Trong bức tranh địa chính trị toàn cầu đang tái định hình, Venezuela và Panama nổi lên như hai mảnh ghép then chốt phản ánh sự trở lại của “học thuyết Monroe” dưới một hình hài mới trong nhiệm kỳ Trump 2.0. Khi Mỹ tuyên bố sẵn sàng “tái kiểm soát” hai điểm huyết mạch này, điều đó không chỉ phơi bày nỗi lo về an ninh – kinh tế của Mỹ, mà còn tái khởi động những tranh cãi về chủ quyền, luật pháp quốc tế và sự phân cực toàn cầu. Câu chuyện Venezuela – Panama còn cho thấy một logic quen thuộc: Mỹ không chấp nhận bất kỳ sự thách thức nào tại “sân sau” truyền thống.
Venezuela trong chiến lược của Trump 2.0
Venezuela không chỉ được biết đến bởi kỷ lục khủng hoảng về chính trị, kinh tế và xã hội, mà quốc gia này còn đang trở thành một trung tâm địa chính trị ở Tây Bán cầu nơi Mỹ, Nga, Trung Quốc cùng đan xen lợi ích. Hơn hết, đối với Trump, Venezuela vừa như một “bài toán đối ngoại” nhằm chứng minh sức mạnh Mỹ trước các đối thủ, đồng thời bảo vệ lợi ích khu vực của Washington.
Trước hết, cần nhìn vào ý nghĩa địa kinh tế của Venezuela đặt trong cấu trúc an ninh và năng lượng toàn cầu. Với trữ lượng dầu thô lớn nhất thế giới ước tính khoảng 303 tỷ thùng, chiếm gần 18% toàn cầu theo thống kê của OPEC[1]. Do đó, Venezuela lẽ ra phải đứng đầu chuỗi cung ứng trong hệ thống năng lượng quốc tế vượt qua nhiều quốc gia Trung Đông khác. Thế nhưng, do các lệnh trừng phạt của Mỹ và phương Tây, cùng với sự quản lý yếu kém của chính quyền Maduro, sản lượng khai thác đã sụt giảm từ mức 2,5 triệu thùng/ngày năm 2014 xuống chỉ còn khoảng 750.000 thùng/ngày vào đầu năm 2025[2]. Điều này khiến Venezuela ngày càng phụ thuộc vào sự hỗ trợ của các đối tác bên ngoài như Nga, Trung Quốc, Iran cả về vốn, công nghệ và thị trường tiêu thụ. Chính yếu tố này đặt Caracas vào tầm ngắm trực tiếp của Trump ngay khi ông vừa nhậm chức, bởi nếu có một Venezuela mở đường cho các quốc gia đối thủ len lỏi vào vùng mà Mỹ từ bấy lâu vẫn coi là “sân sau”. Điều này không khác gì mối đe dọa đến “nước Mỹ trên hết” của Trump.
Trong kế hoạch nhiệm kỳ hai của Tổng thống Trump, Venezuela được nhìn nhận như điểm hội tụ của ba mối quan tâm: (i) an ninh năng lượng, (ii) an ninh khu vực và (iii) cạnh tranh nước lớn.
Về mặt an ninh năng lượng, chính quyền Trump 2.0 nhận thấy việc để Trung Quốc và Nga kiểm soát các mỏ dầu Venezuela đồng nghĩa với việc để đối thủ có thêm công cụ chi phối thị trường toàn cầu, củng cố tiềm lực cho tham vọng “phi Đô La hóa” của khối BRICS. Đặc biệt trong bối cảnh Mỹ vừa cố gắng duy trì vị thế xuất khẩu dầu khí hàng đầu vừa cần cạnh tranh với chính các đối tác Trung Đông. Các báo cáo từ OPEC tháng 2/2025 nhấn mạnh rằng 70% dầu thô xuất khẩu của Venezuela hiện đang hướng về châu Á, trong đó Trung Quốc chiếm hơn một nửa[3]. Điều này không chỉ gây bất lợi với quỹ đạo kinh tế của Washington mà còn khiến cấu trúc an ninh năng lượng toàn cầu dịch chuyển theo hướng giảm ảnh hưởng của đồng USD.
Về mặt an ninh khu vực, Venezuela từ lâu được xem là “điểm bất ổn thường trực” tại khu vực Nam Mỹ. Sự sụp đổ kinh tế dẫn đến dòng người di cư khổng lồ, với hơn 7,9 triệu người Venezuela rời bỏ đất nước từ 2015 đến nay theo số liệu của UNHCR, gây áp lực lên Colombia, Brazil và nhiều nước láng giềng[4]. Trong quan điểm của Trump, làn sóng di cư này vừa là gánh nặng nhân đạo, vừa là “lỗ hổng an ninh” có thể bị lợi dụng bởi các nhóm tội phạm xuyên quốc gia nhắm vào nước Mỹ. Do đó, Trump xem đây như cơ hội để siết chặt chính sách nhập cư, đồng thời đổ lỗi cho chính quyền Tổng thống Maduro đã phá hoại sự ổn định khu vực. Nhìn rộng ra đây là cách Trump biến khủng hoảng Venezuela thành một phần trong khẩu hiệu “bảo vệ biên giới Mỹ”, phục vụ lợi ích chính trị trong nước.
