2024 trở thành một năm bản lề với những cuộc bầu cử định hình lại trật tự thế giới mới kể từ khi Chiến tranh Lạnh chấm dứt. Năm 2024 cũng là năm mà thế giới đón chờ sự thay đổi to lớn của nước Mỹ thông qua cuộc chạy đua vào Nhà Trắng ấn định vào tháng 11 năm nay. Kết quả bầu cử cùng chính sách mà Đảng ứng viên tổng thống Mỹ đắc cử quyết định lựa chọn sẽ ảnh hưởng to lớn đến không chỉ nội bộ nước Mỹ mà còn trên cục diện toàn cầu trong suốt thời gian tại nhiệm. Tỷ phú Donald John Trump – cựu tổng thống thứ 45 của Mỹ – đại diện Đảng Cộng hòa sẽ tái tranh cử nhiệm kỳ mới, trong thời gian còn đương nhiệm, với khẩu hiệu “Make America Great Again!” ông Trump đã thực hiện các chính sách cứng rắn với nhiều đối thủ, đặc biệt đối với Trung Quốc và các chính sách này đã tạo ra nhiều ảnh hưởng tới khu vực Đông Nam Á trong đó có Biển Đông. Vậy nếu Trump tái đắc cử nhiệm kỳ hai và trở thành tổng thống thứ 47, cục diện Biển Đông sẽ có những biến chuyển ra sao và Việt Nam cần có chính sách thế nào trước sự thay đổi to lớn này?
Sơ lược chính sách của Mỹ ở Biển Đông dưới thời Donald Trump
Vai trò của Biển Đông trong chiến lược Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương của Mỹ
Châu Á – Thái Bình Dương từ lâu đối với Mỹ đã trở thành khu vực trọng điểm về chiến lược, ưu tiên hàng đầu trong chính sách đối ngoại. Năm 2011, Chính quyền Tổng thống Barack Obama công bố chiến lược Xoay trục (Tái Cân bằng) sang châu Á – Thái Bình Dương với nhiều điểm mới thể hiện sự can dự sâu rộng hơn vào khu vực Thái Bình Dương nói chung và Đông Nam Á – Biển Đông nói riêng. Cựu Ngoại trưởng Mỹ bà Hillary Clinton một trong những kiến trúc sư của chiến lược Xoay trục đã từng tuyên bố tương lai của nền chính trị Mỹ được quyết định ở châu Á. Sự lớn mạnh của Trung Quốc có khả năng đánh bật tầm ảnh hưởng của Mỹ tại khu vực biển Nam Hải (Biển Đông)[1]. Đối với Mỹ, Biển Đông là một mắt xích quan trọng trong sự điều chỉnh chiến lược từ châu Âu – Đại Tây Dương sang châu Á – Thái Bình Dương. Lợi ích của Mỹ ở Biển Đông tương đối đa dạng liên quan tới các vấn đề: tự do hàng hải, kinh tế, chính trị, quân sự và an ninh, mà những lợi ích này là không thay đổi. Là một cường quốc biển có vị trí địa lý được bao bọc bởi hai đại dương, Mỹ luôn quan tâm đến vai trò của biển và quyền lực biển đối với xây dựng, phát triển và bảo vệ an ninh đất nước[2]. Chiến lược Xoay trục này được chính quyền Obama cùng cả chính phủ Mỹ ủng hộ mạnh mẽ và được triển khai xuyên suốt trong hai nhiệm kỳ tổng thống của ông.
Cách tiếp cận Biển Đông của Mỹ thời Donald Trump
Kế thừa từ chính sách của người tiền nhiệm, Tổng thống Trump tiếp tục duy trì sự hiện diện tại khu vực nhưng mở rộng thuật ngữ lên thành chiến lược Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương tự do và rộng mở (FOIP). Thuật ngữ này lần đầu tiên được sử dụng ở Hội nghị APEC 2017 tại Việt Nam. Để khởi động chiến lược, trước tiên Mỹ triển khai đầu tư mạnh tay để lấy sự ủng hộ của các quốc gia có ảnh hưởng. Năm 2018, Mỹ rót hơn 1 nghìn tỷ USD vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) vào khu vực, đứng đầu thế giới[3]. Đối mặt với thách thức Trung Quốc hơn hết là một người có quan điểm cứng rắn với các doanh nghiệp Trung Quốc từ khi còn tranh cử, cựu Tổng thống Donald Trump thể hiện mục tiêu xây dựng một vành nan hoa giữa các đồng minh Mỹ trong khu vực Đông Nam Á, Đông Bắc Á và Australia nối từ Ấn Độ Dương đến Philippines giành quyền chủ đạo kiểm soát toàn bộ khu vực. Ưu tiên số một đảm bảo an ninh quốc gia cho Mỹ kèm theo đó kiềm chế chặt chẽ đường ra biển của Trung Quốc nhằm gia tăng sức ép lên quốc gia này trong cuộc chiến tranh thương mại mà Trump khởi xướng. Chính quyền Trump coi Biển Đông là một trong những thành tố quan trọng của trụ cột an ninh trong Chiến lược Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương.
