Hiện nay, trật tự quốc tế đang trong thời kỳ gia tăng nhanh chóng các biến động. Việc nghiên cứu các yếu tố chủ yếu ảnh hưởng đến trật tự quốc tế hiện nay — mâu thuẫn của chủ nghĩa tư bản, tiến bộ khoa học công nghệ, quan hệ giữa các nước lớn, sản phẩm công cộng — sẽ giúp chúng ta nắm bắt chính xác mạch phát triển của tình hình quốc tế, dự đoán xu hướng của trật tự quốc tế trong tương lai. Để phòng ngừa những rủi ro do biến động của trật tự quốc tế gây ra, chúng ta cần nắm vững một cách có hệ thống bốn “cái bẫy” lớn mà cộng đồng quốc tế có thể sẽ gặp phải. Việc vượt qua những “cái bẫy” này sẽ là phép thử đối với trí tuệ của các nhà lãnh đạo và tinh hoa chính trị của các quốc gia.
“Cái bẫy nội sinh của chủ nghĩa tân tự do”: mâu thuẫn cố hữu mà chủ nghĩa tư bản không thể khắc phục được
Việc Trump tái đắc cử, ở một mức độ nào đó, phản ánh sự bất mãn của cử tri Mỹ đối với thể chế chính trị – kinh tế do chủ nghĩa tân tự do chi phối, khiến hiệu ứng dây chuyền của “cái bẫy Tacitus” (tâm lý mặc định nhìn nhận tiêu cực về chính phủ) bắt đầu lan tỏa — cử tri phủ nhận những tổng thống thuộc phe thiết chế như Biden, và đặt kỳ vọng vào Trump — người xuất hiện với hình ảnh phản thiết chế, tin rằng ông có thể phá vỡ sự trói buộc của thể chế truyền thống. Thực tế, Trump không phải là một nhà cách mạng triệt để, mà là người đang kế thừa, điều chỉnh, thậm chí nuôi ảo tưởng phục hưng truyền thống của chủ nghĩa tân tự do. Nếu chỉ nhìn nhận các hành động của Trump 2.0 trong một nhiệm kỳ cầm quyền, thì thường sẽ khó nắm bắt được logic hành động của ông. Nhưng khi kéo dài trục thời gian, đối chiếu với các chính sách trong nhiệm kỳ đầu của Trump 1.0 và quá trình biến đổi lịch sử của thể chế chính trị – kinh tế đương đại Hoa Kỳ, thì rất dễ hiểu được sự “tự hiệu chỉnh” mà Trump 2.0 đang thực hiện — một nỗ lực nhằm khắc phục những mâu thuẫn nội sinh của chủ nghĩa tân tự do vốn chưa thể giải quyết trong nhiệm kỳ đầu.Như cuốn “Biến cục nước Mỹ: Từ Reagan đến Trump trong chính sách kinh tế” đã chỉ ra, “ông ấy (Trump) đã kế thừa và làm sâu sắc thêm xu hướng phát triển mang đậm đặc trưng tân tự do kéo dài từ Reagan đến Obama — tư nhân hóa, kìm hãm tiền lương, liên tục rao giảng về việc cắt giảm thuế cho doanh nghiệp, nhằm hiện thực hóa huyền thoại kích thích đầu tư và tăng trưởng việc làm.”
