Tháng 11 năm 2025, Liên minh châu Âu (EU) và các quốc gia Nam Địa Trung Hải đánh dấu một cột mốc quan trọng trong hợp tác – kỷ niệm 30 năm Hội nghị Barcelona, sự kiện khởi đầu cho quan hệ đối tác Euro-Địa Trung Hải. Trước thềm lễ kỷ niệm, Brussels đã giới thiệu “Hiệp ước cho Địa Trung Hải” mới, nhằm làm mới nền tảng quan hệ giữa EU và các nước láng giềng phía Nam.
Trong 30 năm qua, tình hình tại Nam Địa Trung Hải đã thay đổi đáng kể. Động lực nội vùng biến chuyển, các mối quan hệ đối ngoại của các quốc gia trong khu vực trở nên đa dạng hơn, mức độ phụ thuộc vào sự hỗ trợ của EU cũng như sự quan tâm đến việc tăng cường hợp tác với EU đều giảm rõ rệt.
Trong bối cảnh cân bằng khu vực thay đổi, EU và các quốc gia thành viên có lợi ích lớn tại Nam Địa Trung Hải trong các lĩnh vực an ninh, hợp tác kinh tế – thương mại và năng lượng đang tìm cách củng cố vị thế của mình
“Hiệp ước cho Địa Trung Hải: Một biển, một hiệp ước, một tương lai”, được Ủy ban châu Âu và Đại diện cấp cao của EU về đối ngoại và chính sách an ninh giới thiệu ngày 16 tháng 10 năm 2025, là nỗ lực nhằm tạo khởi đầu mới cho quan hệ giữa EU và 10 quốc gia Nam Địa Trung Hải, từ Maroc đến Syria. Mục tiêu của hiệp ước là “thúc đẩy sự thay đổi về tư duy, cần thiết để khai thác toàn bộ tiềm năng hợp tác và làm việc chung trên cơ sở các nguyên tắc đồng sở hữu, đồng sáng tạo và đồng trách nhiệm”.
Hiệp ước Địa Trung Hải thiết lập khuôn khổ hợp tác thực tiễn và linh hoạt theo ba hướng liên kết, hay “ba trụ cột”: con người, kinh tế, an ninh và di cư.
Sáng kiến này bao gồm 10 quốc gia láng giềng phía Nam, hướng tới triển khai 17 dự án trọng điểm và hơn 100 dự án nhỏ trong các lĩnh vực then chốt – từ năng lượng và số hóa đến quản lý biên giới và giáo dục – nhằm xây dựng một “Không gian Địa Trung Hải chung” ổn định và thịnh vượng. Cách tiếp cận mới của EU còn mở rộng tầm nhìn Địa Trung Hải, với yếu tố quan trọng là hợp tác với “những láng giềng của láng giềng”. Tài liệu nêu rõ, về lâu dài, Hiệp ước có thể mở rộng phạm vi vượt ra ngoài Nam Địa Trung Hải, tăng cường kết nối với khu vực Vịnh Ba Tư, châu Phi cận Sahara, Thổ Nhĩ Kỳ, cũng như Tây Balkan và khu vực Biển Đen.
Tuy nhiên, câu hỏi đặt ra: liệu Hiệp ước có thể đặt nền móng cho một giai đoạn mới trong quan hệ EU với các nước láng giềng phía Nam, dựa trên bình đẳng và đối tác, đồng thời tăng cường kết nối ở cấp nhà nước và xã hội? Rõ ràng, những năm gần đây cách tiếp cận của EU đối với khu vực này ngày càng mang tính thực dụng. Trên thực tế, Hiệp ước mới hướng đến bảo đảm lợi ích của EU trong bối cảnh bất ổn địa chính trị, cạnh tranh gia tăng và bức tranh toàn cầu – khu vực đang thay đổi.
Làn gió mới – hướng đi mới
Trong lời nói và hành động của các thành viên Ủy ban châu Âu nhiệm kỳ mới, bắt đầu từ tháng 12 năm 2024, có thể thấy rõ mong muốn thúc đẩy chính sách của EU tại Địa Trung Hải và củng cố vai trò của EU trong khu vực. Ngay từ tháng 7 năm 2024, trong các ưu tiên của Ủy ban châu Âu giai đoạn 2024–2029 đã nhấn mạnh tầm quan trọng của cách tiếp cận có mục tiêu hơn đối với các nước láng giềng gần, đặc biệt là khu vực Địa Trung Hải. Trong “Nguyên tắc chỉ đạo của Ủy ban”, nhấn mạnh sự cần thiết của một chiến lược toàn diện cho EU tại Trung Đông, nơi châu Âu phải đóng vai trò tích cực “vì sự ổn định” và “vì lợi ích của tất cả các bên”.
