Tóm tắt: Trung Đông năm 2025 tiếp tục là một trong những khu vực bất ổn nhất thế giới, chịu ảnh hưởng của những căng thẳng chính trị, tôn giáo và chiến lược đa chiều. Nghiên cứu phân tích các yếu tố chính định hình động lực khu vực, bao gồm đối đầu Israel- Iran, xung đột Israel-Palestine, khủng hoảng hậu Assad tại Syria, bất ổn chính trị nội bộ ở Iraq, Libya, Yemen... Bài viết đánh giá vai trò của các cường quốc như Mỹ, Nga, Trung Quốc, cùng với sự điều chỉnh chiến lược của các quốc gia Vùng Vịnh, và tác động của chúng đối với an ninh, năng lượng và kinh tế. Những phát triển về công nghệ quân sự, an ninh mạng và vai trò của các tác nhân phi nhà nước cũng được xem xét về ảnh hưởng đến xung đột. Phân tích cho thấy bản chất phức tạp của các xung đột Trung Đông, nơi chiến tranh trực tiếp, chiến tranh ủy nhiệm và cạnh tranh địa chính trị giao thoa, đồng thời nhấn mạnh tầm quan trọng của ngoại giao quốc tế và hoạch định chiến lược để giảm thiểu bất ổn.
Bối cảnh
Trung Đông từ lâu đã được công nhận là một trong những khu vực có ý nghĩa chiến lược nhưng cũng bất ổn về chính trị nhất thế giới. Nằm ở ngã ba châu Âu, châu Á và châu Phi, nơi đây sở hữu trữ lượng hydrocarbon khổng lồ, các tuyến đường thương mại hàng hải quan trọng, và là một bức tranh ghép phức tạp về văn hóa, tôn giáo và bản sắc dân tộc[1]. Về mặt lịch sử, khu vực này được hình thành bởi di sản thuộc địa, chế độ cai trị độc đoán và cuộc đấu tranh dai dẳng để giành quyền kiểm soát tài nguyên và lãnh thổ. Những yếu tố này đã góp phần gây ra tình trạng bất ổn kinh niên và xung đột dai dẳng. Cốt lõi của bối cảnh địa chính trị này là sự cạnh tranh giữa các cường quốc khu vực đang tranh giành ảnh hưởng trong trật tự hậu Ottoman và hậu thuộc địa. Một trong những rạn nứt rõ nét nhất là căng thẳng giữa Cộng hòa Hồi giáo Iran và các quốc gia Ả Rập vùng Vịnh, đặc biệt là các chế độ quân chủ Sunni như Ả Rập Xê Út, Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất và Bahrain. Bắt nguồn từ sự kết hợp của những khác biệt về ý thức hệ, tôn giáo và chiến lược, sự cạnh tranh này đã vượt ra ngoài biên giới quốc gia và mở rộng thành các cuộc xung đột khu vực rộng lớn hơn, từ Lebanon và Syria đến Iraq và Yemen.
Nơi đây cũng là chiến trường của các đế chế, thế lực thực dân và lợi ích khu vực cạnh tranh, để lại những bất bình sâu sắc và xung đột chưa được giải quyết. Di sản của chủ nghĩa thực dân và chủ nghĩa đế quốc châu Âu ở Trung Đông đã để lại tác động lâu dài lên khu vực. Các đường biên giới tùy tiện do các thế lực thực dân vạch ra đã bỏ qua các liên kết sắc tộc, tôn giáo và bộ lạc, thường gieo mầm bất hòa và bất ổn[2].
Mùa xuân Ả Rập, bắt đầu từ năm 2011, đã phá vỡ thêm sự cân bằng mong manh của khu vực, bắt đầu thể hiện sự thách thức đối với các chế độ phi dân chủ và đòi hỏi cải cách chính trị, công bằng xã hội và cơ hội kinh tế. Mặc dù ban đầu được đặc trưng bởi hy vọng và lạc quan, nhưng kết quả của các cuộc nổi dậy lại đầy rẫy bất ổn, bạo lực và bất định[3]. Ở các quốc gia như Syria, Libya và Yemen, các cuộc biểu tình của người dân đã biến thành các cuộc nội chiến kéo dài, được thúc đẩy bởi chia rẽ giáo phái. Bên cạnh tất cả những điều này, sự trỗi dậy của một cường quốc toàn cầu mới nổi như Trung Quốc và sự hiện diện của Nga có thể thay đổi cục diện, trở thành một thách thức chính đối với trật tự và chiến lược đơn cực của Mỹ và các cường quốc phương Tây trong khu vực. Thay vì thịnh vượng và tự do, các sự kiện này đã dẫn đến sự trỗi dậy của chủ nghĩa cực đoan và khủng bố trong khu vực.
