Dưới ảnh hưởng kép của cuộc chơi Trung-Mỹ và khủng hoảng Ukraine, các lực lượng chính trong khu vực tiếp tục thực hiện các điều chỉnh chiến lược. Trong đó, Nhật Bản, Hàn Quốc, Australia và Mỹ đã tăng cường phối hợp chiến lược cũng như hợp tác liên minh, trở thành lực lượng nòng cốt của Mỹ trong việc thực hiện “Chiến lược Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương”; chính sách “Hướng Đông” của Nga được đẩy mạnh trong thời gian gần đây đã bị đình trệ, nhưng chính sách “phủ đầu” của Nga và sự phối hợp chiến lược với Trung Quốc, Ấn Độ sau khi cuộc khủng hoảng leo thang đã đảm bảo rằng Nga vẫn có ảnh hưởng đối với các vấn đề xung quanh. Trên cơ sở sức mạnh quốc gia ngày càng tăng, Ấn Độ tiếp tục tăng cường hợp tác với đồng minh Mỹ để chống lại Trung Quốc, nhưng đồng thời thể hiện quyền tự chủ chiến lược hơn đối với cuộc khủng hoảng Ukraine. Sau một thời gian ngắn lo lắng về chiến lược, ASEAN bắt đầu tăng cường quyền tự chủ chiến lược, đặc biệt là ngoại giao ba nước lớn vào cuối năm 2022, ở một mức độ đáng kể, nó đã định hình lại “vị trí trung tâm” của mình trong cấu trúc khu vực.
Nhật Bản, Hàn Quốc, Australia: Tăng cường hợp tác toàn diện với Hoa Kỳ
Sự leo thang của cuộc khủng hoảng Ukraine đã thúc đẩy những thay đổi lớn trong cách nhìn của Nhật Bản về trật tự quốc tế, an ninh và các cường quốc. Nhận thức của Nhật Bản về độc lập an ninh đã tăng lên chưa từng thấy và thái độ của nước này cũng trở nên tích cực hơn đối với các vấn đề như sửa đổi hiến pháp, chuẩn bị quân sự, thậm chí là sở hữu hạt nhân. Vào tháng 6 năm 2022, Thủ tướng Nhật Bản Fumio Kishida đã đưa ra “Tầm nhìn hòa bình Kishida” tại Đối thoại Shangri-La ở Singapore, nhấn mạnh sự cần thiết phải tăng cường năng lực phòng thủ cơ bản của Nhật Bản, củng cố liên minh Nhật-Mỹ và hợp tác an ninh với “những quốc gia có cùng chí hướng”. Nhật Bản xác định rõ ràng Triều Tiên, Trung Quốc, Nga là “nguồn đe dọa an ninh” chính đồng thời nhấn mạnh việc áp dụng các biện pháp phòng ngừa an ninh toàn diện và khác biệt đối với các quốc gia này. Dựa trên cơ sở đó, Nhật Bản tiếp tục chuyển đổi tư thế phòng thủ quốc gia, đến cuối tháng 12 năm 2022, nước này đã hoàn thành ba văn kiện quan trọng là sửa đổi “Chiến lược an ninh quốc gia”, “Đề cương chương trình phòng thủ quốc gia” và “Kế hoạch chuẩn bị lực lượng phòng thủ trung hạn”. Họ bắt đầu gia tăng đáng kể chi tiêu quốc phòng, phát triển vũ khí và trang bị tấn công, mở rộng phạm vi hoạt động an ninh cũng như mở rộng mạng lưới “bán liên minh”. Điều này đánh dấu bước chuyển lớn trong chính sách an ninh của Nhật Bản sau Chiến tranh thế giới thứ hai, từ phòng ngự sang tấn công, đồng thời cũng là định hướng cơ bản trong chính sách an ninh của Nhật Bản trong 5 đến 10 năm tới.
