Greenland thuộc Đan Mạch, nhưng trong lịch sử luôn tồn tại tranh chấp. Với vị trí địa lý chiến lược, hòn đảo này đã trở thành điểm nóng trong cuộc cạnh tranh địa chính trị giữa châu Âu và Mỹ. Trước đây, Mỹ từng đưa ra những điều kiện hấp dẫn để đổi lấy hòn đảo nhưng bị Đan Mạch từ chối. Liên minh châu Âu (EU) cũng chưa bao giờ xem nhẹ vị thế chiến lược của Greenland. Gần đây, tuyên bố về việc “mua đảo” của của Tổng thống Mỹ Donal Trump một lần nữa vấp phải sự phản đối mạnh mẽ từ EU và Đan Mạch, dẫn đến cuộc chiến dư luận giữa Mỹ và châu Âu. Trump, người lên nắm quyền nhờ làn sóng dân túy, từ bỏ hệ tư tưởng toàn cầu hóa trước đây của Mỹ, đề ra chính sách “Nước Mỹ trên hết” và quay về chủ nghĩa hiện thực trong chính trị. Các đề xuất như mua đảo chỉ là một phần trong sự điều chỉnh chiến lược ngoại giao của ông. Điều này đã làm xuất hiện những vết nứt trong liên minh xuyên Đại Tây Dương trong bối cảnh địa chính trị thay đổi, và đây có thể là báo hiệu của một thời kỳ biến động mới.
Thời gian gần đây, Tổng thống Mỹ Donald Trump nhiều lần bày tỏ mong muốn mạnh mẽ giành quyền kiểm soát đảo Greenland. Trong khi đó, chính phủ Đan Mạch tuyên bố tăng mạnh ngân sách quốc phòng cho Greenland nhằm củng cố sự hiện diện quân sự của mình ở Bắc Cực. Những phát ngôn của ông Trump đã vấp phải phản ứng gay gắt từ các nước châu Âu. Sự kiện này cũng khiến dư luận quốc tế đặc biệt quan tâm đến Greenland và cuộc cạnh tranh giữa Mỹ và châu Âu.
Vì sao Greenland thuộc Đan Mạch?
Greenland nằm ở phía Đông Bắc của Bắc Mỹ. Đây là hòn đảo lớn nhất thế giới, với tổng diện tích 2,166 triệu km². Phần lớn lãnh thổ của đảo nằm trong Vòng Bắc Cực, với khí hậu khắc nghiệt, đất rộng nhưng mật độ dân cư thưa thớt. Hiện tại, dân số của đảo khoảng 57.000 người, trong đó 85% là người Inuit bản địa, sống chủ yếu bằng nghề đánh bắt cá và săn bắn qua nhiều thế hệ.
Các nhà sử học cho rằng những nhóm người đầu tiên đến Greenland vào khoảng năm 2.500 TCN. Trong vài thế kỷ sau đó, các bộ lạc săn bắn vùng Bắc Cực dần xuất hiện, và chủ nhân của những bộ lạc này chính là tổ tiên của người Inuit cổ đại.
Trong thời kỳ Viking (thế kỷ VIII-XI sau Công nguyên), người Bắc Âu bắt đầu di cư về phía Bắc Đại Tây Dương. Năm 985, người Na Uy bắt đầu khai phá Greenland, và đây cũng là thời điểm xuất hiện các ghi chép về hoạt động buôn bán giữa người Na Uy và người Inuit. Đến năm 1261, Greenland chính thức trở thành thuộc địa của Vương quốc Na Uy.
Năm 1380, Đan Mạch và Na Uy thiết lập liên minh, Greenland được quản lý chung bởi hai nước. Năm 1397, Liên minh Kalmar được thành lập, là một liên minh quân chủ giữa Đan Mạch, Thụy Điển (bao gồm cả Phần Lan) và Na Uy (bao gồm Iceland, quần đảo Faroe, Greenland, quần đảo Shetland và Orkney). Tuy nhiên, theo thời gian, giới quý tộc Thụy Điển ngày càng bất mãn với sự thống trị của Đan Mạch trong liên minh và yêu cầu quyền tự trị. Trong khi đó, hoàng gia Đan Mạch tìm cách củng cố quyền kiểm soát bằng cách áp đặt thuế nặng và thâu tóm đất đai, khiến liên minh xuất hiện sự rạn nứt.
