Tác giả nhận định rằng Biển Đông đang hạ nhiệt và mức độ ưu tiên quan tâm tại một số quốc gia Đông Nam Á đang giảm. Trong cuộc bầu cử giữa nhiệm kỳ ở Philippines, Trung Quốc và vấn đề Biển Đông không còn có trọng lượng bằng các vấn đề kinh tế và dân sinh; Malaysia và Indonesia cũng có xu hướng duy trì hiện trạng, dồn nhiều nỗ lực hơn vào việc ứng phó với cuộc chiến thuế quan của Mỹ và duy trì, cải thiện quan hệ song phương với Trung Quốc. Các nhà lãnh đạo tại Đông Nam Á đang có kỳ vọng lý tính hơn đối với tiến trình tham vấn “Bộ Quy tắc ứng xử trên Biển Đông”, không còn xem đây là “thuốc thần” để giải quyết tranh chấp Biển Đông và duy trì cục diện khu vực.
Đoàn đại biểu của “Chương trình Nhận thức Tình hình Chiến lược Biển Đông” (SCSPI) gần đây đã đến thăm Philippines, Malaysia và Indonesia. Chuyến thăm này trùng hợp với thời điểm Chủ tịch Tập Cận Bình vừa kết thúc chuyến thăm cấp nhà nước tới Việt Nam, Malaysia và Campuchia. Dư âm của chuyến thăm cấp cao của Chủ tịch Tập vẫn còn đậm nét, các quốc gia Đông Nam Á tiếp tục sôi nổi thảo luận về cách thức tăng cường hợp tác với Trung Quốc, kiểm soát bất đồng trên biển và ứng phó với những thách thức quốc tế do chủ nghĩa bảo hộ thương mại của Mỹ gây ra.
Các cơ quan và nhân sĩ mà đoàn đại biểu đến thăm lần này tương đối đa dạng. Ngoài các cơ quan lâu nay nghiên cứu các vấn đề biển và quan hệ khu vực như Học viện Ngoại giao Philippines, Trung tâm châu Á Đại học Philippines, Hội nghiên cứu Trung Hoa Philippines, Đại học Malaya, Đại học Indonesia và Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Các vấn đề quốc tế Indonesia, đoàn còn trao đổi với nhiều cơ quan chính phủ, tổ chức tư vấn và tổ chức xã hội khác như Quốc hội Malaysia, Bộ Công Thương Malaysia, Viện Phân tích Chiến lược và Nghiên cứu Chính sách của MCA, Viện Nghiên cứu Chiến lược Khu vực của Đảng Công lý Nhân dân, Trung tâm Thăm dò Dân ý Merdeka, Vụ Chính trị và An ninh của Ban Thư ký ASEAN, Cơ quan An ninh Hàng hải/Cảnh sát biển Indonesia, Hiệp hội Chính sách Đối ngoại Indonesia và Liên hiệp Thanh niên gốc Hoa Philippines.
Nhìn chung, các quốc gia Đông Nam Á đã phần nào cảm thấy mệt mỏi trước các va chạm giữa Philippines và Trung Quốc, khiến tình hình Biển Đông trở nên bất ổn, chủ đề Biển Đông tại khu vực này đang có dấu hiệu hạ nhiệt, trong đó kiểm soát khủng hoảng và tham vấn “Bộ Quy tắc ứng xử trên Biển Đông” là những vấn đề cốt lõi. Dưới áp lực nặng nề từ chính sách thuế đối ứng của chính quyền Trump2.0, mối quan tâm hàng đầu hiện nay của các quốc gia Đông Nam Á là làm thế nào để ứng phó với chủ nghĩa bảo hộ thương mại của Mỹ, tái cân bằng sự phụ thuộc quá mức vào một đối tác thương mại và xuất khẩu duy nhất, đồng thời tái cấu trúc mô hình phát triển kinh tế.