Nhật Bản coi trọng và tích cực duy trì liên minh Mỹ – Nhật, chú trọng các điểm nóng an ninh như Bán đảo Triều Tiên và vấn đề eo biển Đài Loan. Nhật Bản tăng cường phối hợp với Mỹ, xây dựng kế hoạch tác chiến chung, chia sẻ cơ sở hậu cần, tăng cường mạnh mẽ tần suất huấn luyện liên hợp để nâng cao trình độ thực chiến. Lấy liên minh Mỹ-Nhật làm nòng cốt, Tokyo đã tăng cường hợp tác chiến lược với các đồng minh của Mỹ. Vào tháng 12 năm 2022, Nhật Bản và Úc đã tổ chức cuộc gặp 2+2 với các bộ trưởng ngoại giao và bộ trưởng quốc phòng, đồng thời ra tuyên bố chung về tăng cường hợp tác quốc phòng ba bên Nhật Bản-Mỹ-Úc. Tokyo cũng đàm phán và ký kết “Hiệp định bảo vệ tình báo quân sự” với Đức và Canada, cố gắng hòa nhập vào mạng lưới tình báo quân sự của các nước phương Tây do Mỹ đứng đầu. Ngoài ra, Nhật Bản lần đầu tiên tham gia hội nghị thượng đỉnh NATO, chính thức gia nhập Trung tâm phòng thủ mạng NATO, hợp tác giữa hai bên trong lĩnh vực chia sẻ thông tin tình báo, diễn tập quân sự, hợp tác trong lĩnh vực công nghệ thiết bị không ngừng đi vào chiều sâu và vững chắc.
Năm 2023, Nhật Bản sẽ nhân cơ hội làm Chủ tịch luân phiên Nhóm 7 nước G7 (G7) nhằm triển khai mạnh mẽ hợp tác với Đức, Anh, Italia và các nước khác trên các lĩnh vực ngoại giao, quốc phòng, kinh tế. Đồng thời, họ có kế hoạch mời Hàn Quốc, Úc, Ấn Độ và các nước khác tham dự hội nghị thượng đỉnh G7 tại Nhật Bản. Ngoài ra, Thủ tướng Nhật Bản Kishida cũng đã liên tiếp thăm Ấn Độ và Ukraine vào tháng 3, cố gắng thuyết phục Ấn Độ, nước chủ tịch luân phiên G20 vào năm 2023, hỗ trợ G7 cùng xây dựng một liên minh “rộng hơn và mạnh hơn” chống lại Nga. Trong chuyến thăm Ukraine, ông Kishida cam kết cung cấp cho Ukraine các thiết bị phi sát thương thông qua một quỹ do NATO thành lập. Nhiều hành động khác nhau cho thấy chính sách ngoại giao của Nhật Bản hiện đang tích cực chưa từng có và nước này có sáng kiến chiến lược đáng kể trong việc thúc đẩy kết nối giữa các đồng minh “Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương” và NATO. Nhật Bản lấy việc ngăn chặn Trung Quốc làm mục tiêu chiến lược và cho rằng Trung Quốc đang trở thành một “thách thức chiến lược chưa từng có”. Cách tiếp cận này không chỉ gây tổn hại nghiêm trọng đến quan hệ Trung-Nhật mà còn đẩy nhanh việc hình thành các phe đối đầu trên khắp Trung Quốc và trên thế giới.
Khi cuộc đua tranh bắt đầu leo thang giữa Trung Quốc và Hoa Kỳ, Tổng thống Hàn Quốc khi đó là Moon Jae-in đã nhấn mạnh vào sự mơ hồ chiến lược và tránh “chọn phe” giữa Trung Quốc và Hoa Kỳ. Chính sách đối ngoại của ông tập trung nhiều hơn vào Bán đảo Triều Tiên. Tuy nhiên, sự leo thang của cuộc khủng hoảng Ukraine đã viết lại phần lớn kết quả của cuộc tổng tuyển cử năm 2022, cũng như phương hướng đối nội và đối ngoại của Hàn Quốc. Sau khi chính quyền Yun Seok-yue lên nắm quyền vào tháng 5, họ đã đề xuất xây dựng một “liên minh chiến lược toàn diện toàn cầu” với Hoa Kỳ, Washington đã phản ứng tích cực và tuyên bố rằng “Hoa Kỳ sẽ sử dụng vũ khí hạt nhân để bảo vệ Hàn Quốc nếu cần thiết”. Ngoài ra, Hàn Quốc cũng tham gia sâu vào các chương trình nghị sự khu vực của Mỹ trên các lĩnh vực kinh tế, công nghệ, an ninh mạng, trong đó có việc tham gia cơ chế “Liên minh bốn bên về chip”. Về quan hệ Trung Quốc-Hàn Quốc, mặc dù chính phủ Yun Seok-yue tuyên bố sẽ phát triển quan hệ với Trung Quốc trên cơ sở “tôn trọng lẫn nhau”, phiên bản cuối cùng của “Chiến lược Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương Tự do, Hòa bình và Thịnh vượng” được công bố cuối năm 2022 không thổi phồng “Thuyết mối đe dọa Trung Quốc”, mà định vị Trung Quốc là “nước đối tác lớn”, đồng thời nói rằng sẽ mở rộng và làm sâu sắc hơn sự hợp tác giữa Trung Quốc và Hàn Quốc trong các lĩnh vực như kinh tế, sức khỏe cộng đồng, biến đổi khí hậu, khí thải và giao lưu văn hóa… Tiếp bước Hoa Kỳ về các vấn đề liên quan đến biển đảo và Đài Loan, tuyên bố chung của hội nghị thượng đỉnh Mỹ-Hàn tháng 5/2022 không chỉ đề cập đến vấn đề Biển Đông mà còn nhấn mạnh rằng “duy trì hòa bình và ổn định ở eo biển Đài Loan là rất quan trọng để duy trì an ninh và thịnh vượng của khu vực Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương”.