Từ cuối năm 2024, Brussels đã có những bước đi cụ thể để hiện thực hóa định hướng này. Tháng 12, một vị trí Ủy viên phụ trách Địa Trung Hải được thiết lập, do Dubravka Šuica đảm nhiệm – người có nhiều năm kinh nghiệm trong các cơ quan EU. Nhiệm vụ của bà bao gồm xây dựng chiến lược EU đối với Trung Đông, giải quyết vấn đề Palestine–Israel dựa trên nguyên tắc “hai nhà nước”, thiết lập quan hệ đối tác chiến lược trong khu vực, thúc đẩy hỗ trợ lâu dài cho Chính quyền Palestine và triển khai chiến lược với các nước vùng Vịnh. Theo bà, EU cần chuyển từ vai trò nhà tài trợ lớn nhất sang vai trò một tác nhân chủ chốt trong khu vực. Bà Šuica được giao chuẩn bị “Hiệp ước cho Địa Trung Hải” mới, được coi là “cơ hội ba”: khẳng định tầm quan trọng ưu tiên của khu vực đối với EU; khôi phục niềm tin thông qua đối thoại rộng rãi; và xây dựng chương trình nghị sự tập trung vào các lĩnh vực có lợi ích chung. Bà nhấn mạnh: “Đây là một biển – Mare Nostrum – biển của chúng ta, vì vậy chúng ta phải chăm sóc nó một cách cẩn trọng”.
Tiếp đó là những cải tổ thể chế khác. Ngày 3 tháng 2, Ủy ban châu Âu công bố thành lập ổng cục mới về Trung Đông, Bắc Phi và Vùng Vịnh (DG MENA), phụ trách xây dựng quan hệ đối tác bền vững với các nước trong khu vực “nhằm bảo đảm thịnh vượng, an ninh và ổn định trên cơ sở lợi ích chung”. Đồng thời, Tổng cục Mở rộng và Khu vực phía Đông (DG ENEST) cũng được thành lập. Việc tái cơ cấu này phản ánh nhu cầu phân biệt cách tiếp cận đối với các nước láng giềng, đồng thời việc đưa các nước vùng Vịnh vào cơ cấu mới cho thấy sự mở rộng tầm nhìn Địa Trung Hải của EU.
Phát biểu tại hội nghị “MedCat Days 2025” ở Barcelona ngày 9 tháng 7, bà Šuica nhấn mạnh mục tiêu của Hiệp ước là kết nối không chỉ hai mà ba bờ Địa Trung Hải: phía Bắc, phía Nam và các nước vùng Vịnh. Điều này cho thấy trong khuôn khổ nhiệm vụ của bà, hợp tác với các nước vùng Vịnh được coi là trọng tâm để bảo đảm hòa bình, an ninh và thịnh vượng trong khu vực Địa Trung Hải.
Một biển, một hiệp ước, một tương lai
Trong mùa xuân – hè năm 2025, quá trình chuẩn bị tài liệu diễn ra sôi nổi. Giai đoạn đầu là các cuộc thảo luận rộng rãi dưới nhiều hình thức, nhằm trao đổi quan điểm, xác định lĩnh vực ưu tiên và đề xuất giải pháp. Hiệp ước là kết quả của các cuộc tham vấn toàn diện, với sự tham gia của nhiều bên liên quan: đối tác từ các nước Nam Địa Trung Hải, các quốc gia và cơ quan EU, các nước láng giềng trong khu vực, cũng như đại diện xã hội dân sự, giới doanh nghiệp, học thuật và các tổ chức thanh niên. Một thành công đáng chú ý mà bà Šuica nhấn mạnh là việc đưa được Ngoại trưởng Israel và Palestine ngồi cùng bàn trong khuôn khổ chuẩn bị tài liệu.
