491651; Сирия — https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/23355785; Саудовская Аравия — https://mcx.gov.ru/press-service/news/rossiya-i-saudovskaya-araviya-rasshiryayut-sotrudnichestvo-v-sfere-apk/; Оман — https://fish.gov.ru/news/2023/09/28/mrf-2023-glava-rosrybolovstva-obsudil-s-sultanatom-oman-plany-po-aktivizaczii-vzaimodejstviya-v-oblasti-rybnogo-hozyajstva/; ОАЭ — https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/22177957; Бахрейн — https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/24525961; Катар — https://iz.ru/1802890/semen-boikov-anastasiia-kostina/kozyrnoj-status-katar-zainteresovan-v-strategicheskom-partnerstve-s-rf; Кувейт — https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/22249147; Иран — https://tass.ru/politika/25471123; Пакистан — https:/iz.ru/1787689/anastasia-kostina/v-rassirenii-obemov-torgovli-zainteresovany-i-rossia-i-pakistan.
2. К ним относятся Ирак, Ливан, Палестина, Израиль, Иордания (за исключением сайта посольства в Москве —https://www.mfa.gov.jo/ru/embassy/MoscowRussian/content/1509/двусторонние-отношения), Йемен, Афганистан.
[3] Trong Từ điển Ngoại giao Mới, do Học viện Ngoại giao thuộc Bộ Ngoại giao Nga xuất bản, đối tác chiến lược được hiểu là mức độ “tương tác dài hạn của hai nước trong các lĩnh vực chính trị, kinh tế, xã hội và các lĩnh vực khác“, cũng như “sự hội tụ lợi ích trong các lĩnh vực quan trọng: an ninh và quốc phòng của các đối tác chiến lược“. Với duy nhất một tham chiếu đến bài báo học thuật về chủ đề này, các tác giả đưa ra tám tiêu chí của quan hệ đối tác như vậy. Xem chi tiết tại “Đối tác chiến lược“. Từ điển Ngoại giao Mới. Học viện Ngoại giao thuộc Bộ Ngoại giao Nga, 2022. http://diplomaticdictionary.com/dictionary/стратегическое-партнерство/
[4] Tác giả chú ý đến bảy yếu tố tương tác của Nga với các nước Trung Đông: quy mô thương mại và đầu tư lẫn nhau trong điều kiện áp lực trừng phạt, hợp tác trong lĩnh vực kỹ thuật quân sự, dầu khí, nguyên tử và nông nghiệp (tập trung vào cây ngũ cốc), sự hiện diện của cộng đồng người nói tiếng Nga lớn và sự tham gia của quốc gia đối tác vào các nỗ lực ngoại giao nhằm giải quyết xung đột tại Ukraine. Danh sách cũng có thể bao gồm lĩnh vực hậu cần, khai thác khoáng sản và các lĩnh vực khác, nhưng nỗ lực trình bày tổng quan đầy đủ về các hướng hợp tác sẽ gây bất lợi cho nhiệm vụ trực quan hóa chúng trên bản đồ (hình 1).
[5] Trong sự hiện diện của Trung Quốc tại Trung Đông, tám yếu tố được nêu bật: quy mô thương mại và đầu tư lẫn nhau, hợp tác trong lĩnh vực kỹ thuật quân sự, dầu khí, nguyên tử và trong lĩnh vực năng lượng tái tạo, trong phát triển công nghệ thông tin–truyền thông, hậu cần và cơ sở hạ tầng (hình 2).