Dưới thời Tổng thống Trump, chiến lược về Biển Đông đã rõ ràng hơn, cứng rắn so với thời kỳ Obama. Trong Chiến lược An ninh Quốc gia, ông Trump đề cập đến vai trò lãnh đạo của Mỹ trong khu vực: “Sự chế ngự của Trung Quốc có nguy cơ làm giảm chủ quyền của nhiều nước tại Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương. Các nước trong khu vực kêu gọi duy trì vai trò lãnh đạo của Mỹ trong một phản ứng tập thể nhằm duy trì một trật tự khu vực tôn trọng chủ quyền và độc lập”[4]. Lầu Năm Góc đã tiến hành nhiều cuộc tuần tra hàng hải đi sâu vào vùng biển có sự ảnh hưởng của Trung Quốc. Trong năm 2017, hải quân Mỹ tiến hành 06 cuộc tuần tra vào các ngày 19/2, 24/5, 2/6, 6/7, 10/8 và 10/10/2017, tăng gấp đôi số cuộc tuần tra so với toàn bộ nhiệm kỳ cuối của cựu Tổng thống Barack Obama. Bước sang năm 2018, Hải quân Mỹ cũng đã tiến hành một cuộc tuần tra vào ngày 20/1, khi tàu khu trục mang tên lửa dẫn đường USS Hopper đi vào phạm vi 12 hải lý xung quanh bãi cạn Scarborough nơi có tranh chấp chủ quyền giữa Bắc Kinh với Manila[5]. Chính sách Biển Đông được tăng cường sức mạnh dưới sự hiện hiện về kinh tế – quân sự Mỹ sâu rộng ở Đông Nam Á, đưa Biển Đông ra thảo luận ở những diễn đàn quốc tế lớn. Mỹ khởi động chiến dịch tự do hàng hải tại Biển Đông nhằm hợp pháp hóa sự can dự chạy đua lợi ích với Trung Quốc. Tóm lại, chính sách đối ngoại của Mỹ tại Biển Đông dưới thời Tổng thống Trump có sự rõ ràng về pháp lý và thực tế hơn so với chính quyền Obama. Về tên gọi chiến lược dài hạn có sự thay đổi bổ sung thêm vai trò Ấn Độ Dương song mục tiêu không thay đổi là thực hiện chiến lược toàn cầu và lợi ích của Mỹ. Cuối cùng, Washington đã chính thức gọi tên Bắc Kinh trở thành đối trọng mới của mình bằng cả những biện pháp cứng rắn trên thực tế sau hơn 10 năm đầu thế kỉ XXI tập trung đối phó với Nga.
Cách tiếp cận của cá nhân ông Trump về Biển Đông
Mặc dù không phải là nước có yêu sách chủ quyền ở Biển Đông, tuy nhiên, từ lâu nay, Mỹ đã khẳng định có lợi ích quốc gia cốt yếu ở vùng biển này. Là siêu cường năng lượng, Mỹ phụ thuộc rất lớn vào nguồn cung năng lượng bên ngoài. Với 4,6% dân số thế giới, Mỹ tiêu thu 25% lượng dầu mỏ toàn cầu. Điều này đã dẫn tới việc Washington chịu sự tổn thương chiến lược và hạn chế về khả năng theo đuổi chính sách đối ngoại và các mục tiêu an ninh[6]. Do vậy, các chính quyền tổng thống Mỹ luôn muốn tìm cách tiếp cận một khu vực có nguồn tài nguyên quan trọng này như Trung Đông, Nam Mỹ… Tuy nhiên, với ông Trump một tỷ phú, doanh nhân trước khi làm Tổng thống Mỹ do đó ông có cách nhìn thực dụng trên mọi vấn đề và đôi lúc trái ngược với định hướng của Đảng Cộng hòa. Donald Trump nhìn thấy lợi ích của Mỹ về kinh tế quân sự tại Biển Đông. Dầu mỏ và khí tự nhiên tập trung trữ lượng đáng kể trong khu vực Đông Nam Á hải đảo, tuy nhiên Mỹ muốn tiếp cận khu vực này cần phải tranh đấu trước yêu sách đường 9 đoạn chiếm tới 80% diện tích biển Nam Hải (Biển Đông) mà Trung Quốc đơn phương yêu cầu[7].