Năm 1520, vua Christian II của Đan Mạch đưa quân đàn áp phong trào phản đối Liên minh Kalmar tại Thụy Điển, thảm sát hàng loạt quý tộc ủng hộ độc lập. Sự kiện này dẫn đến cuộc khởi nghĩa của Gustav Vasa, người đã lãnh đạo nhân dân Thụy Điển đánh đuổi quân Đan Mạch vào năm 1523, tuyên bố Thụy Điển độc lập và đánh dấu sự sụp đổ của Liên minh Kalmar. Tuy nhiên, Đan Mạch và Na Uy vẫn tiếp tục duy trì liên minh. Các vùng lãnh thổ của Na Uy ở Bắc Đại Tây Dương (bao gồm đảo Greenland) thuộc sự kiểm soát của Đan Mạch.
Trong những thế kỷ tiếp theo, các nước Anh, Hà Lan, Pháp, Đức và các quốc gia Bắc Âu đã tham gia vào cuộc cạnh tranh thương mại và tranh giành quyền bá chủ ở khu vực Biển Bắc và biển Baltic. Vào thế kỷ XVII, Đan Mạch theo chân làn sóng thực dân châu Âu, thành lập Công ty Đông Ấn Độ để tranh giành mở rộng thuộc địa trên toàn cầu. Bao gồm Ấn Độ thuộc Đan Mạch ở châu Á (Tranquebar, Serampore, quần đảo Nicobar ), Tây Ấn thuộc Đan Mạch ở Bắc Mỹ (nay là quần đảo Virgin thuộc Mỹ), Bờ Biển Vàng (nay thuộc Ghana ở châu Phi) và đảo Iceland ở châu Âu, v.v..
Năm 1767, Đan Mạch tuyên bố liên minh với Nga. Vào cuối thế kỷ 18, chính sách thuế quan mới cùng với việc thực hiện tự do thương mại đã giúp nền kinh tế Đan Mạch phát triển mạnh mẽ, đặc biệt là ngành hàng hải. Tuy nhiên, trong các cuộc chiến tranh tranh giành quyền bá chủ trên biển với Anh, Đan Mạch đã chịu thất bại nặng nề.
Năm 1814, Đan Mạch tiến hành đàm phán với Thụy Điển và Anh, ký kết “Hiệp ước Kiel”, theo đó Đan Mạch nhượng lại Na Uy cho Thụy Điển, nhưng vẫn giữ quyền kiểm soát các lãnh thổ như đảo Greenland, quần đảo Faroe và Iceland. Sau đó, thương mại hàng hải của Đan Mạch suy giảm nghiêm trọng, và vị thế của nước này tại châu Âu cũng nhanh chóng tụt dốc.
Mặc dù Đan Mạch giành được chủ quyền đối với Greenland, nhưng trong lịch sử, vấn đề chủ quyền của hòn đảo này vẫn luôn gây tranh cãi. Năm 1931, Na Uy tuyên bố chiếm đóng khu vực phía đông Greenland, dẫn đến tranh chấp pháp lý với Đan Mạch tại Tòa án Quốc tế La Haye (Hà Lan). Đến năm 1933, tòa án ra phán quyết trao toàn bộ chủ quyền Greenland cho Đan Mạch. Quyết định này đã chính thức xác nhận quyền kiểm soát của Đan Mạch đối với hòn đảo này. Tuy nhiên, phán quyết này không thể dập tắt hoàn toàn những tranh cãi xung quanh chủ quyền của Greenland.
Mỹ từng đưa ra điều kiện hấp dẫn để đổi lấy Greenland
Năm 1890, Mahan đề xuất “Học thuyết Sức mạnh Hải quân”, trong đó cho rằng ai nắm giữ được các tuyến hàng hải trọng yếu, kênh đào và tuyến đường biển chiến lược của thế giới thì có thể chi phối nền kinh tế toàn cầu, kiểm soát dòng chảy năng lượng, từ đó nắm giữ mạch máu kinh tế và an ninh của các quốc gia khác.