Sự trỗi dậy của các tổ chức như ISIS (Nhà nước Hồi giáo Iraq và Syria) và al-Qaeda đã làm mất ổn định thêm Trung Đông, gây ra mối đe dọa nghiêm trọng đối với an ninh khu vực và ổn định toàn cầu. Lợi dụng khoảng trống quyền lực, bất bình giáo phái và các cộng đồng bị thiệt thòi, các nhóm này đã thực hiện các hành vi bạo lực, tàn bạo và khủng bố tàn bạo, gieo rắc nỗi sợ hãi và hỗn loạn khắp khu vực. Hơn nữa, Trung Đông là nơi diễn ra các cuộc cạnh tranh địa chính trị và xung đột ủy nhiệm, với các cường quốc cạnh tranh giành ảnh hưởng và quyền kiểm soát. Xung đột giữa Israel- Iran, Cuộc chiến giữa Israel và Hamas ở Dải Gaza, khủng hoảng Syria và ảnh hưởng vùng Levan đã làm gia tăng căng thẳng giáo phái và chiến tranh ủy nhiệm ở các quốc gia như Syria, Lebanon, Bahrain, Iraq và Yemen, làm trầm trọng thêm các đường đứt gãy hiện có và làm phức tạp thêm các nỗ lực giải quyết xung đột một cách hòa bình.
Các xung đột và vấn đề chính trị chủ đạo
Xung đột Israel– Iran: Xung đột giữa Israel và Iran đã trở thành một trong những cuộc đối đầu địa chính trị quan trọng và phức tạp nhất ở Trung Đông. Xung đột này dựa trên những căng thẳng về ý thức hệ, địa chính trị và tôn giáo, do đó hàm ý về di sản lịch sử và lợi ích quốc gia đối lập. Cuộc không kích gần đây giữa Israel và Iran, được gọi là Chiến tranh Mười hai ngày[4], đã phơi bày mối thù kéo dài hàng thập kỷ giữa hai nước. Israel bắt đầu cuộc chiến bằng một cuộc tấn công bất ngờ trên bộ và trên không vào các cơ sở hạt nhân quan trọng của Iran, để đáp trả, Iran đã tiến hành một loạt cuộc tấn công bằng tên lửa và máy bay không người lái vào các thành phố và cơ sở quân sự của Israel.
Xung đột Israel-Iran đã trở thành một ngã ba đường nghiêm trọng trong một tiến trình địa chính trị toàn diện hơn ở Trung Đông, với nguy cơ tiếp tục xấu đi. Mối đe dọa chiến tranh quân sự trực tiếp là một trong những vấn đề cấp bách nhất, đặc biệt là khi Israel chưa bao giờ ngừng nỗ lực để đảm bảo Iran không sở hữu bom hạt nhân. Israel liên tục khẳng định quyết tâm đảm bảo Iran không bao giờ được phép phát triển vũ khí hạt nhân, và điều này được Israel coi là lợi ích sống còn đối với an ninh quốc gia[5], Israel đã duy trì quân đội ở mức độ sẵn sàng cao, chẳng hạn như đưa ra các chính sách tấn công phủ đầu có thể được sử dụng để tấn công các cơ sở hạt nhân của Iran .
Iran đã làm giàu uranium, có chương trình tên lửa đạn đạo và đang theo đuổi công nghệ quân sự mới, đó là lý do tại sao Israel cảm thấy bị đe dọa bởi mối đe dọa hiện hữu[6]. Điều này càng trở nên tồi tệ hơn bởi thực tế là nhiều cường quốc trên thế giới đang tham gia vào cuộc xung đột này, khiến tình hình trở nên phức tạp hơn. Mỹ từ lâu đã là đồng minh của Israel và liên tục tham gia vào các hoạt động ngoại giao nhằm hạn chế chương trình hạt nhân của Iran, bao gồm cả các cuộc đàm phán về Kế hoạch Hành động Toàn diện Chung (JCPOA) vào năm 2015[7]. Tuy nhiên, các nỗ lực ngoại giao nhằm ngăn chặn tham vọng hạt nhân của Iran đã bị đe dọa bởi việc Mỹ rút khỏi thỏa thuận vào năm 2018 và việc áp đặt lại các lệnh trừng phạt cứng rắn, khiến nguy cơ đối đầu quân sự lên mức cao hơn[8].