Philippines: Vấn đề Biển Đông hạ nhiệt nhưng va chạm vẫn sẽ tiếp diễn
Đoàn đại biểu đến thăm trùng với thời điểm diễn ra cuộc bầu cử giữa nhiệm kỳ tại Philippines, so với hai năm trước khi đoàn đến thăm Manila, vấn đề Biển Đông đã có phần hạ nhiệt. Chính quyền của Tổng thống Marcos Jr. trong quá trình cầm quyền đã bộc lộ nhiều vấn đề như phát triển kinh tế chậm, tỷ lệ thất nghiệp gia tăng, tỷ lệ đói nghèo quay trở lại… Những vấn đề này hiện là mối quan tâm hàng đầu của người dân trong nước. Mặc dù chính quyền Marcos Jr. đã cố gắng chuyển hướng dư luận bằng cách gây sự cố tại một số đảo đá và vùng biển xung quanh như bãi cạn Scarborough (Hoàng Nham) và bãi Cỏ Mây (Second Thomas Shoal), nhưng mức độ tín nhiệm của phe Marcos vẫn ở mức thấp. Việc cựu Tổng thống Duterte bị Tòa án Hình sự Quốc tế tạm giam cũng phần nào làm thay đổi cục diện tranh cử của phe Duterte. Kết quả bầu cử cho thấy gia tộc Duterte giành thắng lợi toàn diện, trong khi gia tộc Aquino cũng tái xuất chính trường; điều này báo hiệu rằng cuộc đấu tranh chính trị tại Philippines trong ba năm tới sẽ càng thêm hỗn loạn và quyết liệt.
Trong sự kiện đối thoại công khai giữa đoàn đại biểu và truyền thông, người dân Philippines với chủ đề “Con đường hòa bình: Giải quyết tranh chấp Biển Đông”, các vấn đề như việc lực lượng Cảnh sát biển Trung Quốc sử dụng vòi rồng trong các va chạm trên biển; chủ quyền đối với bãi cạn Scarborough và “vụ kiện trọng tài Biển Đông” là những điểm nóng được các giới tại Philippines đặc biệt quan tâm. Vẫn còn không ít người dân Philippines cho rằng “vụ kiện trọng tài Biển Đông” đã hoàn toàn giải quyết xong các tranh chấp giữa Trung Quốc và Philippines về chủ quyền lãnh thổ và quyền lợi trên biển ở Biển Đông, và cho rằng tranh chấp chủ quyền của Philippines tại Biển Đông chỉ còn tồn tại với vùng Sabah do Malaysia và Philippines cùng tuyên bố chủ quyền.
Về quá trình tham vấn “Bộ Quy tắc ứng xử trên Biển Đông”, có quan điểm tại Philippines cho rằng không cần vội vàng đạt được kết quả, đặc biệt là sẽ không thúc đẩy mạnh mẽ việc ký kết trong nhiệm kỳ Philippines làm Chủ tịch luân phiên ASEAN vào năm 2026. Cũng có học giả bày tỏ hy vọng rằng sau khi “Bộ Quy tắc” được ký kết, có thể mời các quốc gia ngoài khu vực cùng tham gia ký kết.
Về cách thức kiểm soát khủng hoảng Biển Đông, học giả Trung Quốc cho rằng Philippines nên tuân thủ cam kết kiềm chế bản thân được nêu tại Điều 5 của “Tuyên bố về ứng xử của các bên ở Biển Đông” năm 2002. Học giả Philippines thì đề xuất mở rộng thỏa thuận tạm thời giữa Trung Quốc và Philippines tại bãi Cỏ Mây (Second Thomas Shoal) sang các khu vực như bãi cạn Scarborough và bãi cạn Sabina (Xianbin Reef). Về quan hệ Mỹ – Philippines, có học giả cho rằng quan hệ song phương đã đạt đến đỉnh điểm và sẽ chỉ dần suy giảm trong nhiệm kỳ của Trump. Các học giả Philippines lo ngại rằng chính sách cắt giảm viện trợ phát triển và hỗ trợ an ninh quân sự đối ngoại của chính quyền Trump sẽ ảnh hưởng đến Philippines, đồng thời mức thuế cao 17% mà Mỹ áp đặt có thể gây tác động tiêu cực đến các kế hoạch hợp tác mua sắm trang thiết bị như máy bay chiến đấu F-16. Về vấn đề thuế quan, mức thuế 17% mà Mỹ áp lên Philippines rõ ràng thấp hơn so với các quốc gia Đông Nam Á khác, có quan điểm cho rằng điều này sẽ mang lại lợi thế cạnh tranh cho Philippines và dòng vốn đầu tư nước ngoài từ các nước trong khu vực sẽ dịch chuyển sang đây. Tuy nhiên, nhiều người lại lo ngại rằng chính sách thuế quan của Mỹ sẽ khiến các ngành xuất khẩu cốt lõi như điện tử, bán dẫn và dệt may của Philippines đối mặt với những thách thức nghiêm trọng.