Trump tuyên bố sẽ thu hẹp chi tiêu quốc phòng, bắt nguồn từ mong muốn của ông nhằm vượt qua mâu thuẫn nội sinh của chủ nghĩa tân tự do kéo dài từ thời Reagan đến nay, tức là chính phủ Mỹ không thể đạt được sự cân bằng hữu cơ giữa việc tăng chi tiêu cho các cuộc chiến tranh quốc phòng, giảm thuế cho doanh nghiệp và nhà đầu tư, cùng với việc cắt giảm chi tiêu xã hội. Đối mặt với mâu thuẫn sâu sắc không thể giải quyết này, chính phủ trong quá khứ chỉ có thể áp dụng phương án “hai thâm hụt” để khắc phục, dựa vào nợ công bù đắp thâm hụt ngày càng tăng do chi tiêu quốc phòng và giảm thuế gây ra. Trong khi đó, Trump với tư duy “tuyến tính” hơn, đã cố gắng tác động trực tiếp từ phía cầu, thông qua việc cắt giảm chi tiêu quân sự, đồng thời yêu cầu các nước đồng minh tăng chi tiêu quốc phòng nhằm kiềm chế đà tăng của chi phí quốc phòng.Ngoài ra, trong nhiệm kỳ mới, Trump còn tìm cách áp dụng các biện pháp quyết liệt hơn để “tái tổ hợp” chính sách tân tự do, cố gắng phối hợp nhịp nhàng các chính sách tiền tệ, tài khóa, công nghiệp và thương mại. Tuy nhiên, các “tái tổ hợp” trong lịch sử thường đi kèm với những rủi ro không chắc chắn lớn, và cuộc khủng hoảng tài chính năm 2008 không chỉ gây tổn thất nặng nề cho kinh tế Mỹ mà còn làm rung chuyển sự ổn định của nền kinh tế thế giới. Do đó, làm thế nào để thông qua phối hợp kinh tế vĩ mô hiệu quả trên phạm vi toàn cầu nhằm kìm hãm những rủi ro tràn lan này ngày càng trở thành đề bài cốt lõi của quản trị kinh tế toàn cầu. Rất không may, ý chí và năng lực tham gia quản trị kinh tế toàn cầu của Mỹ đang suy giảm, điều này có thể dẫn đến việc mâu thuẫn nội sinh của chủ nghĩa tân tự do lan rộng ra phạm vi toàn cầu, gây tổn thất nghiêm trọng cho các nền kinh tế.
Bẫy Malthus mới: con dao hai lưỡi của tiến bộ công nghệ
“Cái bẫy Malthus” do nhà kinh tế chính trị người Anh Malthus đề xuất, chỉ mâu thuẫn khó vượt qua giữa dân số tăng theo cấp số nhân và nguồn sống tăng theo cấp số cộng. Trong trường hợp không có tiến bộ kỹ thuật hay các tác động ngoại lực khác, dân số ngày càng tăng sẽ vượt quá khả năng chịu tải của tài nguyên, dẫn đến các thảm họa như đói kém, chiến tranh và dịch bệnh, từ đó làm giảm dân số xuống mức mà tài nguyên có thể chịu đựng được. Tuy nhiên, “cái bẫy Malthus mới” mà chúng ta đang nói đến hiện nay là những vấn đề và thách thức mới mà các quốc gia trên thế giới cần đối mặt dưới tác động của tiến bộ công nghệ và các ngoại lực khác. Cùng với sự phát triển của khoa học công nghệ, một lượng lớn dân số sẽ đối diện với nguy cơ thất nghiệp hoặc phải tái đào tạo lại do “thay thế bằng trí tuệ cao cấp”. Ví dụ, những công nhân ở các vị trí có nhu cầu giảm sẽ đối mặt với nguy cơ mất việc và cần được đào tạo lại; còn những công nhân ở các vị trí đòi hỏi nâng cao kỹ năng dù có thể tiếp tục làm việc cũng sẽ phải đối mặt với khó khăn về mức lương giảm sút.