Dưới sự lãnh đạo của Hoa Kỳ, mối quan hệ ba bên giữa Hoa Kỳ, Nhật Bản và Hàn Quốc đã được tăng cường hơn nữa. Sau khi chính phủ Yun Seok-yue lên nắm quyền, họ hứa sẽ gia hạn “Thỏa thuận chia sẻ thông tin tình báo quân sự Hàn Quốc-Nhật Bản”. Hoa Kỳ, Nhật Bản và Hàn Quốc đã tổ chức cuộc họp cấp bộ trưởng quốc phòng ba bên và cuộc gặp thượng đỉnh ba bên vào năm 2022, đề xuất để tổ chức lại các cuộc tập trận quân sự chung giữa ba nước đã bị đình chỉ trong 5 năm. Vào cuối tháng 2 năm 2023, Hoa Kỳ, Nhật Bản, Hàn Quốc đã tổ chức cuộc đối thoại an ninh kinh tế đầu tiên. Các cuộc thảo luận bao gồm tăng cường hợp tác trong các công nghệ mới và cốt lõi như lượng tử, sinh học, vũ trụ, cũng như các vấn đề liên quan đến sự ổn định của chuỗi cung ứng chất bán dẫn, pin và tài nguyên khoáng sản cốt lõi. Vào tháng 3, Hàn Quốc tuyên bố rằng các công ty Hàn Quốc sẽ trả tiền bồi thường cho những người lao động bị cưỡng bức tại Nhật Bản. Ngay sau đó, Yoon Suk-yue đã được mời đến thăm Nhật Bản, đánh dấu chuyến thăm Nhật Bản đầu tiên của một tổng thống Hàn Quốc sau gần 12 năm. Sự kiện được cho là “sự trở lại đúng hướng của quan hệ Hàn Quốc – Nhật Bản” sau nhiều năm thù địch. Kết quả đàm phán giữa hai bên bao gồm nối lại toàn diện việc chia sẻ thông tin tình báo quân sự, phản ứng chung của Hàn Quốc và Nhật Bản đối với cuộc khủng hoảng hạt nhân của Triều Tiên cũng như việc Nhật Bản dỡ bỏ các hạn chế đối với việc xuất khẩu vật liệu bán dẫn cốt lõi của Hàn Quốc.