Quan trọng hơn, Venezuela đang trở thành một quân cờ trong cuộc cạnh tranh giữa các nước lớn. Những năm gần đây, Nga đã nhiều lần triển khai máy bay ném bom chiến lược và tàu chiến đến Venezuela, coi đây là cách phô diễn khả năng hiện diện ngay tại “sân sau” của Mỹ. Trung Quốc tiếp cận qua các đầu tư mạnh mẽ vào hạ tầng dầu khí và cung cấp tín dụng, khiến Venezuela lún sâu vào vòng phụ thuộc tài chính. Iran, trong bối cảnh bị cô lập bởi trừng phạt, cũng tận dụng Venezuela để thiết lập tuyến vận chuyển nhiên liệu.
Từ những mối quan tâm này, Trump triển khai một loạt hành động nhằm gia tăng áp lực lên Venezuela. Trước hết là duy trì và mở rộng trừng phạt kinh tế. Các công ty dầu khí quốc doanh tiếp tục bị cấm giao dịch bằng USD, đồng thời các cá nhân thân cận với ông Maduro đều bị liệt vào danh sách đen. Tháng 4/2025, Bộ Tài chính Mỹ còn áp dụng cơ chế trừng phạt thứ cấp nhằm vào các công ty Trung Quốc nhập khẩu dầu từ Venezuela, khiến Bắc Kinh phải lên tiếng chỉ trích[5]. Thứ hai, tăng cường hiện diện quân sự tại vùng biển Caribbean. Từ đầu năm 2025, Mỹ tổ chức nhiều cuộc tập trận chung với Colombia và Guyana, đồng thời triển khai thêm tàu hải quân gần bờ biển Venezuela, gửi đi thông điệp răn đe trực tiếp. Thứ ba là ủng hộ phe đối lập trong nước. Dù phong trào do Juan Guaidó* dẫn đầu đã suy yếu, Washington vẫn tìm cách hậu thuẫn các nhóm chính trị chống Maduro qua chiêu bài công cụ chuyển tiếp dân chủ.
Tuy nhiên, chiến lược này cũng vấp phải nhiều phản ứng. Các nước Mỹ Latinh e ngại việc Mỹ quay trở lại mô hình can thiệp quân sự cũ. Tổ chức các quốc gia châu Mỹ (OAS) nhiều lần kêu gọi giải pháp hòa bình thay vì đe dọa sử dụng vũ lực. Bên trong Venezuela, dù đời sống kinh tế khó khăn, song chế độ Maduro vẫn duy trì được quyền lực. Điều này khiến mục tiêu thay đổi chế độ bằng áp lực kinh tế – chính trị của Trump khó đạt kết quả nhanh chóng.
Từ góc độ này, có thể coi Venezuela là mắt xích đầu tiên trong chuỗi toan tính hình thành học thuyết Monroe 2.0. Nếu vào năm 1823, cựu Tổng thống Mỹ Monroe đã khẳng định không cho phép châu Âu can thiệp vào Tây bán cầu, thì đến năm 2025, Trump muốn chứng minh một lần nữa rằng không có bất kì chủ thể ngoài khu vực nào được phép khai thác lợi ích chiến lược ở đây.
Panama trong chiến lược của Trump 2.0
Nếu Venezuela đại diện cho mặt năng lượng trong chiến lược an ninh khu vực của Washington, thì Panama lại cho thấy mắt xích hàng hải mang ý nghĩa sống còn đối với sự thịnh vượng của Mỹ. Tuyên bố gây chấn động đầu năm 2025 của Tổng thống Donald Trump về việc “Mỹ sẽ lấy lại Panama để bảo đảm an ninh quốc gia” không chỉ làm dấy lên làn sóng phản ứng quốc tế, mà còn khơi dậy ký ức về giai đoạn Mỹ từng kiểm soát kênh đào Panama từ đầu thế kỷ XX cho tới khi trao trả cho Panama vào năm 1999[6]. Dù phát ngôn này ban đầu bị nhiều nhà phân tích xem như diễn ngôn chính trị phục vụ dư luận trong nước sau khi ông Trump vừa nhậm chức, song các động thái trên thực tế cho thấy đây không đơn thuần là lời hăm dọa, mà gắn liền với một loạt toan tính chiến lược.
Về bản chất, kênh đào Panama luôn được coi là một trong những huyết mạch chiến lược quan trọng nhất của kinh tế và an ninh thế giới. Theo thống kê của Cơ quan Quản lý Kênh đào Panama (ACP), năm 2023 có khoảng 14.000 chuyến tàu qua lại kênh đào, vận chuyển tới 5% tổng lượng hàng hóa thương mại toàn cầu, bao gồm dầu mỏ, khí hóa lỏng, ngũ cốc và hàng hóa tiêu dùng[7]. Ngoài ra, đây còn là cánh cửa nối liền Đại Tây Dương với Thái Bình Dương, bảo đảm cho khả năng cơ động hải quân Mỹ trong tình huống xung đột. Trong bối cảnh Washington ngày càng gia tăng củng cố hiện diện ở Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương, việc đảm bảo quyền kiểm soát hoặc ít nhất gây ảnh hưởng đối với kênh đào Panama trở thành ưu tiên an ninh hàng đầu.
Cùng với đó, sự lo ngại của Mỹ có thêm lý do khi Trung Quốc ngày càng mở rộng ảnh hưởng tại Panama. Kể từ khi Panama cắt đứt quan hệ ngoại giao với Đài Loan và thiết lập quan hệ ngoại giao với Bắc Kinh năm 2017, hàng loạt dự án đầu tư chiến lược của Trung Quốc đã xuôi theo dòng chảy của sáng kiến BRI đổ vào quốc gia này. Điều này khiến Washington lo ngại rằng trong trường hợp khủng hoảng, Bắc Kinh có thể tận dụng đòn bẩy kinh tế để gây sức ép lên hoạt động hàng hải toàn cầu và trực tiếp ảnh hưởng đến chuỗi cung ứng Mỹ.