Cuộc cách mạng trí tuệ nhân tạo (AI) lần này đang thực hiện việc thay thế quy mô lớn cả lao động trí óc và lao động chân tay, ngành tư vấn thông tin, ngành sản xuất công nghiệp cùng nhiều ngành nghề mới và cũ dần chịu ảnh hưởng của “thay thế bằng trí tuệ cao cấp”. Công ty tư vấn McKinsey trong báo cáo nghiên cứu liên quan chỉ ra rằng, đến năm 2030, khoảng 15% đến 30% các vị trí việc làm hiện có trên toàn cầu có thể bị thay thế do cuộc cách mạng AI. Nhìn về tương lai, cuộc cách mạng AI có thể sẽ tái cấu trúc thị trường lao động ở các quốc gia trên thế giới, và những người không thích ứng được với biến đổi này có thể rơi vào cái gọi là “cái bẫy Malthus mới”. Trong đó, lao động ở các quốc gia thuộc khu vực phía Nam toàn cầu có thể dễ dàng rơi vào “cái bẫy Malthus mới” do khoảng cách số hóa giữa các nước phương Bắc và phương Nam lại một lần nữa gia tăng nhanh chóng dưới tác động của cuộc cách mạng công nghệ AI. Ngoài ra, các nghiên cứu cũng chỉ ra rằng nữ giới dễ bị thay thế bởi AI hơn nam giới. Theo ước tính của Tổ chức Lao động Quốc tế, số lao động nữ và nam trên toàn cầu có thể chịu ảnh hưởng của AI lần lượt là 48 triệu và 27 triệu người. Tuy nhiên, việc công việc bị AI thay thế không nhất thiết đồng nghĩa với thất nghiệp, vì các vị trí việc làm mới sẽ được tạo ra, nhưng điều này sẽ đặt ra thách thức chung cho năng lực quản trị của các chính phủ.Làm thế nào để thông qua giáo dục nâng cao kịp thời kỹ năng làm việc của các nhóm người khác nhau, từ đó thích ứng với thách thức của thời đại AI; làm thế nào để thông qua tái phân phối hợp lý của cải nhằm cảnh báo hoặc giảm nhẹ rủi ro bất ổn xã hội có thể phát sinh từ biến động thị trường lao động; làm thế nào để thông qua quản trị công nghệ toàn cầu điều chỉnh sự tiến bộ khoa học công nghệ, phát triển các ngành nghề mới cũng như định hình đạo đức công nghệ, đồng thời điều phối phát triển với an toàn, phối hợp tiến bộ và ổn định — đó là những vấn đề mới mà các chính phủ các nước sắp phải đối mặt.
“Cái bẫy Thucydides”: Liệu “quốc gia giữ vị thế thống trị” và “quốc gia trỗi dậy” tất yếu phải chiến tranh?
“Cái bẫy Thucydides” do giáo sư Graham Allison của Đại học Harvard đề xuất. Allison thông qua phân tích các trường hợp thay đổi bá quyền trong lịch sử đã nhận thấy rằng các quốc gia giữ vị trí thống trị và các quốc gia đang trỗi dậy thường kết thúc bằng chiến tranh, từ đó ẩn dụ mối quan hệ Trung – Mỹ. Khái niệm này bắt nguồn từ phân tích của nhà sử học Hy Lạp cổ đại Thucydides trong tác phẩm “Lịch sử Chiến tranh Peloponnesus”.
Trong bối cảnh lịch sử thời đó, do bị giới hạn bởi các nguồn lực vật chất của nền văn minh nông nghiệp, Athens và Sparta đã đối đầu trong trò chơi tổng bằng không xoay quanh các nguồn lực cốt lõi như đất đai và dân số. Vì không có bên thứ ba điều phối ở cấp độ thể chế, hai bên không thể kiểm soát kịp thời và hiệu quả các xung đột, dẫn đến bùng nổ chiến tranh. Đến ngày nay, việc tránh rơi vào “cái bẫy Thucydides” vẫn là đề tài lý thuyết trọng tâm được giới quan hệ quốc tế và chính sách quan tâm. Tuy nhiên, việc đơn giản tiếp nối lý thuyết chuyển giao quyền lực truyền thống để phán đoán “Trung – Mỹ tất sẽ chiến tranh” là không phù hợp.
Trong bối cảnh toàn cầu hóa kinh tế, mức độ phụ thuộc vào thương mại toàn cầu không ngừng tăng đã tạo điều kiện quan trọng cho tăng trưởng kinh tế toàn cầu, các cơ chế siêu quốc gia như Liên Hợp Quốc đóng vai trò quan trọng trong việc kiểm soát xung đột và duy trì trật tự. Bên cạnh đó, hệ thống răn đe hạt nhân ổn định được hình thành bởi nhiều cường quốc sở hữu vũ khí hạt nhân (với chiến lược cân bằng dựa trên hàng nghìn đầu đạn hạt nhân) đã làm tăng đáng kể chi phí bùng phát xung đột, kìm hãm khả năng chiến tranh giữa các cường quốc.