Với vị trí địa lý chiến lược, Greenland từ lâu đã trở thành điểm nóng trong cuộc cạnh tranh địa chính trị giữa Mỹ và châu Âu.
Trong chiến tranh thế giới thứ II, Đan Mạch đầu hàng Đức Quốc xã, khiến Mỹ lo ngại rằng nếu Đức chiếm Đan Mạch, họ có thể sáp nhập Greenland, đe dọa trực tiếp đến an ninh lãnh thổ của Mỹ. Năm 1941, chính phủ Mỹ ký thỏa thuận với Đan Mạch, cho phép quân đội Mỹ lập các căn cứ quân sự tại Greenland để sử dụng trong thời chiến. Sau khi chiến tranh thế giới thứ II kết thúc, Đan Mạch trở thành một trong những thành viên sáng lập NATO và tiếp tục hợp tác với Mỹ. Dù Mỹ đã trao trả chủ quyền Greenland cho Đan Mạch, nhưng vẫn duy trì căn cứ không quân Thule. Năm 2023, căn cứ này được đổi tên thành “Căn cứ quân sự Pituffik”. Tại đây, Mỹ triển khai các cơ sở thu thập tình báo, hệ thống cảnh báo sớm tên lửa và trạm giám sát vệ tinh, có nhiệm vụ theo dõi thông tin tàu thuyền qua lại và cảnh báo sớm các cuộc tấn công bằng tên lửa đạn đạo nhắm vào lãnh thổ Mỹ.
Sau chiến tranh thế giới thứ II, cuộc đối đầu giữa Mỹ và Liên Xô ngày càng gia tăng. Mỹ lo ngại rằng Bắc Cực có thể trở thành tuyến đường tấn công chiến lược của các máy bay ném bom Liên Xô nhằm vào Bắc Mỹ. Năm 1946, chính quyền Tổng thống Truman đề xuất mua Greenland với giá 100 triệu USD bằng vàng và quyền khai thác các mỏ dầu ở Alaska để trao đổi với Đan Mạch, nhưng Đan Mạch đã từ chối. Tuy vậy, Mỹ vẫn tiếp tục củng cố sự hiện diện quân sự của mình tại Greenland thông qua quan hệ đồng minh với Đan Mạch. Đến năm 1951, Mỹ và Đan Mạch ký “Hiệp định Phòng thủ Greenland”, qua đó trao cho Mỹ quyền kiểm soát quân sự thực tế tại khu vực này.
Greenland là một mắt xích quan trọng trong chiến lược Bắc Cực của Mỹ. Năm 2010, trong “Chiến lược An ninh Quốc gia”, Mỹ đã tự định vị mình là một “Quốc gia Bắc Cực”. Đến năm 2022, trong “Chiến lược Quốc gia về Bắc Cực”, Mỹ thẳng thắn tuyên bố rằng cạnh tranh chiến lược tại khu vực Bắc Cực đang ngày càng gay gắt, và an ninh quốc gia được đặt lên hàng đầu, vượt trên các ưu tiên về môi trường, phát triển kinh tế và hợp tác quốc tế. Mỹ cũng thành lập “Văn phòng Chiến lược Bắc Cực và Ứng phó Toàn cầu”, đồng thời bổ nhiệm một đại sứ đặc trách khu vực Bắc Cực. Năm 2024, Bộ Quốc phòng Mỹ công bố “Chiến lược Bắc Cực 2024”, xác định Trung Quốc và Nga là đối thủ giả định. Chiến lược này nhằm tăng cường kiểm soát quân sự đối với các tuyến hàng hải Bắc Cực, biến khu vực này thành bàn đạp triển khai lực lượng quân sự tới khu vực châu Á – Thái Bình Dương. Qua đó tạo ra ưu thế quân sự tuyệt đối và khả năng răn đe phủ đầu đối với các nước khác.