Có lẽ chưa từng có văn kiện nào của EU về khu vực này được chuẩn bị với quy mô tham vấn rộng và bao trùm như vậy. Quá trình này nhằm thể hiện sự đổi mới trong cách tiếp cận của EU đối với Địa Trung Hải, thậm chí cả trong phương pháp xây dựng tài liệu. Theo bà Šuica, công việc soạn thảo Hiệp ước “ngay từ ngày đầu tiên thực hiện nhiệm vụ này” dựa trên chương trình nghị sự cho Địa Trung Hải năm 2021, được điều chỉnh phù hợp với thực tế hiện nay. Tuy nhiên, phương pháp đã thay đổi – lần này áp dụng cách tiếp cận “từ dưới lên”, phản ánh tình hình thực tế, tạo nên “quan hệ đối tác bình đẳng”.
EU và các đối tác Nam Địa Trung Hải “chia sẻ một không gian chung về cơ hội, thách thức và trách nhiệm”. Đây là câu mở đầu của Hiệp ước mới “Một biển, một hiệp ước, một tương lai”, được giới thiệu ngày 16 tháng 10 năm 2025. Văn kiện này, chuẩn bị nhân dịp kỷ niệm 30 năm Hội nghị Barcelona, nhằm mở ra giai đoạn hợp tác mới với các nước Nam Địa Trung Hải. Mục tiêu là “thúc đẩy sự thay đổi tư duy cần thiết để khai thác toàn bộ tiềm năng hợp tác và làm việc chung trên cơ sở nguyên tắc đồng sở hữu, đồng sáng tạo và đồng trách nhiệm”.
Hiệp ước thiết lập khuôn khổ hợp tác thực tiễn và linh hoạt theo ba trụ cột: con người, kinh tế, an ninh và di cư. Cách tiếp cận dựa trên nguyên tắc “từ dưới lên”, triển khai các sáng kiến chung trong các lĩnh vực ưu tiên, mang lại lợi ích cho người dân và nền kinh tế hai bên bờ Địa Trung Hải. Hiệp ước hướng tới tăng cường hợp tác ở cấp khu vực và địa phương, đồng thời nâng cao khả năng chống chịu trước các thách thức khí hậu, môi trường và kinh tế – xã hội. Tính linh hoạt cho phép các bên tham gia vào nhiều sáng kiến và điều chỉnh phù hợp với điều kiện cụ thể.
Trụ cột thứ nhất đặt con người vào trung tâm như “động lực của sự thay đổi, kết nối và đổi mới”. Đặc biệt chú trọng mở rộng cơ hội cho thanh niên thông qua đầu tư vào giáo dục, đào tạo nghề và việc làm, cũng như phát triển các mối liên kết văn hóa và thể thao. Dự kiến thành lập Hội đồng Nghị viện Thanh niên Địa Trung Hải và triển khai dự án trọng điểm là Đại học Địa Trung Hải, kết nối sinh viên từ mọi bờ của Mare Nostrum. Theo bà Šuica, nhờ ý tưởng táo bạo này, một ngày nào đó “mọi người sẽ nói chung một ngôn ngữ hợp tác và đổi mới”.
Trụ cột thứ hai hướng tới xây dựng các nền kinh tế mạnh hơn, bền vững và hội nhập hơn, bao gồm hiện đại hóa quan hệ thương mại – đầu tư, phát triển năng lượng và công nghệ sạch, bảo đảm nguồn nước, thúc đẩy kinh tế biển và nông nghiệp, kết nối số và giao thông, cũng như tạo việc làm. Các dự án trọng điểm gồm Sáng kiến Năng lượng tái tạo và Công nghệ sạch xuyên Địa Trung Hải (T-MED) và StartUp4Med – cơ chế hỗ trợ khởi nghiệp trong khu vực.