Iran tích cực hỗ trợ và bảo trợ một số tổ chức vũ trang phi nhà nước với mục đích chống lại Israel và mở rộng ảnh hưởng chiến lược của mình tại Trung Đông. Thông qua việc tài trợ tài chính, cung cấp vũ khí, huấn luyện và hỗ trợ tình báo cho các nhóm như Hezbollah ở Lebanon, Hamas ở Dải Gaza, và một số lực lượng dân quân thân Iran khác tại Syria, Iraq và Yemen, Mục tiêu của Iran khi nuôi dưỡng các tổ chức này không chỉ dừng ở việc chống lại Israel mà còn mang tính địa chiến lược và ý thức hệ sâu sắc. Trên phương diện ý thức hệ, Iran tự xem mình là trung tâm của “trại kháng chiến Hồi giáo” chống lại sự bá quyền của Israel và phương Tây. Ở cấp độ chiến lược, việc bảo trợ Hezbollah và Hamas giúp Iran duy trì đòn bẩy răn đe gián tiếp đối với Israel mà không cần đối đầu trực tiếp, một chiến thuật điển hình trong chiến tranh ủy nhiệm[9].
Mối thù địch hiện hữu giữa Israel và Iran đã trở nên tồi tệ hơn trong nhiều thập kỷ. Cuộc chiến không còn là xung đột lãnh thổ hay trò chơi địa chính trị nữa mà đã trở thành một cuộc chiến tư tưởng trong khu vực. Chính phủ Iran luôn tự coi mình là tiếng nói của sự nghiệp Palestine và là một nhà lãnh đạo kháng chiến chống Israel, đồng thời phản đối Israel trên nhiều phương diện thông qua các liên minh quân sự liên kết với phương Tây. Sự cạnh tranh về tư tưởng và quân sự này đã gây ra những ảnh hưởng lâu dài ở Trung Đông, ảnh hưởng đến việc thiết lập các liên minh khu vực mới, gia tăng các cuộc chiến tranh ủy nhiệm và sự xuất hiện của các mối đe dọa quân sự và an ninh mới. Sự cạnh tranh này cùng với tình trạng bất ổn liên tục trong khu vực khiến Trung Đông trở thành một trong những khu vực bất ổn nhất thế giới.
Xung đột Israel–Palestine: Cuộc chiến giữa Israel và Hamas ở Dải Gaza (bắt đầu từ tháng 10/2023) tiếp tục là tâm điểm căng thẳng[10]. Sau hơn một năm chiến tranh, hệ quả nhân đạo trở nên nghiêm trọng: Liên Hợp Quốc ước tính hàng chục nghìn người thiệt mạng và hạ tầng Gaza hầu như bị san phẳng. Nhiều tổ chức nhân quyền quốc tế như Amnesty International và Human Rights Watch thậm chí đánh giá chiến dịch của Israel “đạt tiêu chí diệt chủng”[11]. Kể từ khi xung đột giữa Israel và Hamas bùng phát , hai bên đã đạt được hai lệnh ngừng bắn [12], nhưng tiến triển thực tế rất hạn chế. Các thỏa thuận chủ yếu chỉ dừng lại ở việc tạm ngừng giao tranh và trao đổi một số con tin và tù nhân. Do Hamas yêu cầu ngừng bắn lâu dài, trong khi Israel đòi thả toàn bộ con tin, các cuộc đàm phán thường xuyên rơi vào bế tắc.
Lo ngại rằng chính quyền của Mỹ sẽ ủng hộ các bước đi của Israel, như việc sáp nhập một phần Bờ Tây và Dải Gaza, dẫn tới khả năng dân Palestine bị buộc phải rời sang Jordan hay Ai Cập, và có thể làm bất ổn lớn các nước láng giềng. Trong kịch bản bi quan, bất kỳ chính sách quá ủng hộ vào Israel của Washington đều có thể khiến căng thẳng leo thang, còn nếu Trump đàm phán với các quốc gia Arab, thì tiến trình xung đột có thể bị lấn át bởi các mục tiêu địa chính trị rộng lớn hơn. Các chuyên gia cảnh báo rằng “chính sách ủng hộ Israel vô điều kiện của ông Trump có thể phản tác dụng, làm gia tăng căng thẳng và bất ổn”[13].
Cuộc xung đột này có những tác động sâu rộng đến Trung Đông và xa hơn nữa. Sự can dự của Iran, thông qua việc tài trợ và vũ trang cho Hamas và Hezbollah tiếp tục bị giám sát chặt chẽ. Các cuộc không kích của Israel vào các mục tiêu ở Syria và Lebanon có nguy cơ châm ngòi cho một cuộc chiến tranh khu vực rộng lớn hơn[14]. Trong khi đó, các nỗ lực bình thường hóa quan hệ giữa Israel và các quốc gia Ả Rập đã bị đình trệ, với việc một số quốc gia tạm dừng hoàn toàn đối thoại[15]. Thổ Nhĩ Kỳ, vốn trước đây đóng vai trò cân bằng, đã thể hiện lập trường ủng hộ Palestine một cách công khai hơn[16]. Nga và Trung Quốc, cả hai đều chỉ trích chính sách của Mỹ trong khu vực, đã lợi dụng cuộc khủng hoảng này để nhấn mạnh sự thiếu nhất quán của phương Tây về nhân quyền và chủ quyền lãnh thổ, đặc biệt là trong bối cảnh xung đột đang diễn ra ở Ukraine và Đài Loan.