Kiên trì với khẩu hiệu “Make America Great Again!” từ khi còn tranh cử đến khi đã làm ông chủ Nhà Trắng, đối với Donald Trump, việc giúp cho nước Mỹ lấy lại sự huy hoàng vốn có được xem là trách nhiệm của cá nhân ông. Điều này cũng thể hiện phong cách rất Trump – một tổng thống ít có kinh nghiệm chính trị. Khác với thời Obama lấy chủ nghĩa quốc tế làm trung tâm can dự vào nhiều khu vực nóng trên thế giới đảm bảo cho cái gọi là “tự do và dân chủ” mà nước Mỹ bảo vệ. Trump dần lùi về chủ nghĩa biệt lập ủng hộ “nước Mỹ trên hết” lợi ích của Mỹ phải đặt trên lợi ích của đồng minh thậm chí toàn khu vực. Trong cạnh tranh với Trung Quốc, Trump phát động cuộc chiến thương mại giữa hai cường quốc với việc sử dụng thuế quan và vận tải hàng hải làm công cụ chủ đạo nhằm giảm bớt áp lực cho nền quân sự đã tiêu tốn quá nhiều ngân sách quốc gia. Do đó, quan điểm của ông Trump giai đoạn này coi trọng việc đảm bảo tự do hàng hải, duy trì lợi ích an ninh kinh tế của Mỹ ở khu vực, đồng thời, không nước nào có quyền được vi phạm lợi ích của các quốc gia trong khu vực vượt qua luật pháp quốc tế. Nếu xảy ra, Mỹ có khả năng tiếp cận ngay lập tức và can thiệp vào khu vực.
Về vấn đề tranh chấp Biển Đông, Trump linh hoạt thay đổi giữa cách tiếp cận quyết đoán và hòa giải. Bất chấp thái độ cứng rắn trong nhiệm kỳ đầu của mình, Trump đã hạ giọng về vấn đề Biển Đông sau khi áp dụng “áp lực tối đa” đối với chính quyền ông Kim Jong-Un, hy vọng rằng Trung Quốc sẽ sử dụng bất kỳ đòn bẩy nào có thể có để kiềm chế Bình Nhưỡng. Khi vấn đề hạt nhân lắng xuống và khi Trung Quốc đạt được thỏa thuận khung với các nước láng giềng về Bộ Quy tắc Ứng xử ở Biển Đông, Mỹ lại bắt đầu thổi phồng tính nghiêm trọng vấn đề này một lần nữa[8].
Từ đó có thể thấy vài điều sau về cách tiếp cận Biển Đông của Donald Trump. Thứ nhất, cựu Tổng thống này theo đuổi một Biển Đông hòa bình và ổn định, mục đích xuất phát từ mong muốn lợi ích kinh tế chứ không phải tranh đấu quân sự trên biển. Thứ hai, có thể nhìn thái độ của Trump về Biển Đông và các quốc gia trong khu vực gồm Trung Quốc theo hai hướng sau: (i) Khi mới nhậm chức, ông Trump mềm mỏng với các vấn đề phát sinh trên Biển Đông và ủng hộ một khu vực hòa bình kể cả với Trung Quốc bằng việc sẵn sàng đứng ra làm trọng tài phân xử[9]. (ii) Trong giai đoạn căng thẳng đối đầu Trung – Mỹ gia tăng, Biển Đông dậy sóng hơn với sự xuất hiện của tàu chiến Mỹ cùng những tuyên bố cứng rắn của Mỹ về khu vực. Nhìn nhận về một tương lai nếu Trump trúng cử nhiệm kỳ 2 trong bối cảnh thế giới đang cực kỳ biến động hiện nay, Trump có thể phát triển một di sản Biển Đông từ chính quyền Biden theo hướng ổn định hóa, kiềm chế tình hình khu vực, hoặc gia tăng sức nóng bằng cách quyết liệt chạm trán với Trung Quốc liên quan tới vấn đề Đài Loan.
Cạnh tranh chiến lược Mỹ – Trung trước năm 2024
Điều chỉnh của hai siêu cường trong cuộc đua chiến lược
Mỹ và Trung Quốc là cặp quan hệ có tác động to lớn ảnh hưởng đến an ninh, phát triển kinh tế ở khu vực châu Á và Đông Nam Á – Biển Đông. Cuộc đối đầu này bắt đầu biểu hiện rõ nét từ thời gian gần cuối nhiệm kỳ 2 của Tổng thống Obama và gia tăng căng thẳng dưới thời ông Trump. Xuất phát ban đầu từ cuộc chiến thương mại dần dần lan rộng ra nhiều khía cạnh khác.