Bản sắc địa phương mạnh mẽ, thái độ phức tạp của Đan Mạch
Người dân Greenland có ý thức bản sắc địa phương mạnh mẽ và luôn theo đuổi mục tiêu tách khỏi Đan Mạch để giành độc lập. Năm 1979, Quốc hội Đan Mạch thông qua “Luật Greenland”, trao cho hòn đảo này quyền tự trị cao. Chính quyền và nghị viện địa phương có thể ban hành luật riêng, biến Greenland thành một vùng lãnh thổ tự trị hải ngoại thuộc Vương quốc Đan Mạch. Đến năm 2009, người dân Greenland tiến hành trưng cầu dân ý, thông qua “Luật Tự trị”, mở rộng thêm quyền tự chủ trong các lĩnh vực như quản lý nội vụ, tư pháp, giáo dục, văn hóa và quản lý tài nguyên thiên nhiên. Tuy nhiên, các vấn đề ngoại giao và quốc phòng vẫn do Đan Mạch kiểm soát.
Ngành kinh tế trụ cột của Greenland là đánh bắt thủy sản, chiếm hơn 95% tổng kim ngạch xuất khẩu. Hàng năm, chính phủ Đan Mạch viện trợ khoảng 500 triệu USD cho Greenland, chiếm gần một nửa ngân sách công của hòn đảo. Do nguồn tài chính công phụ thuộc nặng nề vào chính phụ Đan Mạch, chính quyền tự trị Greenland đang tích cực tìm kiếm chiến lược đa dạng hóa kinh tế. Hòn đảo này sở hữu nhiều tài nguyên khoáng sản phong phú như đất hiếm, dầu mỏ, khí đốt tự nhiên và than đá. Đa số người dân Greenland ủng hộ khai thác tài nguyên để phát triển kinh tế, nhưng vẫn rất quan tâm đến việc cân bằng giữa tăng trưởng kinh tế và bảo vệ môi trường.
Những năm gần đây, Greenland ngày càng thắt chặt quan hệ với Mỹ. Năm 2004, Greenland, Đan Mạch và Mỹ đã ký “Hiệp định Igaliku”, nâng cấp hệ thống radar tại căn cứ Thule. Chính quyền tự trị đảo Greenland tham gia ký kết hiệp định này với tư cách là một bên độc lập. Đến năm 2014, Greenland mở “Văn phòng đại diện tại Mỹ”, tìm cách bỏ qua chính phủ Đan Mạch để trực tiếp đối thoại với Washington. Mỹ luôn giữ thái độ mặc nhiên ủng hộ việc Greenland gia tăng quyền tự trị. Sau khi Tổng thống Mỹ Donald Trump bày tỏ ý định “mua lại Greenland”, Thủ tướng chính quyền tự trị Greenland, Múte Egede, đã phản hồi rằng: “Greenland thuộc về người dân Greenland… Dù những người khác, bao gồm người Đan Mạch và người Mỹ, có quyền bày tỏ ý kiến của họ, nhưng chúng tôi… không nên để áp lực từ bên ngoài khiến mình đi chệch hướng.”
Trước yêu cầu “mua đảo” của Mỹ, chính phủ Đan Mạch một mặt kiên quyết không từ bỏ lợi ích tại Greenland, nhấn mạnh rằng hòn đảo này là “không phải để mua bán”. Mặt khác, Đan Mạch vẫn bày tỏ sẵn sàng hợp tác sâu hơn với Mỹ trong các lĩnh vực như phát triển căn cứ quân sự và khai thác khoáng sản. Tuy nhiên, trước sức ép mạnh mẽ từ chính quyền Donal Trump, Đan Mạch buộc phải tìm kiếm sự hỗ trợ từ các đồng minh châu Âu.
EU nói “không” với Mỹ
Trước tuyên bố “mua Greenland” của Donald Trump, các nước Liên minh châu Âu đã thể hiện lập trường rất rõ ràng. Các nước Bắc Âu, Đức và Pháp nhấn mạnh rằng tôn trọng lãnh thổ và chủ quyền quốc gia là nguyên tắc quan trọng nhất của cộng đồng quốc tế sau chiến tranh thế giới thứ II. Đại diện cấp cao của EU về Chính sách Đối ngoại và An ninh, Josep Borrell, khẳng định rằng EU ủng hộ Đan Mạch và chính quyền tự trị Greenland, EU sẽ không tham gia đàm phán về vấn đề Greenland.