Một giải pháp lâu dài cho xung đột Israel-Palestine chỉ có thể đạt được thông qua việc Israel công nhận Palestine là một nhà nước hoàn toàn có chủ quyền, và thông qua việc ký kết một thỏa thuận hòa bình toàn diện, giải quyết các vấn đề cốt lõi đang chia rẽ hai bên. Một thỏa thuận như vậy phải bao hàm cả các nhu cầu nhân đạo cấp bách và đưa ra một giải pháp chính trị lâu dài. Palestine, với sự ủng hộ của các quốc gia Ả Rập và cộng đồng quốc tế, phải được phép tự quyết định hình thức quản trị mà mình mong muốn. Điều này ngụ ý rằng không một tác nhân bên ngoài nào, kể cả Israel, có quyền quyết định những quyết định này, vốn chỉ thuộc về một quốc gia có chủ quyền. Tuy nhiên, nếu xung đột vẫn tiếp diễn và tình hình nhân đạo tiếp tục xấu đi, người Palestine có thể buộc phải chấp nhận bất kỳ giải pháp nào chấm dứt bạo lực và cho phép họ trở về quê hương.
Cuộc khủng hoảng Syria và ảnh hưởng vùng Levant: Cuộc sụp đổ bất ngờ của chế độ Bashar al-Assad đã đánh dấu bước ngoặt lớn trong cuộc khủng hoảng Syria và khu vực Levant. Ngày 8/12/2024, liên minh nổi dậy do Hayat Tahrir al-Sham (HTS) dẫn đầu đã chiếm giữ được thủ đô Damascus, buộc Tổng thống Assad phải chạy sang Nga lưu vong[17]. Sự kiện này không phải là điều xảy ra ngẫu nhiên mà là hệ quả của những dịch chuyển lớn trong cục diện chính trị khu vực. Nguyên nhân chính gồm Thổ Nhĩ Kỳ gia tăng hỗ trợ lực lượng nổi dậy, vai trò của Iran và Hezbollah bị suy yếu sau các đợt không kích dữ dội của Israel, cùng với việc Nga ưu tiên chiến trường Ukraine nên phải giảm can thiệp vào Syria. Sự sụp đổ của chế độ Assad đã ngay lập tức làm thay đổi cán cân quyền lực trong vùng: sau khi cựu Tổng thống Assad lánh nạn, liên minh HTS lập chính quyền lâm thời tại Syria dưới quyền lãnh đạo của Ahmed al-Sharaa, đồng thời Thổ Nhĩ Kỳ và Israel lần lượt chiếm đóng các vùng lãnh thổ ở phía bắc và phía nam đất nước. Các nước vùng Vịnh được kỳ vọng sẽ tham gia vào công tác tái thiết Syria, trong khi Mỹ duy trì hiện diện quân sự với tương lai chưa rõ ràng[18].
Bối cảnh trước khi Assad sụp đổ là một cuộc nội chiến kéo dài từ năm 2011 với hơn nửa triệu người thiệt mạng và hàng chục triệu người di tản hoặc sống lưu vong. Trong nhiều năm, Syria đứng trên bờ vực sụp đổ với ba chiến dịch chính: chính phủ Assad giành dần quyền kiểm soát lãnh thổ với sự trợ giúp của Nga và Iran, lực lượng quốc tế do Mỹ dẫn đầu mở chiến dịch đánh IS và Thổ Nhĩ Kỳ tập trung ngăn chặn thành lập vùng người Kurd độc lập dọc biên giới phía nam[19]. Đến năm 2023, Assad dường như đã tái củng cố được quyền lực trên phần lớn lãnh thổ: trong đó có các thành phố chủ chốt như Aleppo, Homs, Latakia… Syria cũng được tái kết nạp vào Liên đoàn Ả Rập hồi tháng 5/2023, mặc dù nội bộ quốc gia vẫn phân chia nhiều phe phái đối kháng. Song căng thẳng vùng Levant không hề lắng dịu hoàn toàn: xung đột quân sự tiếp tục nổ ra ở Idlib và đông bắc Syria, và cuộc chiến tranh giữa Israel và lực lượng Hezbollah (một phần của “trục kháng chiến” do Iran lãnh đạo) đã bùng lên vào cuối năm 2023, làm suy yếu nghiêm trọng vai trò của Iran tại Syria[20]. Chính trong bối cảnh ấy, sự kiện Assad bị lật đổ đã tạo ra một bước ngoặt địa chính trị mới, tác động sâu rộng đến an ninh khu vực Levant.