Cả Trung Quốc và Mỹ đều có những tham vọng riêng. Đối với Trung Quốc lợi ích ở biển Nam Hải (Biển Đông) được nước này liệt vào lợi ích quốc gia quan trọng[10] mặc dù không ảnh hưởng đến sự tồn vong của đất nước, thế nhưng vai trò mang lại không hề nhỏ trên ba phương diện kinh tế, quân sự và hậu phương của cường quốc hướng biển. Để đạt được các lợi ích trên, Trung Quốc ngang nhiên đưa ra yêu sách “Đường 9 đoạn” hay đường lưỡi bò vi phạm chủ quyền biển đảo các nước tuyên bố chủ quyền trong đó có đồng minh cùng lợi ích của Mỹ ở khu vực. Chính quyền cựu Tổng thống Trump vô cùng cứng rắn với Trung Quốc về vấn đề này, thể hiện qua sự gia tăng hiện diện tàu chiến Mỹ thông qua các chuyến thăm đến một số nước Đông Nam Á hải đảo. Trong suốt 4 năm cầm quyền, ông Trump cùng nội các của mình chưa từng ngừng chỉ trích các hành động của Bắc Kinh “bắt nạt” nước khác. Trong chiến lược bố trí phòng thủ mới, tư duy bao vây biển của Washington coi Biển Đông là trung tâm giao giữa Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương trong hệ thống trục bao vây, kiềm tỏa Trung Quốc. Điều này được chuyển tiếp từ nhiệm kỳ của Trump đến Biden chỉ khác cách thực hiện của mỗi chính quyền khác nhau song mục tiêu lâu dài vẫn chỉ có một. Do đó, nếu Trump tái đắc cử 2024, cạnh tranh Mỹ – Trung vẫn sẽ là cục diện chính ở Biển Đông, tính chất cạnh tranh sẽ không giảm sút về độ quan trọng nhưng chiến lược áp dụng sẽ khác. Mỹ sẽ để trách nhiệm lên vai các đối tác trong khu vực nhiều hơn, cổ vũ từ xa trở thành một cách tiếp cận tốt hơn can thiệp quân sự trực tiếp dựa trên cơ chế có sẵn như QUAD, AUKUS,…
Yếu tố Đài Loan và tác động của nó tới cục diện Biển Đông
Trong giai đoạn cầm quyền của cựu Tổng thống Donald Trump, cuối tháng 12/2016, tàu sân bay Liêu Ninh của Trung Quốc đã thực hiện một cuộc tập trận tại Biển Đông, khi trở về căn cứ của mình đã đi qua eo biển Đài Loan. Trong một khu vực vốn có tranh chấp gay gắt, ảnh hưởng biểu tượng của chuyến tàu này cần được xem xét trong khi Tổng thống Mỹ Donald Trump đang xét lại những nền tảng của mối quan hệ Mỹ – Trung bằng việc chấp nhận điện đàm với lãnh đạo Đài Loan, Thái Anh Văn và sau đó công bố trên Twitter rằng, Mỹ không duy trì chính sách một Trung Quốc[11]. Trump cũng có ý định thương lượng với Trung Quốc về vấn đề Đài Loan. Ông khẳng định thêm trong một cuộc phỏng vấn với Wall Street Journal rằng chính sách Một Trung Quốc có thể thương lượng được. Trong cuộc điện đàm với Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình, ông Trump bày tỏ sự tôn trọng chính sách Một Trung Quốc và sẵn sàng phát triển quan hệ mang tính xây dựng với Bắc Kinh[12]. Xen kẽ với thương lượng, Trump đưa ra đạo luật Sáng kiến tăng cường và bảo vệ đồng minh quốc tế Đài Loan 2019 nhằm biến Đài Bắc thành quân bài chiến lược trong canh bạc với đại lục.
Cho đến nhiệm kỳ của Tổng thống Joe Biden, căng thẳng Đài Loan tiếp tục leo thang. Năm 2022 khu vực biển Nam Hải – Biển Đông và biển Hoa Đông cùng cả khu vực Đông Nam Á, Đông Bắc Á chứng kiến sự kiện khủng hoảng eo biển Đài Loan đứng sát bờ vực chiến tranh thông qua sự việc chuyến thăm Chủ tịch Hạ viện Mỹ Nancy Pelosi đến hòn đảo này. Sự việc được cho là “vượt qua ranh giới” đối với Trung Quốc. Bỏ qua cảnh báo của chính quyền Trung Quốc về vấn đề nội bộ giữa hai bờ. Ngày 4/8/2022, Quân Giải phóng Nhân dân Trung Hoa tổ chức tập trận bắn đạn thật quy mô lớn xung quanh đảo Đài Loan. PLA đã thực hiện phóng 11 tên lửa đạn đạo, trong đó có 4 tên lửa bay qua Đài Loan. 5 tên lửa bay vào Vùng Đặc quyền Kinh tế của Nhật Bản[13]. Qua sự kiện này cho thấy tình hình ở khu vực Biển Đông đã trở nên nóng hơn bao giờ hết khả năng đứng trước xung đột vũ trang có thể xảy ra. Rạn nứt trong quan hệ Mỹ – Trung càng thêm tệ hơn, Bắc Kinh cáo buộc chính quyền Biden không tôn trọng chính sách một Trung Quốc.
Với vị trí chiến lược đặc biệt quan trọng ở phía Nam trong trường hợp tình hình Đài Loan mất kiểm soát, Biển Đông sẽ trở thành một trong những trọng điểm đua tranh của các siêu cường, đặc biệt là Mỹ và Trung Quốc. Điều đó có nghĩa rằng, sự thay đổi của vấn đề Đài Loan sẽ tác động rất mạnh tới cục diện ở Biển Đông. Sự thay đổi trong cấu trúc an ninh của hai khu vực này có mối liên hệ chặt chẽ với nhau. Các sự biến xảy ra ở nơi này có thể có nhiều giá trị trong việc dự báo xu hướng phát triển của cục diện ở khu vực còn lại.