Ngoài ra, các thương hiệu xe điện Trung Quốc như BYD, Geely và Zeekr trong những năm gần đây đã lần lượt thâm nhập vào thị trường Manila. Các thương hiệu ô tô Trung Quốc đã lọt vào top ba doanh số (chỉ sau Nhật Bản và Mỹ), không chỉ được thị trường Philippines công nhận, mà ở một mức độ nào đó còn nâng cao thiện cảm của người dân đối với Trung Quốc. “Phản đối Trung Quốc không có nghĩa là không dùng hàng Trung Quốc.”
Malaysia: Vấn đề Biển Đông không phải là trọng tâm trong quan hệ Trung – Malaysia
Chủ tịch Tập Cận Bình vừa kết thúc chuyến thăm cấp Nhà nước tới Malaysia, và bầu không khí hữu nghị giữa các nhà lãnh đạo hai bên vẫn duy trì ở mức cao. Trong chuyến thăm này, đoàn đại biểu đã đến thăm Trung tâm khảo sát dư luận Merdeka – một công ty thăm dò ý kiến độc lập. Theo kết quả khảo sát dư luận gần đây của trung tâm này về cảm nhận của người dân Malaysia đối với Trung Quốc, mức độ thiện cảm chung của người dân Malaysia dành cho Trung Quốc tiếp tục đạt mức cao kỷ lục. 84% số người được khảo sát có cái nhìn tích cực về quan hệ Trung – Malaysia, và 77% bày tỏ thiện cảm với Trung Quốc; mức độ thiện cảm này của người Malaysia gốc Mã Lai và gốc Ấn Độ đối với Trung Quốc cũng gia tăng rõ rệt.
Một mặt, người dân Malaysia nhìn chung đã thừa nhận thực tế rằng ảnh hưởng của Trung Quốc trong khu vực đang gia tăng; mặt khác, chính sách đối ngoại và chính sách với Trung Quốc dưới thời Thủ tướng Anwar đã có được nền tảng quần chúng vững chắc, đặc biệt là chính sách làm giảm nhẹ tranh chấp Biển Đông đã cho thấy hiệu quả rõ rệt. So sánh cho thấy, người dân Malaysia cho rằng chính Mỹ mới là bên khiến vấn đề Biển Đông trở nên phức tạp, gây ra thách thức đối với an ninh khu vực, và mức độ thiện cảm đối với Mỹ đang tiếp tục suy giảm.
Tuy nhiên, tính “hai mặt” trong chính sách Biển Đông của Malaysia vẫn không thay đổi. Mặc dù chính phủ Malaysia xử lý một cách kín đáo các tranh chấp trên biển nhằm tránh kích động Trung Quốc, nhưng lập trường và chính sách về các yêu sách Biển Đông vẫn giữ tính cứng rắn, các hành động đơn phương như khai thác dầu khí trên biển vẫn đang tiếp tục. Đối với đề xuất thúc đẩy hợp tác thực chất trên biển giữa Trung Quốc và Malaysia trong các lĩnh vực như khai thác dầu khí, tìm kiếm cứu nạn hàng hải,… phía Malaysia tỏ ra thận trọng và vẫn nghiêng về việc duy trì chính sách hiện có của mình.
Là quốc gia giữ chức Chủ tịch luân phiên ASEAN hiện nay, thách thức lớn nhất đối với Malaysia đến từ áp lực thuế quan của Mỹ. Một mặt, Malaysia cần thúc đẩy tăng cường điều phối nội bộ ASEAN, để có thể đàm phán với Mỹ dưới một lập trường thống nhất của toàn khối. Mặt khác, chính Malaysia cũng cần ứng phó với làn sóng chủ nghĩa bảo hộ của Mỹ.
Về việc chính quyền Trump áp thuế cao đối với các nước ASEAN, mặc dù ASEAN tuyên bố rằng các quốc gia thành viên đã đạt được đồng thuận sẽ không trả đũa thuế quan và sẽ tiến hành đối thoại với phía Mỹ, nhưng Indonesia, Việt Nam, Philippines và một số quốc gia thành viên khác vẫn lần lượt cử các phái đoàn thương mại sang Mỹ để đàm phán song phương. Với tư cách là Chủ tịch luân phiên ASEAN, thách thức đối với Malaysia nằm ở việc làm sao điều phối được việc xây dựng một lập trường khu vực thống nhất của ASEAN, đồng thời xây dựng được một chiến lược ứng phó vừa đảm bảo sự đoàn kết khu vực, vừa thể hiện bản lĩnh ngoại giao, lại vừa có sức chống chịu về mặt kinh tế.