Nói đúng ra, Australia không phải là quốc gia láng giềng của Trung Quốc. Tuy nhiên, dựa vào liên minh Mỹ-Úc, quan hệ đối tác an ninh ba bên Mỹ-Anh-Úc và tư cách thành viên của Hội nghị cấp cao ASEAN, quốc gia châu Đại Dương này đã trở thành một lực lượng cần được coi trọng trong việc đánh giá các vấn đề an ninh ngoại vi của Trung Quốc. Sau khi chính phủ Albanese lên nắm quyền vào tháng 5 năm 2022, Úc đã thể hiện sự kế thừa nhiều hơn trong mối quan hệ Mỹ-Úc và đã có một số điều chỉnh chính sách trong mối quan hệ Trung Quốc-Úc. Nhưng nhìn chung, các đồng minh quân sự của Mỹ vẫn duy trì vị trí chính thức của Úc trong các vấn đề an ninh khu vực. Ủng hộ “Chiến lược Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương” của Hoa Kỳ cũng là một ưu tiên trong chiến lược an ninh và đối ngoại của nước này. Do đó, sau khi nhậm chức, Albanese đã đến Nhật Bản để tham gia hội nghị thượng đỉnh của cơ chế tứ giác, nói rằng trọng tâm chiến lược của Úc rất phù hợp với chương trình nghị sự của cơ chế này và Úc sẽ hợp tác với Hoa Kỳ trong các lĩnh vực kinh tế, mạng, năng lượng, môi trường và y tế để xây dựng một “Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương có khả năng phục hồi tốt hơn”. Đồng thời, chính phủ Australia tiếp tục thúc đẩy hợp tác an ninh song phương với các đồng minh của Mỹ như Nhật Bản, Philippines, coi trọng dự án hợp tác tàu ngầm trong khuôn khổ quan hệ đối tác an ninh ba bên Mỹ-Anh-Úc, cho đến tháng 3/2023 mục tiêu cụ thể về kế hoạch chế tạo các tàu ngầm chạy bằng năng lượng hạt nhân của Úc đã được xác định. Trước sự chỉ trích của hai cựu thủ tướng, Albanese nói: “Trung Quốc đang xây dựng lực lượng quân sự lớn nhất trong khu vực kể từ Thế chiến II, vì vậy Úc nên có được những tài sản có thể bảo vệ đất nước tốt nhất, đó là lí do cần phải mua tàu ngầm hạt nhân”.
Mặc dù Úc vẫn coi Trung Quốc là mục tiêu ngăn chặn về mặt an ninh, nhưng về mặt quan hệ song phương, chính phủ hiện tại đang cố gắng hạn chế các chính sách cấp tiến (mang tính hung hăng) của chính phủ trước đây. Vào tháng 7 năm 2022, Albanese bày tỏ hy vọng rằng Trung Quốc có thể dỡ bỏ lệnh trừng phạt đối với tất cả các sản phẩm của Úc và khởi động hợp tác kinh tế mới trong phạm vi mà cả hai bên đã thống nhất. Vào tháng 11, trong hội nghị thượng đỉnh G20, các nguyên thủ quốc gia Trung Quốc và Úc đã gặp nhau. Vào cuối tháng 12, Bộ trưởng Ngoại giao Úc Penny Wong đã đến thăm Trung Quốc, nhân dịp kỷ niệm 50 năm ngày ký thông cáo chung về việc thiết lập quan hệ ngoại giao giữa Trung Quốc và Úc. Vòng Đối thoại Chiến lược và Ngoại giao Trung Quốc-Úc lần thứ sáu đã được tổ chức. Hai bên cho rằng quan hệ giữa hai nước cần phù hợp với định hướng là Đối tác chiến lược toàn diện, nhất trí duy trì trao đổi cấp cao và khởi xướng hoặc khởi động lại đối thoại, liên lạc trên các lĩnh vực như quan hệ song phương, kinh tế – thương mại, lãnh sự, biến đổi khí hậu, quốc phòng, các vấn đề khu vực và quốc tế. Tuy nhiên, vẫn còn phải xem liệu quan hệ Trung Quốc-Úc có thể được cải thiện thực chất hay không, đặc biệt là nếu Úc tích cực chủ động thắt chặt quan hệ với Hoa Kỳ. Quyết định của Úc về các vấn đề như vấn đề eo biển Đài Loan, vấn đề Biển Đông và việc chế tạo tàu ngầm chạy bằng năng lượng hạt nhân có thể trở thành trở ngại cho việc bình thường hóa quan hệ Trung-Úc.