Về mặt quân sự, Trump nhiều lần nhấn mạnh trong các phát biểu rằng “Mỹ không thể để kênh đào Panama rơi vào tay kẻ thù chiến lược”[8]. Bộ Quốc phòng Mỹ đã công bố kế hoạch gia tăng hiện diện quân sự tại khu vực Caribbean, với việc triển khai thêm một nhóm tác chiến tàu sân bay tới vùng biển gần Panama. Cùng lúc, Bộ Tư lệnh Miền Nam (SOUTHCOM) ra thông báo mở rộng hợp tác huấn luyện với lực lượng vũ trang Panama, viện dẫn mục tiêu tăng cường năng lực bảo vệ hạ tầng chiến lược trước các nguy cơ từ bên ngoài[9]. Những động thái này cho thấy Washington đang từng bước chuyển hóa phát ngôn chính trị thành chính sách an ninh cụ thể.
Đối với Trung Quốc, Panama hiện đóng vai trò quan trọng trong sáng kiến BRI. Việc Bắc Kinh đẩy mạnh đầu tư cơ sở hạ tầng, từ cảng biển đến viễn thông, khiến nhiều nhà quan sát coi Panama như “bàn đạp” để Trung Quốc thâm nhập sâu hơn vào khu vực Tây bán cầu. Trước tình huống này, chính quyền Trump 2.0 đã phản ứng bằng cách tái khởi động các gói viện trợ phát triển và hạ tầng thông qua Cơ quan Tài chính Phát triển Quốc tế (DFC), nhằm cạnh tranh trực tiếp với nguồn vốn Trung Quốc. Theo một báo cáo của chương trình PBS, Mỹ đang xem xét cung cấp gói hỗ trợ trị giá 2 tỉ USD cho Panama trong lĩnh vực nâng cấp cơ sở hạ tầng giao thông và an ninh mạng, đổi lại sự cam kết hạn chế hợp tác chiến lược với các tập đoàn Trung Quốc[10].
Không chỉ vậy, Panama còn trở thành điểm giao thoa của nhiều mối đe dọa an ninh phi truyền thống mà Washington lo ngại. Tình trạng buôn lậu ma túy, di cư bất hợp pháp giữa Panama và Colombia đã gia tăng đáng kể trong năm 2024, với hơn 500.000 người di cư vượt tuyến đường này[11]. Trump đã tận dụng con số này để củng cố lập luận rằng an ninh Mỹ đang bị đe dọa trực tiếp từ sự lỏng lẻo của Panama trong kiểm soát biên giới. Vì vậy, khi đặt trong diễn ngôn chính trị nội bộ, tuyên bố “lấy lại Panama” vừa phục vụ mục tiêu chính trị trong nước nhằm chứng minh rằng Trump cứng rắn hơn bất kỳ lãnh đạo nào trong việc bảo vệ an ninh biên giới và lợi ích quốc gia.
Sự đan xen của các vấn đề nêu trên đang phác họa rõ nét sự hồi sinh của một dạng ‘chủ nghĩa can thiệp’ vốn là đặc trưng trong lịch sử đối ngoại của Mỹ. Ở đó, có thể nhận thấy sự hòa trộn giữa logic bảo vệ ‘sân sau’ theo lối tư duy truyền thống và những tính toán địa – chính trị mới, phản ánh tham vọng duy trì ảnh hưởng toàn cầu trong một trật tự đang chuyển dịch.
Phản ứng
Các quốc gia Mỹ Latinh
Tại Venezuela, chính quyền Tổng thống Maduro lên án các biện pháp trừng phạt và đe dọa can thiệp quân sự của Washington, coi đây là bằng chứng mới của “chủ nghĩa đế quốc”. Bộ trưởng Quốc phòng Venezuela thông báo, nước này sẽ điều 25.000 binh sĩ tới các bang duyên hải và biên giới sau khi các tàu chiến Mỹ tới khu vực nam Caribbe[12]. Caracas cũng tìm cách củng cố quan hệ với Moscow và Bắc Kinh, đồng thời tăng cường hợp tác với Iran trong lĩnh vực năng lượng và an ninh mạng.
Ở phía Panama, chính phủ tỏ ra thận trọng nhưng không che giấu sự lo ngại. Tổng thống José Raúl Mulino khẳng định “Panama là một quốc gia có chủ quyền, và kênh đào là tài sản quốc gia, không thể đặt dưới sự kiểm soát của bất kỳ thế lực bên ngoài nào”[13]. Tuy vậy, việc Panama có quan hệ kinh tế mật thiết với Trung Quốc khiến nước này phải đối mặt với thế khó, nếu nghiêng hẳn về Washington, rủi ro suy giảm kinh tế sẽ gia tăng, nhưng nếu duy trì quan hệ với Bắc Kinh, nguy cơ chịu sức ép từ Mỹ là điều khó tránh khỏi.
