Trong bối cảnh thế giới đang trải qua những biến động sâu sắc chưa từng có trong một thế kỷ, các tổ chức quốc tế mới nổi – do các quốc gia thị trường đang phát triển năng động đóng vai trò chủ đạo – ngày càng trở thành lực lượng quan trọng trong cấu trúc toàn cầu. Các tổ chức này bao gồm cả hình thức chính thức (như AIIB, NDB) và phi chính thức (như G20, BRICS), đóng vai trò là nền tảng hợp tác linh hoạt và thể hiện rõ nhu cầu cải cách quản trị toàn cầu, thúc đẩy xây dựng thể chế mới và tái định hình chuẩn mực quốc tế theo hướng bình đẳng và đồng quản lý. Khác với các tổ chức quốc tế truyền thống do phương Tây chi phối, tổ chức quốc tế mới nổi phản ánh xu thế “Đông thăng Tây trầm” và được kỳ vọng sẽ trở thành công cụ chủ chốt trong việc ứng phó với những thách thức toàn cầu hiện nay.
“Đông thăng Tây trầm” thúc đẩy sự hình thành và mở rộng của các tổ chức quốc tế mới
Trong bối cảnh biến động thế giới hiện nay, trật tự quốc tế đang chứng kiến xu thế “Đông thăng Tây trầm”, thể hiện qua sự trỗi dậy đồng loạt của các nước “Nam toàn cầu” và sự suy giảm tương đối của Mỹ cùng các nước phương Tây. Trung tâm kinh tế thế giới đang dịch chuyển từ khu vực Đại Tây Dương (nơi tập trung các nước phát triển) sang khu vực Châu Á – Thái Bình Dương, nơi có nhiều nền kinh tế mới nổi. Sự thay đổi này kéo theo nhu cầu điều chỉnh trật tự quốc tế, vốn trước đây được xây dựng chủ yếu bởi các cường quốc phương Tây sau Thế chiến II.
Sau khủng hoảng tài chính toàn cầu 2008, vai trò của G20 – diễn đàn bao gồm cả các nước phát triển và mới nổi – đã được nâng cao. Bên cạnh đó, các nền kinh tế mới nổi cũng chủ động xây dựng các tổ chức mới như BRICS (bao gồm Brazil, Nga, Ấn Độ, Trung Quốc, Nam Phi) và Ngân hàng Phát triển Mới (NDB), Ngân hàng Đầu tư Hạ tầng châu Á (AIIB) nhằm bổ sung và cải thiện các cấu trúc tài chính quốc tế truyền thống (IMF, World Bank). Tuy nhiên, quá trình cải cách IMF và các tổ chức truyền thống gặp nhiều trở ngại do sự cản trở từ Mỹ và các nước phương Tây, khiến các nước đang phát triển và mới nổi tìm kiếm những giải pháp thay thế.
BRICS và AIIB không chỉ phản ánh sự trỗi dậy kinh tế mà còn khẳng định nhu cầu tăng cường tiếng nói và quyền lực của các nền kinh tế mới nổi trong quản trị toàn cầu. Kể từ khi thành lập, AIIB đã mở rộng quy mô lên 110 thành viên, trở thành ngân hàng phát triển đa phương lớn thứ hai thế giới (sau World Bank), với tổng GDP các thành viên chiếm hơn 3/5 kinh tế toàn cầu. NDB cũng đã thiết lập nhiều văn phòng khu vực trên toàn cầu và mở rộng thành viên như Ai Cập, UAE, Uruguay, Bangladesh.
Cùng với đó, các tổ chức khác như Tổ chức Hợp tác Thượng Hải (SCO) và BRICS cũng mở rộng thành viên, thu nạp Iran, Belarus, Saudi Arabia, Ai Cập, UAE…. Năm 2023, G20 đã kết nạp Liên minh châu Phi (AU) làm thành viên chính thức, tăng cường đại diện của các nước đang phát triển trong quản trị kinh tế toàn cầu.