Nga: nỗ lực duy trì ảnh hưởng ở châu Á Thái Bình Dương
Trước khi cuộc khủng hoảng Ukraine leo thang, Nga đã đẩy mạnh “hướng Đông”, ngày càng tích cực ở khu vực châu Á-Thái Bình Dương, tạo thành cục diện tích cực và ổn định. Nga coi Triều Tiên, Mông Cổ, Việt Nam và các đối tác truyền thống khác ở châu Á là những điểm tựa quan trọng để thúc đẩy ngoại giao châu Á – Thái Bình Dương; Tháng 10/2021, hội nghị trực tuyến cấp cao Nga-ASEAN lần thứ tư được tổ chức và một loạt văn kiện quan trọng nhằm tăng cường quan hệ đối tác chiến lược giữa hai bên đã được thông qua. Đầu tháng 12, Nga cũng đã tổ chức cuộc tập trận chung trên biển đầu tiên với 10 quốc gia ASEAN. Trong cùng tháng, Putin đã đến thăm Ấn Độ, cuộc đối thoại Nga-Ấn 2+2 đầu tiên và hội nghị thượng đỉnh Nga-Ấn lần thứ 21 đã được tổ chức sôi nổi, đạt được sự hợp tác mới trong lĩnh vực quốc phòng cũng như năng lượng. Nhìn lại, chúng ta có thể thấy rằng những định sẵn chiến lược này đã đóng một vai trò nhất định trong việc bảo vệ Nga khỏi các biện pháp trừng phạt, cô lập từ châu Âu và Mỹ sau cuộc khủng hoảng Ukraine leo thang. Năm 2022, Nga đã được mời tham gia nhiều cuộc đối thoại đa phương như Diễn đàn khu vực ASEAN, Hội nghị cấp cao Đông Á, Hội nghị thượng đỉnh G20… Một mặt, điều này liên quan đến nỗ lực duy trì sự tham gia của Nga ở châu Á – Thái Bình Dương. Mặt khác, nó được hưởng lợi từ việc ASEAN kiên định lập trường cân bằng giữa các cường quốc, đặc biệt với tư cách là nước chủ tịch luân phiên của G20, để đảm bảo cuộc họp diễn ra suôn sẻ, Tổng thống Joko của Indonesia cũng đã đích thân đến thăm Nga và Ukraina.
Nhưng nhìn chung, do tác động của cuộc khủng hoảng Ukraine, khoảng cách giữa ý chí chiến lược “hướng Đông” của Nga và việc đầu tư sức mạnh của nước này ngày càng lớn, Trung Á vẫn sẽ là khu vực đảm bảo ảnh hưởng chủ yếu của Nga đối với các khu vực xung quanh Trung Quốc trong tương lai. Vì lý do đó, trong khi cuộc khủng hoảng ở Ukraine vẫn tiếp diễn, ông Putin sẽ khó bỏ lỡ bất kỳ hoạt động ngoại giao nào ở Trung Á vào năm 2022, điều này cho thấy tầm quan trọng chiến lược của Nga đối với Trung Á. Tuy nhiên, dưới tác động của các yếu tố bên trong và bên ngoài, các nước Trung Á đang có xu hướng “xa Nga”, ra sức dùng nhiều lực lượng để hạn chế sự chi phối của Nga thông qua chính sách ngoại giao cân bằng, không đối đầu trực diện với Nga. Điều này có nghĩa là cấu trúc an ninh hiện tại ở Trung Á đã bắt đầu lỏng lẻo. Trong tương lai, khả năng tấn công và phòng thủ của các quốc gia ở Trung Á sẽ tăng cường. Điều này vừa có lợi vừa có hại cho việc duy trì ổn định của Trung Quốc ở khu vực phía Tây.
Kể từ năm 2022, dưới sự chỉ đạo chiến lược của ngoại giao nguyên thủ quốc gia, quan hệ Trung-Nga tiếp tục phát triển thực chất, phối hợp chiến lược toàn diện ngày càng trưởng thành và bền vững, hợp tác kinh tế – thương mại song phương được cải thiện đáng kể, kim ngạch thương mại giữa hai bên đã tăng tốc hướng tới mốc 200 tỷ đô la Mỹ. Đồng thời, hai bên không ngừng tăng cường hợp tác đa dạng trong các khuôn khổ đa phương như Tổ chức Hợp tác Thượng Hải. Vào tháng 12, cuộc tập trận quân sự “Joint Sea-2022” giữa Trung Quốc và Nga đã được tổ chức ở Biển Hoa Đông. Vào tháng 3 năm 2023, hải quân của Trung Quốc, Nga và Iran đã tổ chức một cuộc tập trận quân sự chung có tên “Security Bond-2023”. Cuối tháng 3, Chủ tịch Tập Cận Bình thăm cấp nhà nước tới Nga.