Phản ứng của các quốc gia khác trong khu vực cũng mang tính phân hóa rõ nét. Đại diện từ Bắc Mỹ là Canada nhanh chóng bày tỏ sự lo ngại từ các tuyên bố của Trump liên quan đến Panama cũng như căng thẳng leo thang tại Venezuela. Trước đó, ông Trump cũng từng công khai ý tưởng muốn biến Canada thành tiểu bang thứ 51 của Mỹ. Mexico và Brazil chung thái độ phản đối phát biểu của Trump về Panama, đồng thời kêu gọi Mỹ “tôn trọng chủ quyền quốc gia láng giềng”. Trong khi đó, Colombia và một số đồng minh truyền thống của Mỹ ở Trung Mỹ lại ngầm ủng hộ lập trường của Washington, với lý do cần kiềm chế ảnh hưởng ngày càng tăng của Trung Quốc và Nga. Truyền thông khu vực nói chung đều cảnh báo rủi ro quân sự hóa Caribbean và cho rằng những phát ngôn mang tính răn đe có thể phá vỡ niềm tin vào chính sách đối ngoại đề cao luật pháp quốc tế mà Mỹ luôn kêu gọi.
Phản ứng ngoài khu vực
Đối với Liên minh châu Âu (EU), Ủy ban Đối ngoại Nghị viện châu Âu đã bày tỏ lo ngại rằng những phát ngôn liên quan đến các hành động gia tăng sức ép quân sự – kinh tế tại Mỹ Latinh. Giới ngoại giao EU nhấn mạnh rằng bất kỳ sự thay đổi nào đối với hiện trạng kênh đào Panama hay tình hình Venezuela cần phải được tiến hành qua cơ chế đa phương và phù hợp với các hiệp ước quốc tế hiện hành[14]. Báo chí châu Âu, đặc biệt ở Tây Ban Nha, nơi có mối quan hệ lịch sử sâu sắc với Mỹ Latinh, đã đồng loạt phân tích theo hướng chỉ trích, coi đó như bước lùi trong nỗ lực củng cố hợp tác xuyên Đại Tây Dương vốn đã mong manh sau nhiều bất đồng về thương mại và quốc phòng sau khi Donald Trump trở lại.
Nga cũng nhanh chóng nắm bắt cơ hội để công kích chính sách của Mỹ. Bộ Ngoại giao Nga gọi những tuyên bố về Panama là “phi thực tế và nguy hiểm”, cho rằng hành động này có thể làm gia tăng căng thẳng trong một khu vực vốn đã bất ổn[15]. Sau khi Washington gia tăng áp lực với Caracas, Moscow vẫn duy trì cam kết mở rộng đầu tư vào lĩnh vực năng lượng Venezuela, bất chấp các lệnh trừng phạt của Mỹ. Truyền thông Nga đặc biệt nhấn mạnh sự khác biệt trước can thiệp của phương Tây và quan hệ hợp tác bình đẳng giữa Nga với Mỹ Latinh.
Trung Quốc phản ứng một cách mềm dẻo hơn, nhưng không kém phần quyết liệt. Bắc Kinh coi Panama là mắt xích quan trọng trong Sáng kiến BRI với nhiều dự án hạ tầng. Do đó, bất kỳ dấu hiệu Mỹ can thiệp vào Panama đều bị nhìn nhận như một hành động trực tiếp thách thức lợi ích kinh tế và chiến lược của Trung Quốc. Truyền thông nhà nước Trung Quốc đã chỉ trích Washington can thiệp vào công việc nội bộ, đồng thời khẳng định Bắc Kinh ủng hộ “chủ quyền và quyền tự quyết” của các quốc gia Mỹ Latinh. Bộ Ngoại giao Trung Quốc lên tiếng cảnh báo Mỹ không nên biến khu vực thành “sân chơi cạnh tranh chiến lược” vì điều đó có thể gây bất ổn toàn cầu[16].
Ở châu Á, phản ứng từ các quốc gia như Ấn Độ và Nhật Bản khá thận trọng. Ấn Độ theo dõi sát diễn biến vì Panama liên quan tới nút thắt hàng hải quan trọng kết nối thương mại đến Mỹ. Nhật Bản bày tỏ quan ngại qua kênh ngoại giao, cho rằng bất kỳ xáo trộn nào tại Mỹ Latinh cũng sẽ gây rủi ro cho chuỗi cung ứng toàn cầu, nhất là trong bối cảnh Tokyo nhiệt tình ủng hộ chiến dịch tự do hàng hải của Trump. Iran cũng nhân cơ hội này củng cố quan hệ với Venezuela đưa vào nhóm đối tác quan trọng trong việc phá vỡ vòng vây trừng phạt của phương Tây. Tehran đã tăng cường hỗ trợ kỹ thuật trong ngành lọc hóa dầu, đồng thời ký kết các thỏa thuận an ninh mạng nhằm giúp Caracas đối phó với các biện pháp cấm vận tài chính của Mỹ[17].
Định hình “học thuyết Monroe mới”
Học thuyết Monroe, từ khi được Tổng thống James Monroe công bố năm 1823, đã định hình trụ cột an ninh và chính sách đối ngoại của Mỹ đối với Tây bán cầu: “Châu Mỹ của người Mỹ”. Dưới thời Trump 2.0, được cộng hưởng bởi làn sóng MAGA khiến một “học thuyết Monroe mới” đang từng bước định hình thành mang tính chất thực dụng, quyết liệt và đa tầng hơn.