Tuy nhiên, những năm gần đây, sự điều chỉnh chính sách của chính phủ Mỹ đối với Trung Quốc đã tạo ra chuỗi tác động làm suy yếu một số điều kiện giúp duy trì ổn định trật tự hiện hành, khiến các luận điệu cho rằng quan hệ Trung – Mỹ tất rơi vào “cái bẫy Thucydides” lại một lần nữa gia tăng. Thực tế, bánh xe lịch sử sẽ tiến về đâu phụ thuộc vào lựa chọn chiến lược của hai nước. “Nếu hai nước trở thành đối tác, làm bạn, tìm điểm chung trong khi giữ gìn sự khác biệt và cùng nhau phát triển, quan hệ Trung – Mỹ sẽ có sự phát triển bền vững. Nếu coi đối phương là đối thủ, là kẻ thù, cạnh tranh độc hại và tổn hại lẫn nhau, quan hệ Trung – Mỹ sẽ gặp trắc trở thậm chí suy thoái.”Về cách thức vượt qua “cái bẫy Thucydides” giữa Trung – Mỹ, Allison cũng đưa ra quan điểm mới nhất của mình. Ông cho rằng, chấp nhận sự cạnh tranh khốc liệt không thể tránh khỏi giữa Trung – Mỹ, duy trì giao tiếp nhỏ phạm vi nhưng trung thực và liên tục, cùng hợp tác chặt chẽ (đặc biệt trong các lĩnh vực liên quan đến sinh tồn quốc gia), là khung chiến lược khả thi nhất để tránh “cái bẫy Thucydides” giữa hai nước. Kết hợp các luận điểm cũ và mới của Allison, nhất là trong bối cảnh thời đại và điều kiện có sự thay đổi, Trung – Mỹ cấp thiết cần vượt qua tư duy tổng bằng không, xây dựng mối quan hệ cạnh tranh và hợp tác lành mạnh, thiết lập nhận thức và quy tắc mới, kiểm soát rủi ro kịp thời và hiệu quả.
“Cái bẫy Kindleberger”: Sự suy thoái của một siêu cường làm trầm trọng thêm thâm hụt sản phẩm công?
“Cái bẫy Kindleberger” là một luận điểm do Giáo sư Joseph Nye thuộc Đại học Harvard đưa ra. Dựa trên nghiên cứu của nhà kinh tế học lịch sử Charles Kindleberger về cuộc Đại suy thoái năm 1929, Nye cho rằng việc hệ thống quốc tế thiếu vắng một quốc gia lãnh đạo cung cấp các sản phẩm công toàn cầu tất yếu sẽ dẫn đến sự thất bại trong quản trị toàn cầu. Những năm gần đây, cùng với sự suy giảm tương đối về sức mạnh, năng lực và ý chí của Mỹ trong việc tham gia quản trị toàn cầu và cung cấp sản phẩm công toàn cầu cũng suy giảm. Thực tế này một lần nữa khơi lại liên tưởng đến “cái bẫy Kindleberger”. Chính quyền Trump mạnh mẽ theo đuổi chính sách đối ngoại đơn phương “Nước Mỹ trên hết”, đơn phương rút khỏi thỏa thuận hạt nhân Iran, “Hiệp định Paris” cùng nhiều thỏa thuận đa phương quốc tế khác, cắt giảm viện trợ quốc tế, trên thực tế đã làm giảm tổng mức cung cấp sản phẩm công toàn cầu và mở rộng “thâm hụt sản phẩm công” toàn cầu.