Về cơ bản, xu hướng mở rộng các tổ chức quốc tế mới này xuất phát từ ba yếu tố chính:
Thứ nhất – về kinh tế, “Nam toàn cầu” hiện chiếm hơn 1/2 GDP thế giới, với tốc độ tăng trưởng cao hơn (dự báo Trung Quốc tăng 4,8% năm 2025, Ấn Độ 6,6%).
Thứ hai – về hợp tác năng lượng, BRICS mở rộng đã bao gồm nhiều nước sản xuất dầu khí lớn (Saudi Arabia, Iran, UAE), tạo nền tảng hình thành hệ thống giao dịch năng lượng ngoài phương Tây.
Thứ ba – về phối hợp chính trị, sự tham gia đa tổ chức của các nước mới gia nhập giúp tăng cường liên kết chính sách giữa các tổ chức như IMF, World Bank, WTO và G20, đồng thời củng cố hợp tác nội bộ giữa các nước BRICS và “Nam toàn cầu”.
Đặc điểm và chức năng của các tổ chức quốc tế mới nổi
Nền tảng và đặc điểm thời đại
Các quốc gia thị trường mới nổi và đang phát triển có chung ký ức lịch sử về đấu tranh chống chủ nghĩa đế quốc và thực dân, từ đó hình thành nên truyền thống hợp tác Nam-Nam với phương châm tìm kiếm điểm chung, gác lại bất đồng, công bằng và công lý. Các tổ chức quốc tế mới nổi như BRICS, Tổ chức Hợp tác Thượng Hải (SCO) không nhằm thay thế trật tự quốc tế hiện tại mà đóng vai trò bổ sung, thể hiện sự cân bằng giữa kế thừa và đổi mới.
Kế thừa và đổi mới
Tiếp thu kinh nghiệm từ các tổ chức truyền thống: BRICS, G20 tham khảo mô hình G7 về cơ chế họp định kỳ, phối hợp nghị sự. Các tổ chức như Ngân hàng Đầu tư Cơ sở hạ tầng châu Á (AIIB) áp dụng cơ chế bỏ phiếu theo tỷ trọng vốn, tương tự Ngân hàng Thế giới, đảm bảo tính ổn định tài chính và phát triển bền vững.
Liên kết thể chế với tổ chức truyền thống: BRICS ủng hộ WTO và IMF với vai trò trung tâm trong thương mại đa phương và an ninh tài chính toàn cầu. Ngân hàng Phát triển Mới (NDB) mở cửa cho tất cả thành viên Liên Hợp Quốc và ký kết hợp tác với nhiều ngân hàng phát triển quốc tế như WB, BID, EIB.
Sử dụng nhân lực giàu kinh nghiệm: Nhiều lãnh đạo của NDB, AIIB từng nắm giữ vai trò quan trọng tại IMF, WB, chính phủ các nước lớn, giúp đảm bảo hoạt động theo tiêu chuẩn quốc tế.
Chức năng đổi mới
Hỗ trợ đầu tư hạ tầng: Trong bối cảnh nhu cầu đầu tư hạ tầng tăng cao (ADB ước tính châu Á cần trên 26.000 tỷ USD từ 2016-2030), NDB và AIIB tập trung tài trợ cho các dự án bền vững như năng lượng sạch, hạ tầng kỹ thuật số, y tế, đô thị, nước và vệ sinh. Tính đến 2025, NDB đã phê duyệt 120 dự án với tổng vốn 39 tỷ USD, mỗi năm giúp giảm 14,7 triệu tấn CO₂. AIIB cũng đã phê duyệt hơn 300 dự án.
Thanh toán bằng nội tệ: Để giảm phụ thuộc vào đồng USD và đối phó rủi ro tỷ giá, các tổ chức này thúc đẩy thanh toán bằng nội tệ. Tại Hội nghị Thượng đỉnh BRICS 2024, các nước đã khởi động ứng dụng BRICS Pay, hỗ trợ giao dịch bằng nhiều đồng tiền. NDB đã thực hiện 22% khoản vay bằng nội tệ, dự kiến tăng lên 30% vào 2026, phát hành trái phiếu xanh bằng Nhân dân tệ và Rand Nam Phi.