Thứ nhất, học thuyết Monroe mới vẫn xoay quanh nguyên tắc độc quyền ảnh hưởng của Mỹ tại Tây bán cầu. Venezuela và Panama cùng đại diện cho hai trục lợi ích cốt lõi năng lượng và hàng hải. Điểm chung là cả hai trục này đều đang vượt ngoài mức độ kiểm soát trực tiếp của Washington. Khi hai trục lợi ích cốt lõi này bị đe dọa, Washington coi đó là sự thách thức trực tiếp đối với vị thế siêu cường. Như vậy, logic nền tảng của học thuyết Monroe mới vì vậy không thay đổi so với phiên bản đầu tiên ra đời hơn 200 năm trước.
Thứ hai, trong ưu tiên chiến lược, Mỹ nhấn mạnh nguyên tắc ngăn ngừa ảnh hưởng từ bên ngoài, tránh tái hiện hiệu ứng dây chuyền tương tự “học thuyết domino”. Chính quyền Trump lo ngại rằng nếu Venezuela rời khỏi vòng ảnh hưởng thì tiếp đó Cuba, Nicaragua hay Bolivia có thể dịch chuyển theo cùng quỹ đạo. Tương tự, nếu Panama rơi vào sự chi phối của Trung Quốc thì hàng loạt quốc gia Nam Mỹ và Caribe khác cũng có thể mở cửa cho Bắc Kinh. Trong bối cảnh Washington muốn tập trung để đối phó với các đối thủ chiến lược, việc để mất lợi thế ngay tại “sân sau” được nhìn nhận như mối nguy an ninh sống còn.
Thứ ba, về công cụ thực hiện, có thể thấy rõ sự dịch chuyển từ ngoại giao mềm sáng sức mạnh cứng. Đây là sự khác biệt cơ bản so với những chính quyền tiền nhiệm vốn thiên về công cụ kinh tế – thương mại. Với Venezuela, Mỹ không chỉ duy trì các biện pháp trừng phạt mà còn để ngỏ khả năng can thiệp quân sự trực tiếp. Với Panama, Mỹ không ngần ngại dùng diễn ngôn “tái chiếm” để răn đe. Điểm chung ở đây cho thấy sự trở lại của diễn ngôn về quyền lực, thay vì sự kiềm chế ngoại giao vốn được các chính quyền trước ưu tiên. Điều này phản ánh một đặc trưng then chốt của “Monroe mới”, Mỹ sẵn sàng kết hợp mọi công cụ, kể cả những biện pháp bạo lực để giành lấy lợi ích trong khu vực.
Thứ tư, học thuyết Monroe mới còn cho thấy “cánh tay nối dài” của chính trị đối nội Mỹ. Trong bối cảnh chia rẽ chính trị gay gắt, việc khẳng định sự cứng rắn tại Tây bán cầu giúp chính quyền Trump củng cố hình ảnh “người bảo vệ nước Mỹ trước mọi mối đe dọa”. Điều này được dùng như công cụ huy động cử tri, nhắm tới các cộng đồng người gốc Mỹ Latinh vốn mang nỗi ám ảnh về sự bất ổn tại quê hương. Ở góc độ rộng hơn, việc đẩy mạnh Monroe mới phản ánh nhu cầu chuyển hướng sự chú ý truyền thông đối lập khỏi những chia rẽ nội bộ bằng cách tạo dựng một mối đe dọa chung từ bên ngoài.
Thứ năm, về chính sách thi hành được hợp nhất trong an ninh tổng hợp. Mỹ không còn tách biệt năng lượng và hàng hải như hai vấn đề riêng rẽ, mà gộp chúng thành một tổng thể duy nhất của lợi ích sống còn. Khi gộp hai khía cạnh này lại, Monroe mới trở thành một chiến lược bao trùm, nơi mọi đe dọa tới năng lượng và hàng hải đều được coi là đe dọa an ninh quốc gia. Điều này giúp Washington biện minh cho việc sử dụng công cụ mạnh tay, Venezuela là mặt trận phòng thủ, Panama là mặt trận kiểm soát; một bên ngăn chặn, một bên đảm bảo.
Thứ sáu, tái định hình quan hệ đồng thời định hình lại quan hệ bạn – thù và cách Mỹ nhìn nhận Mỹ Latinh. Các quốc gia ủng hộ Washington sẽ được coi là đối tác. Ngược lại, những nước mở cửa cho ảnh hưởng của Nga, Trung Quốc sẽ nhanh chóng bị xếp vào “trục đối kháng”. Sự cứng rắn của Trump gửi đi một thông điệp sẽ không có khoảng trống cho đa dạng hóa khi còn trong tầm ảnh hưởng của Mỹ. Đồng thời là lời cảnh báo với các quốc gia khác trong khu vực rằng Mỹ sẽ không ngần ngại dùng biện pháp cưỡng bức để ngăn chặn xu hướng “thoát Mỹ”.
Cuối cùng, những yếu tố trên phơi bày một mâu thuẫn cơ bản khiến Monroe mới khó được chấp nhận rộng rãi. Một mặt, Mỹ muốn khẳng định quyền kiểm soát Tây bán cầu, mặt khác, chính khu vực này đã thay đổi sâu sắc trong bối cảnh toàn cầu hóa, đa cực và sự trỗi dậy của các cường quốc mới. Nhiều nước Mỹ Latinh lại nhìn nhận những động thái này như sự tái lập “chủ nghĩa đế quốc”. Phản ứng tiêu cực từ những quốc gia lớn và nhiều tổ chức trong khu vực cho thấy nếu Mỹ đi quá xa, “Monroe mới” có thể khơi dậy làn sóng chống Mỹ tạo cơ hội cho các lực lượng bên ngoài khai thác lỗ hổng.