Ấn Độ: “Liên minh đa hướng” thể hiện quyền tự chủ chiến lược có chọn lọc
Năm 2022, tình hình chung trong nước của Ấn Độ tốt và nước này đã trở thành nền kinh tế lớn thứ 5 thế giới, đồng thời Liên hợp quốc dự đoán Ấn Độ sẽ trở thành quốc gia đông dân nhất thế giới vào năm 2023, là nguồn cung cấp lao động và nguồn lực thị trường quan trọng cho sự phát triển kinh tế của Ấn Độ. Trên mặt trận chính trị, sự “thống trị tuyệt đối” của Đảng Bharatiya Janata cầm quyền đã hỗ trợ chính quyền Thủ tướng Modi tiếp tục thực hiện chính sách đối ngoại “liên minh đa phương” và thể hiện vai trò nước lớn trong các vấn đề quốc tế.
Vào năm 2022, Ấn Độ tăng cường đáng kể hợp tác chiến lược với Hoa Kỳ cũng như các nước phương Tây khác nhằm tối đa hóa lợi ích an ninh của chính mình, đặc biệt là để cân bằng ảnh hưởng khu vực và toàn cầu của Trung Quốc. Ở cấp độ song phương, Hoa Kỳ không chỉ hứa hẹn tăng cường hợp tác quốc phòng Mỹ-Ấn và giúp Ấn Độ giảm bớt sự phụ thuộc vào vũ khí của Nga, mà còn cùng với các nước phương Tây khác sẽ tập trung hỗ trợ cơ sở hạ tầng và các ngành công nghiệp truyền thống của Ấn Độ. Ấn Độ đã trở thành một trong những thành viên sáng lập “Khung kinh tế Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương” của Hoa Kỳ, đồng thời tham gia đàm phán về ba trụ cột của chuỗi cung ứng, nền kinh tế xanh, ít carbon và công bằng trong khuôn khổ. Ở cấp độ tiểu khu vực ở Nam Á, Ấn Độ đã thay đổi tư duy truyền thống và đồng tình với việc tăng cường hợp tác an ninh giữa Hoa Kỳ với các nước Nam Á. Hoa Kỳ cũng đã chấp nhận vị trí đứng đầu Nam Á của Ấn Độ, khuyến khích Ấn Độ trở thành chiếc ô bảo đảm cho an ninh khu vực. Đối với khu vực “Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương” rộng lớn hơn, cơ chế tứ giác vẫn là một cách quan trọng để Ấn Độ tham gia định hướng chiến lược của Hoa Kỳ. Tuy nhiên, Ấn Độ vẫn là một nhân tố không chắc chắn của cơ chế tứ giác. Sau khi cuộc khủng hoảng Ukraine leo thang, Ấn Độ từ chối tham gia phe chống Nga và tăng cường thương mại năng lượng với Nga. Hoa Kỳ cùng các nước phương Tây khác đã tiến hành các hoạt động ngoại giao với Ấn Độ, với mục đích thuyết phục sự thay đổi chính sách của Ấn Độ đối với Nga, nhưng cuối cùng đều thất bại. Mặc dù vậy, Ấn Độ vẫn được các nước phương Tây ưu ái và coi là chìa khóa ảnh hưởng đến ván cờ chiến lược giữa Trung Quốc và Mỹ.
Ngoài ra, Ấn Độ cũng tăng cường tham gia Tổ chức Hợp tác Thượng Hải năm 2022 và thiết lập quan hệ đối tác chiến lược toàn diện với ASEAN. Vào năm 2023, Ấn Độ sẽ đảm nhận vai trò chủ tịch luân phiên của G20, điều này sẽ giúp nước này sử dụng một nền tảng đa phương đa dạng để duy trì truyền thống ngoại giao độc lập đã được tuyên bố và tham vọng theo đuổi vị thế cường quốc.
ASEAN: Tái định hình sáng kiến chiến lược để đối phó với tác động của cuộc chơi Trung-Mỹ
Đối mặt với cuộc chơi giữa Trung Quốc và Hoa Kỳ, ASEAN bắt đầu định hình lại sự thống nhất của chính mình và “vai trò trung tâm” khu vực sau một khoảng thời gian ngắn lo lắng về chiến lược.