Dự báo cục diện Biển Đông trong trường hợp ông Donald Trump tái đắc cử
Cạnh tranh Mỹ – Trung khi Trump trở lại Nhà trắng
Vấn đề Đài Loan từ lâu nay được coi như vướng mắc lớn nhất trong quan hệ của hai cường quốc hàng đầu Mỹ – Trung bởi vị trí địa chính trị, kinh tế của hòn đảo này đối với chiến lược của Bắc Kinh. Đài Loan vốn không được công nhận là một quốc gia và trong lịch sử, Mỹ đã từng cắt đứt quan hệ với Đài Loan để công nhận Trung Hoa do Mao Trạch Đông cầm quyền. Tuy vậy, Đài Loan có giá trị quan trọng đối với Mỹ – là chốt chặn chiến lược, án ngữ đường ra biển của Trung Quốc. Ngược lại, thu hồi và thống nhất Đài Loan vào Đại lục trở thành mong muốn của bất kỳ đời nhà lãnh đạo Trung Quốc nào.
Tranh thủ sự kiện căng thẳng eo biển Đài Loan 2022, Trump đã có nhiều phát ngôn trên Twitter nhằm chỉ trích chính sách của người đương nhiệm ông Joe Biden. Ngoài ra, Trump còn có những phát biểu về cách giải quyết nhanh gọn các điểm nóng mà Mỹ đang bận tâm như xung đột Ukraine – Nga, Israel – Hamas… bao gồm cả eo biển Đài Loan. Vấn đề Đài Loan năm 2024 cũng có sự thay đổi với vai trò của nhà lãnh đạo mới thuộc Đảng Dân tiến ông Lại Thanh Đức, quan điểm phát triển tương lai của Đài Bắc sẽ có thể bao gồm chung sống hòa bình với Đại lục hoặc lựa chọn đối đầu, không bao giờ có “một Trung Quốc”, từ đây mở ra một tầm nhìn tương đối mờ mịt cho khu vực Biển Đông nếu ông Trump tái đắc cử Tổng thống Mỹ bởi những nhìn nhận của ông về Trung Quốc trong nhiệm kỳ và trong quá trình tranh cử mới. Trung Quốc vẫn sẽ là đối thủ cạnh tranh chính và mạnh mẽ nhất của Mỹ còn Đài Loan khó ra khỏi thế lưỡng nan, dẫn lời nhà thạo tin của Business Insider bà Daniels: “Kịch bản ác mộng thực sự của Bắc Kinh không nhất thiết là chứng kiến Lại Thanh Đức đắc cử tổng thống Đài Loan, mà đó là sự kết hợp giữa Lại Thanh Đức và có lẽ là Donald Trump quay trở lại Nhà Trắng” bao gồm cả nội các cũ của ông Trump – cựu Ngoại trưởng Mike Pompeo người có nhiều phát biểu công khai chỉ trích nhắm vào chính quyền ông Tập Cận Bình [14].
Một tương lai khó đoán đến từ cả chính ông Donald Trump và cục diện thế giới tuy nhiên Biển Đông vẫn có thể ổn định trước vấn đề Đài Loan bởi cả Trung Quốc và Mỹ đều nhìn thấy lợi ích mở tại khu vực vai trò thương mại quan trọng của tuyến đường biển biển Nam Hải với Bắc Kinh. Đầu năm 2024, trong thông điệp năm mới, ông Tập khẳng định “Thống nhất đất nước là tất yếu lịch sử, đồng bào hai bờ chung tay đồng tâm, cùng hưởng vinh quang vĩ đại của sự phục hưng vĩ đại của dân tộc Trung Hoa”[15] cho thấy hiện nay Trung Quốc đủ tỉnh táo trong vấn đề thu hồi Đài Loan trong hòa bình. Tuy nhiên, căng thẳng ở biển Hoàng Hải giữa Hàn Quốc với Triều Tiên nhen nhóm trở lại. Rất có thể vấn đề phi hạt nhân hóa bán đảo Triều Tiên sẽ là ưu tiên giải quyết hàng đầu nếu ông Trump đắc cử. Cũng có nghĩa rằng, mối quan tâm ở Biển Đông sẽ được giảm bớt hoặc Mỹ sẽ đẩy trách nhiệm, làm tăng vai trò của các đối tác đồng minh của họ trong các vấn đề ở Biển Đông.
Sự điều chỉnh của các nước ASEAN
Chiến lược Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương tự do và rộng mở của chính quyền Trump hay chính sách Xoay trục châu Á thời Obama theo đuổi trong khu vực Đông Nam Á có tác động hai chiều đối với 5 nước, 6 bên liên quan tới các tranh chấp trên Biển Đông bao gồm: Trung Quốc, Đài Loan, Việt Nam, Malaysia, Philippines và Brunei. Bố trí quân sự xung quanh Biển Đông là điển hình cho sách lược tăng cường hiện diện quân đội Mỹ ở khu vực này. Trong bối cảnh hiện nay, các cuộc diễn tập quân sự hỗn hợp giữa Mỹ với các quốc gia ven Biển Đông nhiều về số lượng, lớn về quy mô, nâng cấp hơn về nội dung diễn tập từ bắn đạn thật, chiến thuật tổng hợp truyền thống đến chiếm đảo, bảo vệ đảo, chống tàu ngầm, tàu chiến mặt nước… Các cuộc diễn tập quân sự này rõ ràng không phải nhằm để chống khủng bố, cướp biển mà giống như một thông điệp răn đe gửi tới Trung Quốc.