Trong các cuộc đàm phán song phương, Mỹ đã đưa ra một loạt yêu cầu đối với Malaysia, chẳng hạn như bảo đảm an ninh công nghệ cho Mỹ, giải quyết vấn đề thâm hụt thương mại, yêu cầu doanh nghiệp Malaysia phối hợp với nhu cầu công nghiệp của Mỹ để tăng cường đầu tư sang Mỹ,… Do đó, bản thân Malaysia cũng đang đối mặt với áp lực điều chỉnh chiến lược, nhằm tìm kiếm con đường sinh tồn và bứt phá trong làn sóng bảo hộ mậu dịch của Washington.
Indonesia: Phát triển chung Biển Đông: Ở đâu? Cái gì? Như thế nào?
Ngày 21 tháng 4, Trung Quốc và Indonesia đã tổ chức cuộc họp cấp Bộ trưởng đầu tiên trong khuôn khổ cơ chế đối thoại “2+2” giữa Bộ trưởng Ngoại giao và Bộ trưởng Quốc phòng. Sau cuộc họp, hai bên nhất trí cùng nhau thực hiện nghiêm túc các văn kiện hợp tác về phát triển chung trên biển đã được chính phủ hai nước ký kết. Vấn đề này đã gây ra nhiều tranh luận sôi nổi tại Indonesia: Phát triển chung ở vùng biển nào, khu vực nào? Phát triển các nguồn tài nguyên đánh bắt thủy sản, dầu mỏ hay khí tự nhiên? Hợp tác theo mô hình nào và phân chia lợi ích ra sao?
Trong quá trình trao đổi với các giới tại Indonesia, những người ủng hộ cho rằng hợp tác với Trung Quốc có thể giúp Indonesia tận dụng tốt hơn các nguồn tài nguyên biển, nâng cao an ninh năng lượng, thu hút đầu tư nước ngoài, thúc đẩy xây dựng cơ sở hạ tầng và phát triển công nghệ của Indonesia, mang lại lợi ích kinh tế thực chất. Những người phản đối lo ngại rằng vì phát triển chung dầu khí là một biện pháp tạm thời trước khi giải quyết tranh chấp, việc cùng Trung Quốc phát triển ở “Biển Bắc Natuna” có thể đồng nghĩa với sự suy giảm các yêu sách và lập trường của Indonesia về Biển Đông. Một số doanh nghiệp trong ngành cũng lo ngại Trung Quốc sẽ chiếm ưu thế trong hợp tác phát triển chung, không chỉ ảnh hưởng đến sự sống còn và phát triển của doanh nghiệp nội địa, mà còn có thể khiến Indonesia quá lệ thuộc kinh tế vào Trung Quốc. Một số học giả chỉ ra rằng Indonesia đã chịu thiệt thòi trong thực tiễn hợp tác phát triển chung với Australia, và lo ngại hợp tác với Trung Quốc sẽ lặp lại kịch bản tương tự.
Về việc đàm phán “Bộ quy tắc ứng xử ở Biển Đông” (COC), có học giả cho rằng “Không có COC còn hơn là có một COC yếu kém.” Các quốc gia không nên vội vàng hoàn tất, mà cần cố gắng đạt được một “bộ quy tắc” có cơ chế giám sát và thực thi, có khả năng giải quyết các vấn đề thực tế. Về quản lý khủng hoảng ở Biển Đông, cần xem xét vai trò của các cơ chế đa phương trong việc giúp ổn định tình hình tại Biển Đông. Về hợp tác trên biển, có học giả nhấn mạnh rằng lực lượng cảnh sát biển Trung Quốc và Indonesia có nền tảng hợp tác tốt, vào tháng 1 năm 2025 đã tổ chức cuộc gặp cấp cao đầu tiên, cần thúc đẩy hợp tác sâu rộng hơn nhằm tăng cường lòng tin lẫn nhau.
Về an ninh khu vực, thái độ của các giới tại Indonesia đối với AUKUS đã chuyển từ lo ngại và phản kháng sang dần chấp nhận. Mặc dù Indonesia vẫn bày tỏ quan ngại về việc AUKUS có thể kích hoạt cuộc chạy đua vũ trang và làm suy yếu vị thế của ASEAN, nhưng thái độ đã có sự thay đổi, dần chấp nhận sự hiện diện của cơ chế này tại khu vực Biển Đông, thậm chí một số cá nhân còn thể hiện sự ủng hộ.