Trong bối cảnh thế giới biến động không ngừng, các tổ chức quốc tế mới nổi ngày càng trở thành tâm điểm cạnh tranh giữa các cường quốc. Mỹ và phương Tây lo ngại vai trò lãnh đạo của họ bị suy giảm, nên đã tìm cách gây rối nội bộ và kiềm chế sự phát triển của các tổ chức này. Đồng thời, sự khác biệt về kinh tế, chính trị và văn hóa giữa các thành viên cũng tạo thêm thách thức, nhất là khi tổ chức mở rộng.
Những thách thức mà các tổ chức quốc tế mới nổi đang phải đối mặt
Trong bối cảnh thế giới biến động không ngừng, các tổ chức quốc tế mới nổi ngày càng trở thành tâm điểm cạnh tranh giữa các cường quốc. Mỹ và phương Tây lo ngại vai trò lãnh đạo của họ bị suy giảm, nên đã tìm cách gây rối nội bộ và kiềm chế sự phát triển của các tổ chức này. Đồng thời, sự khác biệt về kinh tế, chính trị và văn hóa giữa các thành viên cũng tạo thêm thách thức, nhất là khi tổ chức mở rộng.
Khó khăn trong việc điều phối nghị trình
G20 và BRICS gặp khó khăn trong việc điều phối nghị trình do thiếu cơ chế pháp lý và cơ quan thường trực, dù có tính linh hoạt cao. Tuyên bố của G20 thường phụ thuộc vào chủ tịch luân phiên và khó đạt đồng thuận, dễ dẫn đến tình trạng “nói nhiều hơn làm”. Việc mở rộng thành viên càng làm nổi bật sự khác biệt về phát triển kinh tế và nhu cầu hợp tác, làm tăng khó khăn điều phối. Một số nước thành viên mới của BRICS như Ai Cập, Ethiopia gặp khó khăn kinh tế và cần được hỗ trợ tài chính, trong khi các nước như Ả Rập Xê Út, UAE lại mong muốn tăng cường hợp tác thực chất. Ngoài ra, các nỗ lực xây dựng hệ thống thanh toán phi đô la trong BRICS vẫn còn nhiều trở ngại do thiếu nền tảng kinh tế chung, và phần lớn chỉ dừng lại ở cấp song phương.
Thách thức trong vận hành tổ chức
Ngân hàng Đầu tư Cơ sở hạ tầng châu Á (AIIB) và Ngân hàng Phát triển Mới (NDB) chủ yếu phục vụ các nước đang phát triển, vốn có cấu trúc kinh tế yếu và nợ công cao, dễ đối mặt với khủng hoảng nợ. Để đáp ứng nhanh nhu cầu tài chính của các nước này, hai ngân hàng đã đơn giản hóa quy trình xét duyệt và kiểm soát rủi ro, nhưng điều này cũng làm tăng tính bất định trong quản lý và vận hành dự án. Trong bối cảnh Cục Dự trữ Liên bang Mỹ (FED) liên tục tăng lãi suất từ năm 2022 đến 2025, chi phí vay mượn toàn cầu tăng mạnh, khiến vấn đề nợ của các nước đang phát triển thêm nghiêm trọng. AIIB và NDB gặp khó khăn khi phải cân bằng giữa sứ mệnh hỗ trợ phát triển và áp lực tài chính do chi phí vốn tăng cao. Để giảm rủi ro, các ngân hàng này thường ưu tiên cho vay các nước có tỷ lệ nợ công thấp, dẫn đến tập trung vốn vay vào một số ít quốc gia như Ấn Độ. Tuy nhiên, điều này lại mâu thuẫn với nguyên tắc phân bổ công bằng và đa dạng hóa rủi ro mà các tổ chức này đề ra ban đầu.