Philippines hiện là quốc gia đang có căng thẳng trong tranh chấp chủ quyền với Trung Quốc. Hôm 22/01/2024, nước này lên án hành động của hải cảnh Trung Quốc gây tổn hại đến ngư dân Philippines. Malina lập tức có phản ứng mạnh, thái độ quyết liệt xuất phát từ nền tảng vốn từ lâu đã thuộc nước đồng minh lâu năm của Mỹ ở Đông Nam Á. Cùng với việc tăng cường năng lực quân sự và làm sâu sắc hợp tác quốc phòng với Mỹ, Nhật Bản và Úc, Tổng thống Philippines Ferdinand Marcos theo đuổi cách tiếp cận ngày càng cứng rắn hơn với Trung Quốc trong vấn đề tranh chấp trên biển. Tướng Romeo Brawner, tư lệnh quân đội Philippines thông báo kế hoạch nâng cấp hạ tầng chiến đấu trên 9 cấu trúc tranh chấp[16]. Bộ Ngoại giao Brunei đã ra tuyên bố khẳng định quốc gia này “duy trì cách tiếp cận hai bước trong việc giải quyết vấn đề Biển Đông” các vấn đề cụ thể cần được giải quyết song phương bởi các quốc gia có liên quan trực tiếp thông qua đối thoại và tham vấn hòa bình[17]. Các động thái này diễn ra trong bối cảnh Trung Quốc muốn đưa Brunei vào trục chiến lược của mình để ngăn quốc gia này vấp phải lôi kéo của Mỹ.
Song song với nhiệm kỳ của Tổng thống Trump, cựu Thủ tướng Malaysia ông Mahathir Mohamad áp dụng cách tiếp cận cứng rắn với lợi ích của Malaysia trên Biển Đông nhưng cũng đồng thời không muốn sự can thiệp sâu của Mỹ vào khu vực. Hiện nay, với chính phủ mới, Malaysia chọn cách tiếp cận ôn hòa với hai cường quốc tránh gây căng thẳng trong khu vực, thúc đẩy các bên đối thoại hòa bình. Có thể thấy, những nước ASEAN tuyên bố chủ quyền với Biển Đông đều có phần hợp tác hơn với Mỹ trên một mức độ nào đó nhưng vẫn e dè trước sức mạnh Trung Quốc. Nhiệm kỳ đầu, ông Trump đã đưa nước Mỹ rời khỏi Hiệp định Đối tác Toàn diện và Tiến bộ xuyên Thái Bình Dương (CPTPP), thay đổi cách tiếp cận với ASEAN qua con đường kinh tế. Thay vào đó, Trump lựa chọn cách tiếp cận đối đầu trực tiếp với Trung Quốc thông qua các chiến dịch tuần tra đảm bảo tự do hàng hải trên biển, gia tăng thị uy sức mạnh không quân Mỹ bằng cách điều động máy bay ném bom chiến lược B-52 đến các căn cứ quân sự Philippines và tiếp cận gần với Đài Loan. Khác với người tiền nhiệm, ông Joe Biden chú trọng hợp tác và đấu tranh với nhau trong đó đề cao hợp tác với ASEAN là cách làm dịu tình hình Biển Đông trước thái độ của Trung Quốc thì Trump lại cho rằng các cơ chế hợp tác kinh tế với ASEAN tác động tiêu cực đến Mỹ. Nói cách khác, Trump chọn chủ nghĩa hiện thực thay vì tự do để nhìn nhận cục diện Biển Đông. Ở Hoàng Sa, Mỹ có thể bác bỏ yêu sách của Trung Quốc và công nhận nó thuộc về Việt Nam. Ở Trường Sa, Mỹ cân nhắc các đảo nhân tạo của Trung Quốc không thể tạo ra các vùng được hưởng quyền hàng hải nào khác ngoài 500m an toàn. Một nỗ lực phối hợp chống lại yêu sách của Trung Quốc, tới từ khu vực thông qua ASEAN và bên ngoài do Mỹ dẫn đầu, là kết quả đương nhiên xuất phát từ những hành xử của Trung Quốc[18]. Dự báo, nhiệm kỳ 2 của Donald Trump (nếu xảy ra) sẽ có xu hướng quay lại những chiến lược cũ về tính tự chủ hành động, can dự sâu vào tình hình khu vực Đông Nam Á. Washington đang thực hiện điều chỉnh chính sách đối ngoại trên biển áp dụng với các quốc gia trong khu vực để đối phó với ảnh hưởng ngày càng tăng của Trung Quốc.