Về cuộc chiến thuế quan của Mỹ, Indonesia là một trong những quốc gia đầu tiên bắt đầu đàm phán về vấn đề thuế quan với Mỹ, trong tương lai có thể sẽ tăng cường nhập khẩu các mặt hàng thiết yếu như xăng dầu thành phẩm và nông sản từ Mỹ. Các giới tại Indonesia cũng rất quan tâm đến cuộc chiến thương mại Mỹ-Trung, một mặt lo ngại hàng hóa Trung Quốc tràn vào Indonesia, mặt khác cố gắng tìm kiếm cơ hội mở rộng thị trường xuất khẩu và thu hút vốn đầu tư trở lại trong bối cảnh tranh chấp thương mại giữa hai nền kinh tế lớn này.
Nhìn chung, vấn đề Biển Đông rõ ràng đã hạ nhiệt tại các quốc gia Đông Nam Á. Trong cuộc bầu cử giữa kỳ của Philippines, trọng tâm các vấn đề về Trung Quốc và Biển Đông đã giảm nhiều so với kinh tế và đời sống dân sinh; Malaysia và Indonesia cũng có xu hướng duy trì hiện trạng, thờ ơ trước các căng thẳng trên biển do Philippines khơi mào trong quan hệ Trung-Philippines, đồng thời dành nhiều nỗ lực hơn để ứng phó với chiến tranh thuế quan của Mỹ và duy trì, cải thiện quan hệ song phương với Trung Quốc. Các giới tại Đông Nam Á ngày càng có thái độ thực tế hơn đối với việc đàm phán “Bộ quy tắc ứng xử ở Biển Đông”, không còn xem đây là phương thuốc thần kỳ để giải quyết tranh chấp và duy trì ổn định tình hình, mà nhấn mạnh hơn vai trò của đàm phán như một cơ chế trao đổi đa phương quan trọng.
Mức độ quan tâm của người dân Philippines đối với vấn đề Biển Đông rõ ràng cao hơn đáng kể so với hai quốc gia còn lại. Đoàn đại biểu khi tham gia các hoạt động công khai tại Manila đã được hơn mười cơ quan truyền thông địa phương như Manila Times, Philippine Daily Inquirer, PILIPINO Mirror, Kumagcow, Pimai News đưa tin, đồng thời hàng chục tài khoản mạng xã hội chính thức và cá nhân trên Facebook, X (trước đây là Twitter) cũng phát sóng trực tiếp sự kiện. Mặc dù hình thức hoạt động này dẫn đến việc các học giả Trung Quốc tham dự bị người dân địa phương chỉ trích mạnh mẽ, nhưng quan điểm của phía Trung Quốc được lan truyền trên các nền tảng mạng xã hội với tốc độ và phạm vi rộng hơn nhiều so với các diễn đàn quốc tế và hội nghị học thuật.
Ngoài ra, các quốc gia ASEAN bao gồm cả Philippines đều có kỳ vọng về hợp tác thực chất với Trung Quốc. Trên biển, các lĩnh vực được nhắc đến bao gồm bảo vệ nguồn lợi thủy sản, trao đổi và hợp tác sâu rộng giữa lực lượng cảnh sát biển, phòng chống thiên tai và giảm nhẹ thảm họa, đặc biệt là ứng phó bão và sóng thần, đóng tàu, phát triển thủy sản. Trên đất liền, hợp tác trong “hai khu công nghiệp song phương”, xe điện mới, sản xuất bán dẫn và chip cũng ngày càng được tăng cường. Ngoài Philippines, Malaysia và Indonesia cũng đang ngày càng thắt chặt các liên kết chính trị, kinh tế và an ninh với Trung Quốc, đưa quan hệ song phương lên một tầm cao mới. Đây không chỉ là nền tảng thúc đẩy phát triển phối hợp trong khu vực, mà còn là bảo đảm cho hòa bình và ổn định lâu dài ở khu vực Biển Đông./.
Biên dịch: Thu Trang
Tác giả Diêm Nham là Viện trưởng Viện Nghiên cứu Luật và Chính sách Biển, Viện nghiên cứu Biển Đông Trung Quốc.
Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả, đứng dưới góc độ quan điểm lợi ích từ phía Trung Quốc, chỉ có giá trị tham khảo học thuật, không nhất thiết phản ánh quan điểm của Nghiên cứu Chiến lược. Mọi trao đổi học thuật và các vấn đề khác, quý độc giả có thể liên hệ với ban biên tập qua địa chỉ mail: [email protected]