Cuộc khủng hoảng Syria hậu-Assad (sau tháng 12/2024) đang bước vào giai đoạn đầy bất định. Việc chế độ lâu năm sụp đổ mở ra cơ hội cho một khởi đầu mới nhưng cũng tạo ra những thách thức an ninh. Ở ngắn hạn, tình trạng bạo lực và cạnh tranh ảnh hưởng giữa các bên (Thổ – SDF, Israel-Syria, IS hồi sinh) có thể tiếp tục leo thang nếu không kiểm soát được quá trình chuyển giao. Các yếu tố xung đột cũ (sắc tộc, tôn giáo) tiềm tàng nguy cơ mới và dễ lan ra vùng lân cận. Ở dài hạn, kết quả sẽ phụ thuộc vào khả năng hòa giải nội bộ và dựng xây thể chế của chính quyền mới: nếu HTS cùng liên minh có thể tổ chức bầu cử thành công, cho các nhóm thiểu số tiếng nói và nhận được hỗ trợ kinh tế-kỹ thuật từ quốc tế, Syria có thể dần ổn định. Tuy nhiên, nếu chính phủ mới tiếp tục theo đuổi chính sách độc tài và các xung đột sắc tộc không được xử lý, thì Syria rất dễ rơi vào một vòng xoáy nội chiến mới.
Xung đột nội bộ Iraq, Lybia: Chính trường Iraq tiếp tục chịu ảnh hưởng mạnh mẽ từ cạnh tranh quyền lực giữa Tehran và Washington. Iraq đang bước vào cuộc bầu cử quốc hội lần thứ sáu được tổ chức kể từ sau cuộc can thiệp quân sự do Mỹ dẫn đầu lật đổ nhà cầm quyền lâu năm Saddam Hussein vào năm 2003. Trong bầu không khí chính trị căng thẳng với hơn 21 triệu người Iraq đã đăng ký bỏ phiếu vào ngày 11/11/2025[21], sự tham gia chính trị đang phải đối mặt với những trở ngại đáng kể do sự mất lòng tin kéo dài hàng thập kỷ giữa cử tri và giới chính trị. Cuộc bầu cử năm 2025 là một cơ hội quan trọng để giới chính trị Iraq khôi phục niềm tin của cử tri thông qua việc đề xuất các chính sách đáng tin cậy, tập trung vào khó khăn kinh tế, tham nhũng và tỷ lệ thất nghiệp gia tăng, đặc biệt là trong giới trẻ với tỷ lệ đáng kinh ngạc là 32%[22]. Đến ngày 17/11/2025 Với việc liên minh của Thủ tướng Mohammed Shia al-Sudani giành số ghế lớn nhất nhưng không đạt được đa số tuyệt đối[23], Iraq một lần nữa đứng trước bài toán quen thuộc: quốc hội phân mảnh, đòi hỏi các hoạt động thương lượng và thỏa hiệp kéo dài giữa ba trụ cột chính trị, các khối Shia, Sunni và Kurd. Tình trạng này cho thấy cuộc bầu cử không mang đến sự thay đổi mang tính đột phá, nhưng lại tái khẳng định đặc điểm cấu trúc của chính trị Iraq không phe nào có thể cai trị một mình và bất kỳ chính phủ nào cũng phải được hình thành từ những thỏa hiệp phức tạp. Cuộc bỏ phiếu lần này cũng gây ra những tác động xã hội đáng chú ý, tỷ lệ cử tri đi bầu cao hơn so với các kỳ gần đây cho thấy người dân đang kỳ vọng vào một sự chuyển biến tích cực, dù kỳ vọng này có thể mang tính phòng vệ hơn là lạc quan. Trong bối cảnh đó, bất kỳ sự bế tắc nào trong đàm phán chính trị đều có nguy cơ thổi bùng lại làn sóng biểu tình giống những năm 2019-2020, khi người dân phản đối nạn tham nhũng, thất nghiệp và sự chi phối của các nhóm lợi ích. Do đó, phản ứng của xã hội đối với tiến trình thành lập chính phủ sắp tới có thể trở thành một yếu tố quan trọng quyết định tính ổn định của Iraq.