Sự tham gia của các lực lượng bên ngoài
Hệ thống liên minh, đồng minh trên khắp thế giới gần như là cách giúp Mỹ có được ưu thế vượt trội về mặt quân sự so với nhiều cường quốc khác. Tại khu vực Đông Nam Á – Biển Đông điển hình có cơ chế Tứ giác An ninh QUAD, chiến lược “liên kết tam hải” JAPHUS và bộ đối tác An ninh Ba bên Mỹ – Anh – Úc (AUKUS). Mặc dù cơ chế này thành viên không bao gồm các quốc gia Đông Nam Á, nhưng Đông Nam Á nằm trong phạm vi hoạt động trọng điểm của AUKUS. Bên cạnh đó, còn nhiều cơ chế hợp tác kinh tế, an ninh Mỹ lập nên để thu hút sự ủng hộ. Trong vấn đề cạnh tranh với Trung Quốc, Mỹ kêu gọi sự tham gia mạnh mẽ của Nhật Bản – nước đang có tranh chấp đảo Điếu Ngư (Senkaku) với Bắc Kinh tại biển Hoa Đông và Ấn Độ với vấn đề mâu thuẫn biên giới Nam Tây Tạng. Nước Mỹ thời Trump cho rằng, sự xuất hiện của các lực lượng ngoài khu vực ở Biển Đông giúp làm giảm tình trạng mất cân bằng trong kết cấu an ninh khu vực để cùng kiềm chế Trung Quốc. Tuy vậy, những bên “thứ ba” này không muốn Biển Đông bất ổn bởi những quan hệ ngoại giao chưa đến mức căng thẳng với Trung Quốc, vai trò thương mại biển quá lớn của vùng biển này và vì Biển Đông không hẳn có lợi ích sát sườn của họ.
Khuyến nghị chính sách đối với Việt Nam
Biển Đông có vị trí vô cùng quan trọng trong chiến lược gia tăng ảnh hưởng ở Đông Nam Á cũng như kiềm chế sự trỗi dậy của Trung Quốc qua nhiều nhiệm kỳ Tổng thống Mỹ. Đặc biệt, từ nhiệm kỳ đầu của ông Donald Trump tới nay, cạnh tranh chiến lược Mỹ – Trung ở khu vực này đã diễn ra ngày càng gay gắt. Tình hình an ninh trên Biển Đông phản ánh cục diện đối đầu của hai siêu cường cùng các khối đồng minh. Đối với khu vực ASEAN nói chung, quan hệ của khu vực với Bắc Kinh và Washington có xu hướng phân hóa dựa vào tầm ảnh hưởng thực tế của hai siêu cường. Đối với Việt Nam nói riêng, Hà Nội đang xây dựng mối quan hệ tích cực và cân bằng với cả hai đối tác lớn. Tuy nhiên, từ năm 2014 sau sự kiện HD-981 và sự hiện diện ngày càng gia tăng của hải quân Mỹ trong khu vực luôn đặt ra cho Việt Nam bài toán nan giải trong việc điều hòa mối quan hệ với hai siêu cường. Năm 2023, Việt Nam – Mỹ nâng mức hợp tác lên đối tác chiến lược toàn diện. Tuy nhiên, sự kiện này không có nghĩa là Việt Nam có xu hướng dựa vào một siêu cường bên ngoài để phục vụ cho quá trình đấu tranh bảo vệ chủ quyền trên biển. Mấu chốt nằm ở việc lợi ích cốt lõi của Việt Nam và các cường quốc có sự khác biệt rất lớn.
Trên cơ sở đó, Việt Nam có thể xem xét một số khuyến nghị như sau: (i) tạo ra sự thống nhất về nhận thức và quan điểm, giữ vững ổn định nội bộ, ổn định chính trị trong nước; (ii) Giữ vững chính sách đối ngoại độc lập, tự chủ, đề cao tinh hoa phương cách “ngoại giao cây tre”, đa phương hóa, đa dạng hóa quan hệ, kiên trì thực hiện chính sách quốc phòng “bốn không”; (iii) Tôn trọng vị thế nước lớn và đạt được sự cân bằng chính sách đối với cả Mỹ và Trung Quốc; (iv) Chủ động trong thúc đẩy quan hệ hợp tác cùng có lợi với các nước lớn phù hợp với lợi ích chính đáng của tất cả các bên có liên quan; (v) Dựa trên nền tảng ngoại giao đa phương, lấy ASEAN làm trung tâm và dựa vào hệ thống luật pháp quốc tế làm trung gian trọng tài xử lí tranh chấp, các quy ước, cơ chế khu vực đã kí và tham gia trên nền tảng thống nhất của ASEAN trong triển khai quan hệ tổng hợp với Mỹ trên phương diện kinh tế, an ninh quốc phòng.
Tương lai cuộc bầu cử Tổng thống Mỹ 2024 còn là một ẩn số, tuy nhiên chủ động trước mọi tình huống và cục diện mới trong thời kỳ quan hệ quốc tế nhiều biến động là ưu tiên hàng đầu trong nền đối ngoại Việt Nam./.