Hệ quả đối với khu vực và toàn cầu
Từ những phân tích trên có thể thấy Venezuela và Panama đang nổi lên như hai ‘mảnh ghép’ then chốt trong cấu trúc của một học thuyết Monroe mới dưới thời Trump 2.0. Tuy nhiên, khi mở rộng góc nhìn ra phạm vi toàn cầu, những động thái này không chỉ tái định hình an ninh tại Tây bán cầu mà còn tạo ra những hệ lụy sâu sắc, lan tỏa tới trật tự quyền lực và cán cân chiến lược quốc tế.
Suy yếu các thiết chế khu vực
“học thuyết Monroe mới” đang làm xói mòn nền tảng hợp tác thể chế vốn mong manh tại Mỹ Latinh. Tổ chức các quốc gia châu Mỹ (OAS), từng được kỳ vọng giữ vai trò cơ chế đối thoại bao trùm để xử lý bất đồng chính trị – an ninh, nay bị nhiều nước thành viên nhìn nhận như công cụ của Washington. Thái độ cứng rắn của Mỹ tại Venezuela và Panama chỉ càng củng cố ấn tượng rằng OAS không còn khả năng dung hòa lợi ích đa dạng trong khu vực. Ngược lại, Cộng đồng các quốc gia Mỹ Latinh và Caribe (CELAC) đang nổi lên giữ tiếng nói nhất định phản ánh rõ sự phân cực lợi ích giữa các nước trong cùng một khu vực.
Sự suy yếu này đặc biệt nguy hiểm khi các nước Mỹ Latinh đang phải đối diện với nhiều thách thức mới đòi hỏi hợp tác đa phương. Khi thiếu đi một cơ chế hiệu quả để điều phối, mỗi quốc gia có xu hướng hành động đơn lẻ hoặc tìm chỗ dựa ở các cường quốc ngoài khu vực, khiến mức độ phụ thuộc bên ngoài gia tăng kéo theo tính tự chủ chiến lược của khu vực càng suy giảm. Nói cách khác, sự phân rã thể chế được thúc đẩy, làm suy yếu khả năng ứng phó tập thể của Mỹ Latinh trước những vấn đề an ninh cả truyền thống lẫn phi truyền thống.
Nguy cơ hình thành điểm nóng an ninh mới
Một hệ quả khác không thể bỏ qua nguy cơ hình thành những điểm nóng an ninh mới. Khi Washington quyết định gia tăng hiện diện quân sự các vùng biển lân cận Venezuela, nguy cơ quân sự hóa vùng biển này trở nên rõ rệt, gợi nhớ tới những kịch bản đối đầu thời Chiến tranh Lạnh. Trong môi trường căng thẳng cao độ, chỉ một sự cố ngoài ý muốn cũng có thể thổi bùng xung đột vượt ngoài tầm kiểm soát. Đặc biệt, trong khi Mỹ coi khu vực này như vùng “bất khả xâm phạm” thì các cường quốc đối thủ lại coi việc hiện diện ở Caribbean như một cách phá vỡ thế độc quyền của Washington. Chính sự đối lập trong cách tiếp cận này có thể tạo ra một vòng xoáy đối đầu nguy hiểm, nơi mỗi bên đều tìm cách chứng minh quyết tâm chiến lược của mình. Tương tự như cách Biển Đông, Ukraine hay Trung Đông đang phản ánh sự va chạm giữa các nước lớn. Từ đó tạo nên vòng xoáy đối đầu tiềm ẩn nguy cơ bùng phát thành điểm nóng an ninh
Nguy cơ tái diễn khủng hoảng chính trị
Một khía cạnh đáng chú ý trong chiến lược “Monroe mới” là nguy cơ Mỹ chủ động hoặc gián tiếp tận dụng khủng hoảng chính trị để tái lập ảnh hưởng tại Mỹ Latinh. Lịch sử khu vực cho thấy Washington từng nhiều lần can dự vào tiến trình chính trị nội bộ các nước, từ việc hậu thuẫn thay đổi chế độ ở Guatemala năm 1954, Chile năm 1973, cho đến ủng hộ phe đối lập ở Nicaragua thập niên 1980.
Trong bối cảnh hiện nay, một khi Venezuela hoặc Panama nhen nhóm dấu hiệu khủng hoảng kinh tế – xã hội, Mỹ hoàn toàn có thể tận dụng các thời cơ này để kích hoạt làn sóng phản ứng tại quốc gia sở tại đến sự thay đổi chế độ chính trị sao cho có lợi cho mình. Mục tiêu ở đây không chỉ xoay quanh các vấn đề dân chủ, đảo bảo an ninh, ổn định dân chủ như cách Washington thường tuyên bố, mà thực chất là dựng nên các chính quyền thân Mỹ, sẵn sàng chấp nhận sự giám sát và định hướng từ bên ngoài. Điều này giúp Mỹ kiểm soát trực tiếp các lợi ích chiến lược, đồng thời hạn chế ảnh hưởng từ bên ngoài.