Tuy nhiên, mặc dù Mỹ đã giảm cung cấp sản phẩm công toàn cầu, gây ra những thách thức lớn đối với quản trị toàn cầu, nhưng các tổ chức quốc tế như Liên Hợp Quốc, Tổ chức Thương mại Thế giới vẫn đang đóng vai trò quan trọng trong quản trị toàn cầu. Châu Âu thể hiện tư thế duy trì và dẫn dắt chủ nghĩa đa phương, trong khi các quốc gia mới nổi tiêu biểu là Trung Quốc tích cực tham gia vào các vấn đề quốc tế, đều đang tạo ra những ràng buộc quy tắc và môi trường thể chế cần thiết nhằm kiến tạo một trật tự quốc tế hoà bình và phát triển, từ đó tránh rơi vào “cái bẫy Kindleberger”. Việc Mỹ tạm dừng thực thi một loạt các hiệp định, bao gồm cả “Đạo luật chống tham nhũng ở nước ngoài”, đã gián tiếp mở rộng ảnh hưởng quốc tế của các quy phạm pháp lý châu Âu. Các sáng kiến do Trung Quốc đề xuất như Sáng kiến Phát triển Toàn cầu, Sáng kiến An ninh Toàn cầu và Sáng kiến Văn minh Toàn cầu đang trở thành tiền đề cho nước này từng bước thay thế vai trò cung ứng sản phẩm công cho thế giới. Đối mặt với những vấn đề và thách thức toàn cầu nghiêm trọng, không một quốc gia nào có thể đơn độc ứng phó. Tất cả các quốc gia, đặc biệt là các cường quốc chủ chốt, đều có trách nhiệm thiên định trong việc tham gia quản trị toàn cầu. Vì vậy, sự vắng mặt của một quốc gia bá quyền không nhất thiết sẽ dẫn đến sự thất bại của quản trị toàn cầu.
Trong tương lai, bốn “cái bẫy” mà cộng đồng quốc tế đang đối diện đều mang cả nguyên nhân khách quan và chủ quan. Đối với các cường quốc chủ chốt, việc nhìn thẳng vào lịch sử, đưa ra quyết sách lý tính, tăng cường đối thoại và coi trọng hợp tác là con đường duy nhất để vượt qua các “cái bẫy”, duy trì hòa bình và phát triển thế giới, đồng thời đảm bảo sự ổn định lâu dài của chính mình. Trong đó, tích cực thúc đẩy hợp tác quản trị toàn cầu đã trở thành chìa khóa để cộng đồng quốc tế vượt qua bốn “cái bẫy” lớn. Cụ thể, có bốn con đường hợp tác chính như sau: Thứ nhất, tận dụng các nền tảng quản trị như Nhóm G20 để tăng cường điều phối kinh tế vĩ mô toàn cầu, ứng phó hiệu quả với nguy cơ lan tỏa từ mâu thuẫn nội sinh của chủ nghĩa tân tự do; thứ hai, đưa đạo đức khoa học vào phạm vi cân nhắc của quản trị và hợp tác khoa học công nghệ toàn cầu, hỗ trợ các nước giải quyết vấn đề thiếu việc làm, suy giảm tiêu dùng và các nguy cơ an ninh phi truyền thống khác; thứ ba, tích cực tham gia vào các lĩnh vực quản trị toàn cầu theo từng chủ đề, tạo ra không gian xoa dịu bất đồng, cung cấp cơ hội cho đối thoại và hợp tác nhằm hình thành đồng thuận giữa các cường quốc; thứ tư, cảnh giác với tình trạng thiếu vắng vai trò lãnh đạo trong quản trị toàn cầu và sự gia tăng “thâm hụt sản phẩm công”, đồng thời kêu gọi các bên tích cực tham gia vào việc tài trợ cho sản phẩm công toàn cầu./.
Biên dịch: Thu Trang
Tác giả Nhậm Lâm là Trưởng phòng Nghiên cứu Quản trị Toàn cầu, Viện Kinh tế và Chính trị Thế giới, Viện Khoa học Xã hội Trung Quốc.
Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả, không nhất thiết phản ánh quan điểm của Nghiên cứu Chiến lược. Mọi trao đổi học thuật và các vấn đề khác, quý độc giả có thể liên hệ với ban biên tập qua địa chỉ mail: [email protected]