Trước hết, tăng cường xây dựng đoàn kết thông qua nhiều kênh. Một mặt, với mục tiêu xây dựng cộng đồng ASEAN, tập trung triển khai các vấn đề ưu tiên của “Tầm nhìn ASEAN về Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương”, nâng cao khả năng tự cường ứng phó với các thách thức nổi cộm về an ninh truyền thống và phi truyền thống. Tháng 11/2022, Hội nghị cấp cao ASEAN đã ra tuyên bố chung, tái khẳng định các vấn đề như an ninh hàng hải, kết nối cũng như phát triển bền vững cần được ưu tiên và gắn với sự liên kết chiến lược với các đối tác đối thoại. Mặt khác, họ bắt đầu giải quyết các vấn đề liên quan đến Myanmar và Đông Timor. ASEAN đã đạt được “sự đồng thuận 5 điểm” về vấn đề Myanmar vào năm 2021 và lấy đó làm lộ trình giải quyết vấn đề này. Trong năm 2022, Campuchia với tư cách là Chủ tịch luân phiên ASEAN đã cử các quan chức cấp cao thăm Myanmar nhiều lần, tuy kết quả còn hạn chế nhưng khủng hoảng trong nước ở Myanmar chưa lan rộng ra toàn khu vực. ASEAN cũng đã đẩy nhanh tiến trình chấp nhận Timor-Leste vào Hiệp hội. Hội nghị thượng đỉnh ASEAN đã công bố “thỏa thuận về nguyên tắc” thừa nhận Timor-Leste là quốc gia thành viên thứ 11, trao cho Timor-Leste quy chế quan sát viên và cho phép nước này tham gia tất cả các cuộc họp của ASEAN. Việc mở rộng ASEAN từ 10 lên 11 quốc gia sẽ giúp nâng cao tinh thần của các quốc gia thành viên ở bên trong và thể hiện sự thống nhất và sức sống tổ chức của ASEAN ở bên ngoài.
Thứ hai, duy trì vai trò trung tâm của ASEAN thông qua nhiều biện pháp. Đối mặt với ván cờ giữa Trung Quốc và Hoa Kỳ, trong khi nhất quyết không chọn bên, ASEAN đã đẩy mạnh mở rộng quan hệ với nhiều đối tác đối thoại, củng cố vai trò trung tâm của ASEAN trong cấu trúc khu vực thông qua việc nâng cấp quan hệ đối tác và mở rộng “vòng tròn bạn bè”. Sau khi nâng cấp quan hệ với Australia và Trung Quốc lên quan hệ đối tác chiến lược toàn diện vào năm 2021, ASEAN đã tiếp tục làm điều tương tự với Hoa Kỳ và Ấn Độ vào năm 2022. Cùng năm, Đan Mạch, Hy Lạp, Hà Lan, Oman, Qatar, Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất và Ukraine cũng lần lượt tham gia Hiệp ước Thân thiện và Hợp tác (TAC) ở Đông Nam Á. ASEAN cho rằng việc gia tăng số lượng thành viên của TAC cho thấy khái niệm hợp tác đa phương và cùng tồn tại hòa bình do ASEAN ủng hộ đã được ngày càng nhiều quốc gia công nhận, điều này sẽ tạo ra sự đảm bảo về mặt thể chế cho tất cả các bên tham gia để tăng cường hợp tác với ASEAN và các quốc gia thành viên của nó.
Năm 2022 là thời điểm nổi bật để các nước ASEAN định hình chính sách đối ngoại của họ. Campuchia, Indonesia và Thái Lan với tư cách là nước chủ tịch luân phiên của ASEAN, G20 và APEC năm nay đã tổ chức thành công Hội nghị cấp cao ASEAN và Hội nghị Cấp cao Đông Á, Hội nghị Thượng đỉnh G20 và Hội nghị không chính thức các nhà lãnh đạo APEC. Điều đó thể hiện khả năng của ASEAN trong việc điều phối các vấn đề khu vực và quốc tế, đồng thời thực thi chủ nghĩa khu vực rộng mở, bao trùm mà ASEAN chủ trương. Đặc biệt, Indonesia chống lại sức ép từ các nước phương Tây, kiên quyết mời Ukraine và Nga tham gia hội nghị các nhà lãnh đạo G20. Tổng thống Indonesia Joko Widodo cũng đã đích thân đến thăm Nga và Ukraine. Cuối cùng, Tổng thống Ukraine Zelensky đã có bài phát biểu qua video tại cuộc họp của các nhà lãnh đạo G20 và Bộ trưởng Ngoại giao Nga đã tham dự cuộc họp. Mặc dù các bên còn có những khác biệt đáng kể về vấn đề Ukraine, nhưng cuối cùng một tuyên bố chung đã được hình thành, đây được coi là một thắng lợi quan trọng đối với Indonesia trên cương vị chủ tịch luân phiên, đồng thời thể hiện sức hấp dẫn độc đáo của vai trò trung tâm của ASEAN trong các vấn đề khu vực và quốc tế.