Tình hình an ninh và chính trị tại Libya tiếp tục chịu ảnh hưởng từ khủng hoảng Syria và xung đột Gaza. Mặc dù mức độ bạo lực công khai giảm so với các giai đoạn căng thẳng trước, các mâu thuẫn nội bộ về chính trị và quân sự vẫn tồn tại. Hiện nay, Libya duy trì hai thực thể chính quyền song song: Chính phủ Thống nhất Quốc gia (GNU) ở Tripoli và chính quyền phía Đông do Tướng Haftar lãnh đạo, tồn tại mà chưa có một cuộc tổng tuyển cử thống nhất trên toàn quốc. Sự can thiệp của các cường quốc bên ngoài làm phức tạp thêm tình hình: Thổ Nhĩ Kỳ ủng hộ GNU, trong khi Nga, thông qua lực lượng Wagner, hỗ trợ phía Haftar. Dù bề ngoài không khí chiến sự có phần ổn định, nhưng các sự kiện như vụ xung đột tại Tripoli tháng 5/2025, xuất phát từ vụ ám sát một tướng lĩnh quân đội, cho thấy an ninh tại Libya vẫn còn mong manh[24]. Các phân tích chỉ ra rằng, nếu tình trạng chia rẽ nội bộ cùng với sự can thiệp từ các thế lực bên ngoài không được giải quyết, các tiến triển về ổn định chỉ mang tính tạm thời, và nguy cơ bùng phát xung đột trở lại vẫn hiện hữu.
Cạnh tranh của các cường quốc và xu hướng địa chính trị
Mỹ và đồng minh Israel: Trong một Trung Đông ngày càng bất ổn trong những năm gần đây, và trong thời đại cạnh tranh ngày càng gay gắt giữa Mỹ và các đồng minh, cùng với một trục các cường quốc xét lại thù địch do Trung Quốc , Iran, Triều Tiên và Nga dẫn đầu. Mỹ cần ưu tiên củng cố liên minh với Israel, đối tác có năng lực quân sự và công nghệ mạnh nhất trong khu vực. Các mối đe dọa chung chủ chốt bao gồm việc Iran theo đuổi vũ khí hạt nhân và bá quyền khu vực, chủ nghĩa cực đoan và khủng bố Hồi giáo Sunni, cạnh tranh quyền lực với Trung Quốc và Nga ở Trung Đông, và nhu cầu duy trì tự do thương mại và ổn định. Việc giải quyết những thách thức chung này đòi hỏi một mối quan hệ đối tác mạnh mẽ và đa diện giữa Mỹ và Israel, bao gồm các lĩnh vực quân sự, tình báo, ngoại giao và kinh tế. Israel đã nổi lên như một đối tác an ninh vô giá, một động lực thúc đẩy hội nhập và phát triển kinh tế khu vực, và là trụ cột trung tâm trong một cấu trúc khu vực thân Mỹ, thúc đẩy sự ổn định và kiềm chế Iran cũng như các lực lượng cực đoan khác. Vị trí chiến lược, năng lực quân sự tiên tiến và chuyên môn tình báo của Israel khiến nước này trở thành một đồng minh không thể thiếu của Mỹ trong việc đối phó với các mối đe dọa khu vực và bảo vệ lợi ích của Mỹ.
Trong khi đó, Mỹ vẫn duy trì lợi ích lâu dài ở khu vực, đảm bảo an ninh nguồn năng lượng, bảo vệ các đồng minh (Israel, Saudi, NATO ở Đông Địa Trung Hải), và kiềm chế Iran, Nga, Trung Quốc. Tuy nhiên, chính sách của Trump có thể gây ra sự ngờ vực: việc áp dụng lệnh thuế thương mại và chiến tranh kinh tế của Mỹ có thể khiến các đối tác Ả Rập tìm cách đa dạng hóa quan hệ (tăng cường hợp tác với Trung Quốc, Nga) ngay cả khi họ tạm thời tăng cường quan hệ quân sự-an ninh với Mỹ dưới thời Trump[25].
Nga và Trung Quốc: Chính sách Trung Đông của Nga từ trước đến nay vẫn dựa trên hai trụ cột chính: thiết lập các căn cứ quân sự và bán vũ khí cho các nước trong khu vực. Tuy nhiên, kể từ khi Nga xâm lược Ukraine, cả hai trụ cột này đều trở nên bất khả thi. Việc thiết lập các căn cứ quân sự và bán vũ khí ở Trung Đông đã bị cản trở do áp lực từ Mỹ và việc thực thi nghiêm ngặt các lệnh trừng phạt theo “Đạo luật Chống lại Kẻ thù của Mỹ thông qua Trừng phạt” (CAATSA, Công luật 115–44)[26]. Ví dụ, Nga không thể thiết lập một căn cứ hải quân ở Sudan và vẫn chưa thành công trong việc xây dựng căn cứ hải quân mong muốn ở Libya. Hơn nữa, việc bán vũ khí của Nga cho các nước Trung Đông trên thực tế đã chấm dứt. Sau cuộc xâm lược Ukraine, cả nhu cầu nội địa của Nga lẫn các lệnh trừng phạt, cùng với nỗi lo sợ về sự trả đũa dữ dội của Mỹ, đã khiến các quốc gia Trung Đông (trừ Iran và Syria, vốn là đồng minh của Nga) hủy bỏ việc mua vũ khí từ Nga. Tuy nhiên, trụ cột thứ ba trong chính sách Trung Đông của Nga đang nổi lên: trang bị vũ khí cho các nhóm vũ trang phi nhà nước. Hành động của Nga ở Libya, Sudan, Lebanon, Syria và Yemen nên được diễn giải trong khuôn khổ này[27].