Kể từ khi khủng hoảng Ukraine bùng phát, cạnh tranh giữa các cường quốc ngày càng trở nên gay gắt và chuyển dần thành trò chơi có “tổng bằng không” hoặc thậm chí “tổng âm”. Mỹ và phương Tây ngày càng gắn kết các vấn đề kinh tế – thương mại với xung đột địa chính trị và đối đầu ý thức hệ, áp đặt các biện pháp trừng phạt tài chính và kiểm soát thương mại. G20, AIIB và nhiều tổ chức quốc tế khác bị phương Tây lợi dụng thành công cụ chống Nga, khiến bầu không khí căng thẳng, các cuộc họp trở nên kém hiệu quả, thậm chí bị gián đoạn hoặc không thể đưa ra tuyên bố chung. Nga, thành viên sáng lập NDB và cổ đông lớn thứ ba của AIIB, cùng với Iran – quốc gia mới gia nhập BRICS – đang đối mặt với lệnh trừng phạt từ phương Tây, khiến hoạt động đầu tư và hợp tác của AIIB, NDB với các quốc gia này bị đình trệ. Việc đầu tư vào Nga gặp khó khăn đặc biệt nghiêm trọng, khi dòng vốn và lợi nhuận khó thu hồi, trong bối cảnh chu kỳ hoàn vốn của các dự án hạ tầng kéo dài.
Phân hóa và sự lôi kéo từ bên ngoài
Sau khủng hoảng tài chính toàn cầu 2008, G20 với sự tham gia của các nước mới nổi như Trung Quốc đã nhanh chóng vượt lên trở thành nền tảng chính cho quản trị kinh tế toàn cầu, thay thế phần lớn vai trò của G7. Tuy nhiên, khi kinh tế phục hồi, nhiều nước phương Tây quay trở lại với chủ nghĩa dân túy, bảo hộ và chỉ ưu tiên lợi ích quốc gia, thậm chí có tiếng nói muốn bỏ rơi G20. Đồng thời, phương Tây tăng cường vai trò của G7, lôi kéo các nước lớn thuộc “Nam toàn cầu” (như Ấn Độ, Brazil, Indonesia) tham gia cơ chế đối thoại G7, nhằm chia rẽ và làm suy yếu khối đoàn kết của các tổ chức mới nổi như BRICS và SCO.
Bên cạnh đó, một số nước “Nam toàn cầu” cũng nghiêng về phương Tây. Ấn Độ tích cực tham gia các cơ chế đối thoại an ninh và công nghệ do Mỹ dẫn dắt như “2+2” Mỹ-Ấn, Quad (Mỹ-Nhật-Ấn-Úc) và các sáng kiến về công nghệ mới, đồng thời thúc đẩy tách chuỗi cung ứng công nghệ cao khỏi Trung Quốc. Brazil, Nam Phi và Saudi Arabia tuy không theo Mỹ cô lập Trung Quốc, nhưng dưới áp lực từ quy tắc và vốn của phương Tây, họ vẫn phải điều chỉnh chính sách để phối hợp với phương Tây trong các lĩnh vực như năng lượng, hạ tầng, từ đó ảnh hưởng tiêu cực đến sự đoàn kết của “Nam toàn cầu”.
Hướng đi và lộ trình chuyển đổi trật tự quốc tế do các tổ chức quốc tế mới nổi thúc đẩy
Trong bối cảnh cạnh tranh giữa các cường quốc ngày càng gay gắt và tình hình thế giới trở nên biến động phức tạp, các tổ chức quốc tế mới nổi như BRICS, SCO, AIIB, NDB đang đối mặt với nhiều thách thức mới. Để thúc đẩy chuyển đổi trật tự quốc tế, cần xác định lại hướng đi và lộ trình phát triển phù hợp.
Một là, khuyến khích sự linh hoạt trong cơ chế hoạt động để dung hòa lợi ích đa dạng của thành viên mới và cũ. Ngoài duy trì nguyên tắc đồng thuận để bảo vệ quyền lợi của các nước nhỏ, có thể áp dụng hình thức biểu quyết theo đa số và xây dựng các liên minh theo chủ đề, nhằm giảm chi phí giao tiếp và tăng hiệu quả hợp tác.