Phân cực quan hệ quốc tế
Một trong những hệ quả rõ nét nhất là sự đẩy nhanh quá trình tái phân cực quan hệ quốc tế. Nếu trong Chiến tranh Lạnh, phân cực chủ yếu dựa trên ý thức hệ và chia thế giới thành hai khối đối lập, thì trong bối cảnh hiện nay, động lực chính lại đến từ sự kết hợp giữa chiến tranh cục bộ, cạnh tranh chiến lược giữa các cường quốc, khủng hoảng năng lượng và đứt gãy chuỗi cung ứng. Những biến động này buộc các quốc gia phải liên tục tái định vị lợi ích, mở rộng mạng lưới đối tác và tìm kiếm các hình thức liên minh linh hoạt nhằm giảm thiểu rủi ro.
Điểm khác biệt quan trọng là sự phân cực ngày nay không chỉ diễn ra trên nền tảng chính trị – an ninh, mà còn lan tỏa sang kinh tế, công nghệ… Sự phân cực này sẽ định hình một trạng thái cạnh tranh đa tầng buộc Washington phải đối phó với sức ép đồng thời từ nhiều hướng. Điều này không chỉ làm phức tạp thêm chiến lược toàn cầu của Mỹ, mà còn định hình một trật tự quốc tế ngày càng khó dự báo.
Tác động tới kinh tế toàn cầu
Một hệ quả dài hạn đáng lo ngại là nguy cơ bất ổn chuỗi cung ứng toàn cầu. Trong bối cảnh kinh tế thế giới vốn đã mong manh sau những cú sốc liên tiếp của đại dịch, chiến tranh Ukraine và xung đột tại Trung Đông, bất kỳ biến động nào từ Mỹ Latinh đều có thể tạo hiệu ứng lan tỏa rộng khắp. Sự chậm trễ trong lưu thông hàng hải không chỉ tác động tới kinh tế Mỹ, mà còn làm đảo lộn mạng lưới thương mại kết nối châu Á – châu Âu – châu Phi – châu Mỹ. Chính sách của Trump có thể vô tình đẩy giá dầu quốc tế vào vòng xoáy mới, đặc biệt khi những nhà xuất khẩu chủ chốt khác trong OPEC cũng đang chịu sức ép cạnh tranh giữa các nước lớn. Đây chính là mối nguy cơ có thể định hình lại kinh tế toàn cầu trong những năm tới, khiến ổn định thương mại ngày càng phụ thuộc vào tình trạng cân bằng quyền lực thay vì luật lệ quốc tế.
Sự xói mòn vai trò của luật pháp quốc tế
Một hệ quả mang tính dài hạn và có chiều sâu hệ thống là sự xói mòn của luật pháp và chuẩn mực quốc tế. Tham vọng kiểm soát Panama được coi như hành động đi ngược lại nguyên tắc chủ quyền quốc gia nền tảng cơ bản của Hiến chương Liên Hợp Quốc.
Điều này không chỉ làm suy yếu niềm tin vào Liên Hợp Quốc, mà còn đe dọa tính hiệu quả của các thiết chế hợp tác quốc tế. Khi các nguyên tắc cơ bản như tôn trọng chủ quyền bị thách thức bởi chính những quốc gia sáng lập hệ thống, trật tự quốc tế sẽ rơi vào trạng thái vô chính phủ, nơi bá quyền lấn át luật lệ.
Sự lan tỏa của làn sóng chống Mỹ
Chính sách của chính quyền Trump tại Mỹ Latinh, thay vì củng cố vai trò lãnh đạo truyền thống của Washington, lại vô tình trở thành chất xúc tác cho sự trỗi dậy của các phong trào dân túy và tư tưởng chống Mỹ trong khu vực. Khi đối diện với nguy cơ bị xâm phạm chủ quyền, nhiều quốc gia Mỹ Latinh ngày càng có xu hướng tìm kiếm các đối tác thay thế nhằm cân bằng ảnh hưởng, từ đó từng bước làm suy giảm “sức mạnh mềm” vốn là công cụ quan trọng của Mỹ.
Trên bình diện toàn cầu, các đối thủ chiến lược của Mỹ nhanh chóng tận dụng cơ hội này để phê phán chính sách đối ngoại của Washington, trong khi ngay cả những đồng minh châu Âu cũng bày tỏ sự quan ngại trước việc Mỹ hành xử đi ngược lại các nguyên tắc hợp tác quốc tế. Hệ quả là làn sóng chống Mỹ không còn giới hạn trong phạm vi Tây bán cầu, mà ngày càng có xu hướng lan tỏa và kết nối xuyên khu vực, từ Trung Đông đến châu Á và châu Phi, nơi dư luận xã hội vốn nhạy cảm trước bất kỳ hình thức can thiệp từ bên ngoài.
Kết luận
Mục tiêu vậy hãm Venezuela và Panama do Trump 2.0 khởi xướng phản ánh xu hướng về sự hồi sinh “học thuyết Monroe” hiện đại trong chiến lược toàn cầu của Mỹ. Thông qua Venezuela, Washington tìm cách kiềm chế ảnh hưởng của các cường quốc ngoài khu vực, đồng thời cố gắng minh chứng cho vai trò người bảo hộ của Mỹ tại Tây bán cầu. Với Panama, việc nhắc lại quyền kiểm soát kênh đào cho thấy ý đồ khẳng định bá quyền kinh tế, nơi Mỹ muốn nắm giữ các huyết mạch hàng hải để duy trì vị thế siêu cường. Đây cũng chính là một logic đối ngoại xuyên suốt mà Mỹ thực hiện suốt hàng thế kỷ qua tại Tây Bán Cầu, vừa phòng thủ, vừa tấn công, vừa áp đặt sức mạnh cứng, vừa tìm cách gửi đi thông điệp răn đe. Phiên bản “học thuyết Monroe mới” có thể giúp Mỹ khẳng định sức mạnh ngắn hạn, nhưng về lâu dài, nó đặt ra câu hỏi căn bản: trật tự thế giới sẽ dựa trên hợp tác và luật lệ, hay một lần nữa rơi vào vòng xoáy đối đầu?