Tác giả: Lại Thị Thảo
Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả, không nhất thiết phản ánh quan điểm của Nghiên cứu Chiến lược. Vui lòng không sao chép khi chưa được phép. Mọi trao đổi học thuật và các vấn đề khác, quý độc giả có thể liên hệ với ban biên tập qua địa chỉ mail: [email protected]
Tài liệu tham khảo:
[1] Hillary Clinton (2011), “America’s Pacific Century”, Foreign Policy. https://foreignpolicy.com/2011/10/11/americas-pacific-century/
[2] Hà Mỹ Hương (2014), “Chính sách Biển Đông của Mỹ hiện nay”, Tạp chí Tài chính. https://tapchitaichinh.vn/chinh-sach-bien-dong-cua-my-hien-nay.html
[3] N. Yến (2019), “Chiến lược Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương – xây dựng một khu vực dựa trên luật lệ và tiêu chuẩn cao”, Liên hiệp các tổ chức hữu nghị Việt Nam. https://vufo.org.vn/Chien-luoc-An-Do-Duong–Thai-Binh-Duong—xay-dung-mot-khu-vuc-dua-tren-luat-le-va-tieu-chuan-cao-14-4263.html?lang=vn
[4] Terry F. Buss (2018), “Ông Trump và những mắc mứu ở Biển Đông”, Vietnamnet. https://vietnamnet.vn/ong-trump-va-nhung-mac-muu-o-bien-dong-421983.html
[5] Lê Sỹ Hưng (2018), “Chính sách đối ngoại của Mỹ ở Biển Đông trong những thập niên đầu thế kỷ XXI”, Tạp chí khoa học trường đại học Hồng Đức, số 42/2018, trang 71.
[6] Phạm Minh Thu (2020), “Chiến lược Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương: Triển khai sức mạnh của Mỹ ở Biển Đông”, Tạp chí Lý luận chính trị, số 5-2020. http://lyluanchinhtri.vn/home/index.php/quoc-te/item/3187-chien-luoc-an-do-duong-thai-binh-duong-trien-khai-suc-manh-cua-my-o-bien-dong.html
[7] Regine Cabato and Shibani Mahtani (2019), “Pompeo promises intervention if Philippines is attacked in South China Sea amid rising Chinese militarization”, The Washington Post. https://www.washingtonpost.com/world/pompeo-promises-intervention-if-philippines-is-attacked-in-south-china-sea-amid-rising-chinese-militarization/2019/02/28/5288768a-3b53-11e9-b10b-f05a22e75865_story.html
[8] Liu Qing (2017), “Trump’s Asia-Pacific Policy:Features and Directions”, China Institute of International Studies, https://www.ciis.org.cn/english/ESEARCHPROJECTS/Articles/202007/t20200715_3598.html
[9] Euan Mckirdy (2017), “Trump touts his dealmaking skills as solution to South China Sea dispute”, CNN. https://edition.cnn.com/2017/11/11/asia/trump-south-china-sea-apec/index.html
[10] Hoàng Trung (2010), “Lợi ích của Trung Quốc ở biển Đông thuộc loại nào?”, Nghiên cứu Biển Đông. https://nghiencuubiendong.vn/loi-ich-cua-trung-quoc-o-bien-dong-thuoc-loai-nao.44129.anews
[11] Hương Lan (dịch) (2017), “Quan hệ Mỹ-Trung sẽ như thế nào dưới thời Donald Trump?”, Nghiên cứu Biển Đông. https://nghiencuubiendong.vn/quan-he-my-trung-se-nhu-the-nao-duoi-thoi-donald-trump.49540.anews
[12] Liu Qing (2017), “Trump’s Asia-Pacific Policy:Features and Directions”, China Institute of International Studies, https://www.ciis.org.cn/english/ESEARCHPROJECTS/Articles/202007/t20200715_3598.html
[13] Onno Momo (2022), “Why did Ms. Pelosi’s visit to Taiwan “cross the line” for China?”, NHK News. https://www3.nhk.or.jp/nhkworld/vi/news/backstories/2083/
[14] Matthew Loh (2024), “China hates the new president of Taiwan — but its ‘real nightmare scenario’ is a Trump-Taiwan combo: analyst”, Business Insider. https://www.businessinsider.com/trump-china-taiwan-lai-ching-te-real-nightmare-scenario-analyst-2024-1#
[15] La Thành (2024), “Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình phát biểu thông điệp năm mới 2024”, China Radio International. https://vietnamese.cri.cn/2023/12/31/ARTIz7fXpo07AcSC4KsQufnL231231.shtml
[16] Bình Giang (2024), “Philippines – Trung Quốc ngày càng căng thẳng”, Báo Tiền Phong. https://tienphong.vn/philippines-trung-quoc-ngay-cang-cang-thang-post1606632.tpo
[17] Bộ Thông tin và Truyền thông (2020), “Thêm quốc gia ASEAN ra tuyên bố về tình hình Biển Đông”. https://m.mic.gov.vn/mic_2020/Pages/TinTuc/143426/Them-quoc-gia-ASEAN-ra-tuyen-bo-ve-tinh-hinh-Bien-dong.html
[18] Jay Batongbacal (2020), “Mỹ có thể công nhận Hoàng Sa của Việt Nam”, Báo Tuổi trẻ. https://tuoitre.vn/my-co-the-cong-nhan-hoang-sa-cua-viet-nam-20200714224402668.htm