Trên thực tế, Liên minh châu Âu chưa bao giờ xem nhẹ tầm quan trọng chiến lược của Greenland. Năm 1973, thông qua tư cách thành viên của Đan Mạch, Greenland trở thành một phần của Cộng đồng Châu Âu (EC). Năm 1982, sau cuộc trưng cầu dân ý, Greenland đã rời khỏi Cộng đồng Châu Âu vào năm 1985, nhưng vẫn duy trì mối liên kết với khối này và sau là Liên minh châu Âu-EU với tư cách là Lãnh thổ và Quốc gia hải ngoại. Greenland đủ điều kiện nhận hỗ trợ tài chính thông qua Quan hệ Đối tác EU – Greenland. Trong giai đoạn 2021 – 2027, Greenland sẽ nhận được 225 triệu Euro từ Liên minh châu Âu để hỗ trợ phát triển bền vững, giáo dục và tăng trưởng xanh. Năm 2024, EU chính thức mở văn phòng đại diện tại Nuuk, thủ phủ của Greenland.
Sau khi Donald Trump đưa ra tuyên bố “mua Greenland”, Mỹ và châu Âu đã bước vào một cuộc chiến dư luận xoay quanh chủ đề này. Vào đầu tháng 1, tổ chức phi chính phủ Mỹ Patriot Polling tiến hành cuộc khảo sát đối với 416 người Greenland. Kết quả cho thấy 57,3% số người được hỏi ủng hộ ý tưởng gia nhập Mỹ, 37,4% phản đối, 5,3% chưa đưa ra câu trả lời. Tuy nhiên, vào cuối tháng 1, tờ báo Sermitsiaq của Greenland và Berlingske của Đan Mạch đã ủy quyền cho cơ quan khảo sát Verian thực hiện một cuộc thăm dò khác với 497 người Greenland từ 18 tuổi trở lên. Kết quả lại hoàn toàn trái ngược khi 85% số người được hỏi không muốn gia nhập Mỹ, 9% chưa đưa ra quyết định và chỉ 6% đồng ý gia nhập.
Sau khi Chiến tranh Thế giới thứ II kết thúc, theo kế hoạch của Spykman, Mỹ đã can thiệp toàn diện vào các vấn đề châu Âu và châu Á – Thái Bình Dương. Thông qua NATO, Mỹ cung cấp bảo trợ quân sự cho Tây Âu, đối đầu với Liên Xô và khối xã hội chủ nghĩa. Thông qua các hiệp ước an ninh với Hàn Quốc và Nhật Bản, kiềm chế Trung Quốc tại châu Á. Washington cũng kết hợp giữa quy hoạch địa chính trị thực tế với lý tưởng trật tự quốc tế theo chủ nghĩa Wilson, thông qua các tổ chức quốc tế như Liên Hợp Quốc để truyền bá các giá trị dân chủ tự do kiểu phương Tây trên toàn cầu. Sau khi Chiến tranh Lạnh kết thúc, thế giới bước vào thời kỳ toàn cầu hóa theo chủ nghĩa tự do mới, Mỹ đã xây dựng chủ nghĩa bá quyền trên toàn cầu. Tuy nhiên, trong những năm gần đây, sự trỗi dậy của các nước thị trường mới nổi và các nước đang phát triển đã thay đổi căn bản cán cân quyền lực quốc tế. Donald Trump, nhờ làn sóng dân túy cánh hữu, đã lên nắm quyền và từ bỏ hệ tư tưởng toàn cầu hóa, đề ra chính sách “Nước Mỹ trên hết” và quay trở lại chính trị thực tế. Những ý tưởng như mua đảo Greenland hay sáp nhập Canada vào Mỹ của Trump đều là biểu hiện của sự điều chỉnh chiến lược ngoại giao này. Liên minh xuyên Đại Tây Dương giữa Mỹ và châu Âu đã bắt đầu xuất hiện những vết nứt trong thời kỳ địa chính trị mới, nhưng có lẽ mọi thứ mới chỉ bắt đầu./.
Biên dịch: Nguyễn Phượng
Tác giả: Quách Linh Phượng là phó nghiên cứu viên của Viện Nghiên cứu Châu Âu, Viện Khoa học Xã hội Trung Quốc.
Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả, không nhất thiết phản ánh quan điểm của Nghiên cứu Chiến lược. Mọi trao đổi học thuật và các vấn đề khác, quý độc giả có thể liên hệ với ban biên tập qua địa chỉ mail: [email protected]
Bình Luận 1