Chú thích:
*: Phong trào của Juan Guaidó là nỗ lực của phe đối lập Venezuela do ông lãnh đạo để lật đổ chính phủ của Tổng thống Nicolás Maduro, bắt đầu bằng tuyên bố của Guaidó tự phong là quyền tổng thống lâm thời vào năm 2019. Phong trào này tập trung vào việc giành lại quyền kiểm soát tài sản của Venezuela ở nước ngoài, cung cấp viện trợ nhân đạo, và gây sức ép quốc tế để tổ chức bầu cử mới.
Tác giả: Phạm Quang Hiền
Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả, không nhất thiết phản ánh quan điểm của Nghiên cứu Chiến lược. Mọi trao đổi học thuật và các vấn đề khác, quý độc giả có thể liên hệ với ban biên tập qua địa chỉ mail: [email protected]
Tài liệu tham khảo:
[1] U.S. Energy Information Administration (2024), “Venezuela”, EIA, tại: https://www.eia.gov/international/content/analysis/countries_long/Venezuela/pdf/venezuela_2024.pdf
[2] Reuters (2025), “Venezuela’s oil exports rise as more cargoes head to China”, Reuters, 02/07/2025, tại: https://www.reuters.com/business/energy/venezuelas-oil-exports-rise-more-cargoes-head-china-2025-07-02/
[3] Organization of the Petroleum Exporting Countries (2025), “Monthly Oil Market Report – March 2025”, OPEC, tại: https://www.opec.org/assets/assetdb/momr-march-2025.pdf
[4] UNHCR (2025), “Venezuela Situation”, UNHCR, tại: https://www.unhcr.org/emergencies/venezuela-situation
[5] The White House (2025), “Imposing tariffs on countries importing Venezuelan oil”, The White House, 03/2025, tại: https://www.whitehouse.gov/presidential-actions/2025/03/imposing-tariffs-on-countries-importing-venezuelan-oil/
[6] Reuters (2025), “Trump says US will take back Panama Canal”, Reuters, 20/01/2025, tại: https://www.reuters.com/world/americas/trump-says-us-will-take-back-panama-canal-2025-01-20/
[7] Panama Canal Authority (2023), “Annual Report 2023”, ACP, tại: https://pancanal.com/wp-content/uploads/2021/08/Informe-2023EngFINAL.pdf
[8] Al Jazeera (2025), “Can Trump really take over the Panama Canal, rename the Gulf of Mexico?”, Al Jazeera, 21/01/2025, tại: https://www.aljazeera.com/news/2025/1/21/can-trump-really-take-over-the-panama-canal-rename-the-gulf-of-mexico
[9] Zona Militar (2025), “The U.S. armed forces conducted exercises to defend the Panama Canal against a potential Chinese aggression”, Zona Militar, 18/07/2025, tại: https://www.zona-militar.com/en/2025/07/18/the-u-s-armed-forces-conducted-exercises-to-defend-the-panama-canal-against-a-potential-chinese-aggression/
[10] PBS News (2025), “Divided Supreme Court upholds order requiring Trump administration to release $2 billion in foreign aid”, PBS, tại: https://www.pbs.org/newshour/politics/divided-supreme-court-upholds-order-requiring-trump-administration-to-release-2-billion-in-foreign-aid
[11] U.S. Department of State (2024), “2024 Trafficking in Persons Report: Panama”, State Department, tại: https://2021-2025.state.gov/reports/2024-trafficking-in-persons-report/panama/
[12] Vietnamnet (2025), “Venezuela tăng cường triển khai quân để đối phó với đe dọa của Mỹ”, Vietnamnet, tại: https://vietnamnet.vn/venezuela-tang-cuong-trien-khai-quan-de-doi-pho-voi-de-doa-cua-my-2440511.html
[13] Reuters (2025), “‘Be serious,’ says Panama president on Trump invasion question”, Reuters, 22/01/2025, tại: https://www.reuters.com/world/be-serious-says-panama-president-trump-invasion-question-2025-01-22/
[14] European Institute of International Relations (2025), “Panama’s diplomatic endeavor: Managing Chinese influence”, EIIR, tại: https://www.eiir.eu/international-relations/panamas-diplomatic-endeavor-managing-chinese-influence/
[15] Prensa Latina (2025), “Russia urges US to respect legal regime of Panama Canal”, Prensa Latina, 21/01/2025, tại: https://www.plenglish.com/news/2025/01/21/russia-urges-us-to-respect-legal-regime-of-panama-canal/
[16] South China Morning Post (2025), “China warns US over military build-up as warships head towards Venezuela”, SCMP, tại: https://www.scmp.com/news/china/diplomacy/article/3322712/china-warns-us-over-military-build-warships-head-towards-venezuela
[17] PressTV (2025), “Iran, Venezuela hail ‘national unity’ as key to defeating foreign threats”, PressTV, 09/09/2025, tại: https://www.presstv.ir/Detail/2025/09/09/754660/Iran,-Venezuela-hail-%E2%80%98national-unity%E2%80%99-as-key-to-defeating-foreign-threats