Mối quan tâm hàng đầu của Trung Quốc ở Trung Đông chủ yếu là kinh tế, được thúc đẩy bởi nhu cầu năng lượng khổng lồ và Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI) đầy tham vọng của nước này. Trung Quốc đang nhắm tới việc bù đắp lỗ hổng năng lượng (Bắc Mỹ không còn đáng tin cậy về dầu mỏ), nên tăng cường quan hệ thương mại và công nghiệp với Saudi Arabia, Iran và các quốc gia dầu mỏ khác. Đầu năm 2025, Trung Quốc và Iran ký kết Hiệp định Thương mại Tự do với Liên minh Kinh tế Á–Âu, giảm thuế nhập khẩu rất mạnh[28]. Kết quả là Iran ngày càng phụ thuộc vào Trung Quốc, với lượng dầu xuất khẩu sang nước này tăng gần 4 lần so với năm 2020, trở thành nguồn thu quan trọng giúp duy trì nền kinh tế của Tehran[29]. Bên cạnh đó, những sáng kiến của Trung Quốc như “Hành lang Kinh tế Ấn–Trung–Âu qua Trung Đông” thể hiện tham vọng kết nối hạ tầng và thương mại. Trên bình diện chính trị, Trung Quốc cũng đề nghị đóng vai trò hòa giải các cuộc khủng hoảng Trung Đông, Trung Quốc tổ chức các cuộc đối thoại 3 bên Trung-Mỹ-Nga về khu vực, cho Iran và Israel tham gia gián tiếp[30]. Mục tiêu của Bắc Kinh là giảm rủi ro chiến sự làm xáo trộn thị trường dầu và đảm bảo chuỗi cung ứng của mình.
Các nước Vùng Vịnh: Các quốc gia Vùng Vịnh như Ả Rập Xê Út, Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất (UAE), Qatar và một số nước khác đang tái định vị chính sách đối ngoại của mình trong bối cảnh trật tự thế giới đa cực ngày càng rõ nét. Trong đó, Ả Rập Xê Út theo đuổi đường lối “đa phương hóa” mà Sanam Vakil mô tả: song song với chương trình cải cách xã hội-kinh tế “Tầm nhìn 2030”, Riyadh vừa duy trì liên minh an ninh với Mỹ, vừa tăng cường hợp tác kinh tế với Trung Quốc và Ấn Độ. Ở tầm chiến lược, Ả Rập hướng tới mở rộng ảnh hưởng đa hướng trong khu vực, nhằm thích ứng với một trật tự quốc tế đang chuyển sang mô hình đa cực .Về đối ngoại, chính sách ngoại giao của Ả Rập Xê Út trở nên mềm dẻo hơn sau giai đoạn căng thẳng, thể hiện qua việc tham gia đàm phán ngừng bắn ở Yemen năm 2023. Tuy nhiên, Riyadh vẫn tiếp tục tăng cường năng lực phòng thủ (mua sắm hệ thống F-35 của Mỹ và S-400 của Nga) và đầu tư mạnh vào công nghệ cao, bao gồm hợp tác với Trung Quốc và UAE trong lĩnh vực trí tuệ nhân tạo (AI) và vệ tinh [28] [29].
Mặc dù khu vực có những bước tiến về hòa giải,tiêu biểu là Hiệp định Abraham năm 2020 giữa Israel và một số nước Ả Rập (UAE, Bahrain, Morocco) nhưng quan hệ giữa Ả Rập Xê Út và Israel vẫn chưa đạt được đột phá thực chất. Riyadh đặt ra các điều kiện nghiêm ngặt liên quan đến quyền lợi của người Palestine trong bất kỳ thỏa thuận bình thường hóa nào . Cụ thể, để đạt được hiệp ước an ninh với Mỹ, Ả Rập Xê Út yêu cầu Washington đảm bảo nhượng bộ từ phía Israel, trong khi Đảng Dân chủ Mỹ lại đòi hỏi tiến triển về vấn đề Palestine trước khi phê chuẩn . Lộ trình bình thường hóa này gần như đình trệ hoàn toàn sau sự kiện ngày 7/10/2023, khi chiến tranh Gaza bùng nổ, khiến Riyadh phải tái ưu tiên vấn đề Palestine. Tính đến đầu năm 2026, cơ hội để Ả Rập Xê Út gia nhập trục Israel-Ả Rập vẫn bị hạn chế, do sức ép dư luận trong nước và các yếu tố chính trị nội bộ[33].