Trụ cột thứ ba tập trung vào hợp tác trong lĩnh vực an ninh, khả năng chống chịu và quản lý di cư. Các sáng kiến ưu tiên gồm tăng cường khả năng ứng phó với thiên tai và thành lập trung tâm khu vực về phòng cháy chữa cháy tại Cyprus. Hiệp ước đặt mục tiêu củng cố hợp tác về an ninh nội bộ để chống tội phạm có tổ chức và khủng bố, thúc đẩy cách tiếp cận toàn diện đối với di cư và quản lý biên giới, bao gồm hợp tác chống buôn người. Đồng thời, chú trọng phát triển các kênh di cư lao động hợp pháp và quan hệ đối tác về nhân lực, phù hợp với đặc điểm nhân khẩu học của khu vực và ngăn chặn tình trạng chảy máu chất xám. Theo bà Šuica, cách tiếp cận này tính đến “những xu hướng nhân khẩu học trái ngược trên các bờ Địa Trung Hải”
Cơ hội và thách thức
Trong bối cảnh các thách thức toàn cầu và khu vực hiện nay, những cải cách thể chế và việc cập nhật văn kiện nhằm nhấn mạnh tầm quan trọng chiến lược của Địa Trung Hải đối với EU, đồng thời thúc đẩy chuyển đổi sang cách tiếp cận hệ thống và dài hạn hơn trong quan hệ với các nước láng giềng phía Nam.
Hiệp ước vừa thể hiện sự kế thừa trong nỗ lực lâu dài của EU nhằm xây dựng “Không gian Địa Trung Hải chung”, vừa cho thấy sự thay đổi về chất trong cách tiếp cận – hướng tới quan hệ đối tác bình đẳng. Brussels nhấn mạnh ngôn ngữ bình đẳng và hợp tác, văn kiện thấm đẫm tinh thần trách nhiệm chung, gắn kết và tương lai chung. Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen khẳng định châu Âu mong muốn xây dựng một tương lai dựa trên hòa bình và thịnh vượng, sẵn sàng “đóng góp với tư cách đối tác” cho sự phát triển của khu vực.
Tuy nhiên, câu hỏi vẫn còn: liệu Hiệp ước có thực sự mở ra một giai đoạn mới trong quan hệ EU với các nước láng giềng phía Nam, dựa trên bình đẳng và hợp tác, hay chỉ là nỗ lực khôi phục niềm tin và chia sẻ trách nhiệm để bảo đảm lợi ích của EU? Những năm gần đây, cách tiếp cận của EU ngày càng thực dụng, điều này thể hiện rõ trong các chính sách và văn kiện trước đây, từ việc điều chỉnh Chính sách láng giềng năm 2015 đến “Chương trình nghị sự mới cho Địa Trung Hải” năm 2021. Hiệp ước mới cũng mang tính thực dụng, dù được trình bày dưới hình thức “quan hệ đối tác bình đẳng”.
Các nhà nghiên cứu lưu ý rằng việc nhấn mạnh bình đẳng trong quan hệ đối tác có thể hạn chế khả năng chỉ trích chính sách nội bộ của các nước láng giềng, kể cả về nhân quyền, trong bối cảnh nguồn lực hỗ trợ bị cắt giảm và ưu tiên chuyển sang lĩnh vực an ninh. Điều này gây lo ngại cho giới học thuật và xã hội dân sự EU, vì từ bỏ thúc đẩy cải cách dân chủ có thể đi ngược lợi ích dài hạn của EU.
Chính sách của EU diễn ra trong bối cảnh thách thức toàn cầu, biến động khu vực và thay đổi cán cân quyền lực ở Trung Đông và Bắc Phi. Xung đột tại Ukraine, căng thẳng Mỹ–Trung, cùng các cuộc khủng hoảng gần đây, đặc biệt là chiến sự ở Gaza, đã làm suy yếu vai trò của EU trong khu vực. Đồng thời, ảnh hưởng ngày càng tăng của Nga và Trung Quốc khiến EU lo ngại mất vị thế, thúc đẩy nỗ lực đa dạng hóa nguồn cung năng lượng và giảm phụ thuộc vào Nga, cũng như cân bằng ảnh hưởng kinh tế của Trung Quốc.
Trong bối cảnh quan hệ với Mỹ không còn là chỗ dựa vững chắc, EU càng chú trọng hợp tác với các nước láng giềng phía Nam và vùng Vịnh – những đối tác có tiềm lực chính trị, tài chính và đầu tư lớn. Việc tích hợp vùng Vịnh vào tầm nhìn Địa Trung Hải của EU nhằm mở rộng triển vọng hợp tác và bảo đảm ổn định khu vực.