Hai là, thiết lập các kênh đối ngoại đa dạng để giảm uy tín của “thuyết đe dọa” do phương Tây dựng lên. Ngoài việc tăng cường hợp tác nội khối, các tổ chức mới nổi nên chủ động kết nối với các tổ chức tài chính quốc tế truyền thống để tận dụng kinh nghiệm, đồng thời mở rộng đối tác và thành viên mới, đặc biệt là từ châu Phi, nhằm tăng sức ảnh hưởng trong “Nam toàn cầu”.
Ba là, hoàn thiện quy tắc, chuẩn mực của các định chế tài chính như NDB, AIIB nhằm bảo đảm hoạt động hiệu quả và an toàn. Điều này bao gồm xác định rõ điều kiện thành viên mới, tăng cường quản lý rủi ro, điều chỉnh cơ cấu bỏ phiếu, và cân bằng mục tiêu phát triển với tính bền vững tài chính.
Bốn là, thúc đẩy liên kết tài chính và lan tỏa đồng thuận ra bên ngoài. Đặc biệt chú trọng kết nối hạ tầng tài chính số và thanh toán bằng đồng nội tệ, phát triển công nghệ số và mở rộng hợp tác về kinh tế số, nhằm tăng tính tự chủ và giảm rủi ro từ chính sách tiền tệ của các nước phát triển. Đồng thời, tranh thủ cơ hội các nước mới nổi nắm giữ vai trò chủ tịch G20 để mở rộng tiếng nói và thúc đẩy nâng một số sáng kiến từ BRICS và SCO lên thành đồng thuận toàn cầu.
Kết luận
Trong bối cảnh “Đông thăng Tây trầm” và sự thay đổi sâu rộng của trật tự quốc tế, các tổ chức quốc tế mới nổi ra đời và không ngừng mở rộng nhằm đáp ứng yêu cầu của thời đại. Một mặt, sự nổi lên của các quốc gia thị trường mới nổi làm suy yếu quyền lực độc quyền của phương Tây, thúc đẩy quá trình đa cực hóa và cải cách hệ thống quản trị toàn cầu, tăng cường tiếng nói của các nước đang phát triển. Mặt khác, sự trỗi dậy của chủ nghĩa bảo hộ, chủ nghĩa đơn phương và cạnh tranh địa chính trị đã làm suy giảm uy tín của các tổ chức quốc tế truyền thống, thúc đẩy nhu cầu xây dựng các tổ chức mới nhằm bảo vệ lợi ích của các nước mới nổi và đang phát triển.
Các tổ chức mới nổi như BRICS, SCO, AIIB, NDB không phải nhằm thay thế hay lật đổ các tổ chức truyền thống, mà để bù đắp thiếu sót trong quản trị toàn cầu. Chúng kế thừa và đổi mới các mô hình, chính sách và quy tắc, tạo sự bổ sung trong dòng vốn, cơ chế thanh toán và nhiều lĩnh vực khác. Trong giai đoạn biến động sâu sắc hiện nay, việc mở rộng nhanh chóng thành viên sẽ giúp các tổ chức này củng cố vị thế toàn cầu. Tuy nhiên, mở rộng cũng đặt ra những thách thức về điều phối lợi ích nội bộ và ứng phó rủi ro bên ngoài. Vì thế, cần xác định rõ hướng đi và lộ trình, phát huy ưu thế, tăng cường phối hợp và liên kết, để thúc đẩy trật tự quốc tế công bằng và hợp lý hơn./.
Biên dịch: Thu Oanh
Nhóm tác giả:
Shen Chen là Cộng tác viên nghiên cứu tại Viện Kinh tế và Chính trị Thế giới, Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Trung Quốc, tập trung nghiên cứu về hợp tác Nam-Nam;
Zhang Zunyue là Nghiên cứu sinh tại Khoa Kinh tế Chính trị Quốc tế, Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Trung Quốc, tập trung nghiên cứu về quản trị toàn cầu.
Bài viết thể hiện quan điểm riêng của các tác giả, không nhất thiết phản ánh quan điểm của Nghiên cứu Chiến lược. Mọi trao đổi học thuật và các vấn đề khác, quý độc giả có thể liên hệ với ban biên tập qua địa chỉ mail: [email protected]