Cuối cùng, ASEAN tuân thủ chính sách “cân bằng giữa các nước lớn” và xử lý tốt quan hệ với Trung Quốc và Hoa Kỳ. Một mặt, ASEAN duy trì đối thoại, liên lạc với Bắc Kinh và Washington, kêu gọi cả hai bên kiềm chế, đạt được sự khoan dung chiến lược và tăng cường hợp tác về các vấn đề toàn cầu như biến đổi khí hậu, sức khỏe cộng đồng và không phổ biến vũ khí hạt nhân. Mặt khác, ASEAN không chỉ nâng tầm quan hệ đối tác đối thoại với Trung Quốc và Mỹ về ngoại giao mà còn duy trì thế cân bằng trên lĩnh vực kinh tế, đồng thời thúc đẩy triển khai “Hiệp định Đối tác Kinh tế Toàn diện Khu vực” (RCEP) với Trung Quốc. Hơn nữa, các nước lớn của ASEAN cũng tham gia “Khuôn khổ kinh tế Ấn Độ Dương-Thái Bình Dương” (IPEF) do Mỹ dẫn đầu với tư cách là thành viên sáng lập. Về vấn đề này, ASEAN cho rằng việc kết nối đa quốc gia, đa phương án tại Đông Nam Á sẽ giúp ASEAN thu hút đầu tư và duy trì sự thịnh vượng, phát triển của khu vực.
Điều đáng được quan tâm đặc biệt là một số nước ASEAN đã bày tỏ ý định thành lập một phong trào không liên kết mới. Vào tháng 11 năm 2022, ngoại trưởng Singapore tuyên bố rằng các quốc gia khác ngoài Trung Quốc và Hoa Kỳ có thể tăng cường hợp tác về khoa học, công nghệ và chuỗi cung ứng, thúc đẩy “Phong trào Không liên kết” và thiết lập một môi trường đa dạng, nhiều cấp độ, cởi mở và dựa trên quy tắc. Dù chưa biết liệu “Phong trào không liên kết công nghệ” do Singapore đề xuất có thể thành hiện thực hay không, nhưng nó thể hiện lập trường của các nước vừa và nhỏ trong khu vực từ chối “chọn phe” ở mức độ lớn nhất. Trong hội nghị thượng đỉnh G20, Tổng thống Indonesia Widodo cũng tuyên bố ASEAN từ chối làm “người đại diện” trong trò chơi của các cường quốc.
Sau khi Indonesia đảm nhận vai trò Chủ tịch luân phiên của ASEAN vào năm 2023, nước này nhắc lại rằng ASEAN không thể trở thành tiền đồn của bất kỳ thế lực bên ngoài nào và không thể bị cuốn vào vòng xoáy trò chơi của các cường quốc. Về vấn đề này, Ngoại trưởng Trung Quốc Tần Cương trong chuyến thăm Đông Nam Á đầu năm 2023 đã nhấn mạnh rằng Trung Quốc luôn coi ASEAN là ưu tiên trong ngoại giao láng giềng và hoàn toàn ủng hộ Indonesia đảm nhận vai trò nước chủ tịch luân phiên. Trung Quốc ủng hộ chiến lược độc lập, thống nhất và tự hoàn thiện của ASEAN, bảo vệ vai trò trung tâm cũng như cấu trúc khu vực bao trùm của ASEAN, đồng thời phản đối chính trị hóa khối này cũng như sự đối đầu giữa các phe./.
Biên dịch: Hoàng Hải
Tác giả: Trương Kiệt (Zhang Jie) là Nghiên cứu viên tại Viện Chiến lược Châu Á – Thái Bình Dương và Toàn cầu, thuộc Viện Khoa học xã hội Trung Quốc.