Để thấy được bờ, phải rời xa bến. Thời gian sẽ trả lời liệu sự đổi mới này chỉ mang tính biểu tượng hay thực sự tạo ra động lực mới. Liệu sự đổi mới trong hợp tác giữa EU và các nước láng giềng phía Nam sẽ chỉ là hành động mang tính biểu tượng nhân dịp kỷ niệm Barcelona, hay thực sự tạo ra động lực mới trong quan hệ hai bên – điều đó sẽ do thời gian trả lời. Về phần mình, EU đang cố gắng vượt qua quán tính trong chính sách khu vực và xây dựng cách tiếp cận chủ động, trong bối cảnh ảnh hưởng của mình đang suy giảm rõ rệt./.
Biên dịch: Bùi Toàn
Tác giả Lida Oganisyan là nghiên cứu viên cao cấp, Bộ phận các vấn đề chính trị quốc tế, Viện Kinh tế Thế giới và Quan hệ Quốc tế (IMEMO) thuộc Viện Hàn lâm Khoa học Nga.
Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả, không nhất thiết phản ánh quan điểm của Nghiên cứu Chiến lược. Mọi trao đổi học thuật và các vấn đề khác, quý độc giả có thể liên hệ với ban biên tập qua địa chỉ mail: [email protected]
Tài liệu tham khảo
Оганисян Л.Д. Политика ЕС в странах Ближнего и Среднего Востока летом 2025 г.: ключевые тенденции и вызовы // Европейский союз: факты и комментарии. 2025. Вып. 121. C. 62–66.
Оганисян Л.Д. Политика ЕС в странах Ближнего и Среднего Востока: контуры новой стратегии в регионе // Европейский союз: факты и комментарии. 2025. Вып. 119. C. 78–82.
Dworkin A. The power of the possible: A step-by-step approach to strengthen human rights in the Middle East // European Council on Foreign Relations. 15 October 2025. URL: https://ecfr.eu/publication/the-power-of-the-possible-a-step-by-step-approach-to-strengthen-human-rights-in-the-middle-east/?amp
Lovatt H., Shehada M. Dealing with Trump, Israel, and Hamas: The path to peace in the Middle East // European Council on Foreign Relations. 11 December 2024. URL: https://ecfr.eu/publication/dealing-with-trump-israel-and-hamas-the-path-to-peace-in-the-middle-east/
1. Ожидается, что он будет одобрен ЕС и партнерами в Южном Средиземноморье в рамках празднования 30-летия Барселонского процесса, которое состоится 28 ноября в Барселоне.
2. См., например: Committee on Foreign Affairs. Invited Committees: Committee in Employment and Social Affairs, Committee on Civil Liberties, Justice and Home Affairs, Subcommittee in Human Rights. Hearing of Dubravka Suica. Commissioner-Designate (Mediterranean). 5 November 2024. Brussels. URL: https://hearings.elections.europa.eu/documents/suica/suica_verbatimreporthearing-original.pdf; Lovatt H., Shehada M. Dealing with Trump, Israel, and Hamas: The path to peace in the Middle East // European Council on Foreign Relations. December 2024. URL: https://ecfr.eu/publication/dealing-with-trump-israel-and-hamas-the-path-to-peace-in-the-middle-east/
3. Летом 2024 г. состоялись выборы в Европейский парламент, которые привели к усилению правых сил. Во главе Европейской комиссии осталась У. фон дер Ляйен, но произошли изменения в ее составе.
4. Генеральный директорат по вопросам соседства и переговоров о расширении (DG NEAR) действовал до 1 февраля 2025 г. Его заменили DG MENA и DG ENEST.
5. В целом в последние годы отмечается существенная активизация взаимодействия ЕС со странами Совета сотрудничества арабских государств Персидского залива (ССАГПЗ). В мае 2022 г. был принят документ о стратегическом партнерстве, в 2023 г. учрежден пост специального посланника ЕС в регионе, а в октябре 2024 г. в Брюсселе прошел саммит ЕС-ССАГПЗ. Сейчас идут переговоры с каждой из шести стран по заключению двусторонних соглашений о стратегическом партнерстве.
6. Алжир, Египет, Израиль, Иордания, Ливан, Ливия, Марокко, Палестина*, Сирия и Тунис.
7. Заключенные в последние годы соглашения со странами региона в целях сдерживания потоков нелегальной миграции в Евросоюз встретили критику со стороны правозащитных организаций, представителей политических кругов и научного сообщества ЕС, в том числе за их неспособность устранить первопричины миграции.