Các Tiểu Vương quốc Ả Rập Thống nhất (UAE) và Qatar tiếp tục chia vai trò chiến lược trong khu vực Vùng Vịnh. UAE theo đuổi một chính sách thực dụng, vừa duy trì quan hệ an ninh chặt chẽ với Mỹ, vừa chủ động mở rộng quan hệ ngoại giao độc lập với các cường quốc như Nga và Trung Quốc. Đồng thời, UAE tích cực tham gia các hoạt động an ninh khu vực, bao gồm ngăn chặn hải tặc và chống khủng bố trên Biển Đỏ, nhằm bảo vệ tuyến hàng hải và lợi ích thương mại quan trọng của mình.Trong khi đó, Qatar tập trung vào vai trò trung gian trong các xung đột khu vực, duy trì liên hệ với các tổ chức và quốc gia quan trọng như Hamas và Iran, đồng thời mở rộng đầu tư toàn cầu, bao gồm việc nắm giữ cổ phần trong các doanh nghiệp lớn tại châu Âu. Nhờ chiến lược này, Qatar định hình mình như một đối trọng mềm đối với UAE trong khu vực, vừa duy trì ảnh hưởng chính trị vừa bảo vệ lợi ích kinh tế.
Các quốc gia Vùng Vịnh khác như Kuwait, Oman và Bahrain ít tham gia trực tiếp vào các xung đột khu vực nhưng vẫn đối mặt với những thách thức đáng kể về kinh tế. Họ phải quản lý tác động của khủng hoảng giá dầu và đồng thời thực hiện các chính sách phát triển nhằm chuẩn bị cho thời kỳ hậu thu nhập dầu mỏ, đảm bảo ổn định kinh tế và duy trì vai trò quốc tế của mình.
Năng lượng và kinh tế: Trung Đông tiếp tục giữ vị trí là trung tâm cung cấp năng lượng quan trọng của thế giới. Đến năm 2025, OPEC+ (liên minh mở rộng gồm Tổ chức Các nước Xuất khẩu Dầu mỏ) vẫn đóng vai trò then chốt trong việc điều tiết giá dầu, ảnh hưởng trực tiếp đến thị trường toàn cầu. Các quốc gia dẫn đầu trong khu vực, như Ả Rập Xê Út và Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất, đang nỗ lực đa dạng hóa nguồn thu, không chỉ thông qua dầu mỏ mà còn bằng các dự án năng lượng tái tạo và phát triển các ngành dịch vụ, giải trí và du lịch. Ả Rập Xê Út đầu tư mạnh vào năng lượng mặt trời, trong khi UAE tập trung phát triển các dự án đô thị và du lịch quốc tế, tiêu biểu là Dubai và dự án NEOM.
Tuy nhiên, bất ổn chính trị kéo dài ở một số nước Trung Đông khiến đầu tư nước ngoài vào khu vực còn thận trọng. Các xung đột có thể làm gián đoạn sản xuất dầu, như những bất ổn tại Libya và Iraq, trong khi nhu cầu năng lượng toàn cầu vẫn duy trì ở mức cao từ sau giai đoạn phục hồi hậu Covid-19. Trong bối cảnh này, các cường quốc ngoài khu vực, như Mỹ và Liên minh châu Âu, đang tận dụng cơ hội phát triển khí đốt hóa lỏng (LNG) nhằm giảm phụ thuộc vào nguồn năng lượng của Nga[34]. Đồng thời, các quốc gia Trung Đông trở thành đối tác chiến lược trong việc xuất khẩu LNG sang thị trường châu Âu, điển hình là Qatar cạnh tranh với Mỹ trong xuất khẩu khí thiên nhiên hóa lỏng.
Ngoài các vấn đề năng lượng, biến đổi khí hậu và sự khan hiếm tài nguyên nước đang trở thành thách thức dài hạn đối với khu vực. Các hiện tượng thời tiết cực đoan, bao gồm bão, hạn hán và cháy rừng, đặc biệt ở Thổ Nhĩ Kỳ và Syria, đang tác động tiêu cực đến nông nghiệp và dịch vụ công. Lưu lượng nước tại các con sông lớn, như Euphrates và Tigris, giảm mạnh do hoạt động xây dựng các đập thủy điện tại Thổ Nhĩ Kỳ, làm gia tăng căng thẳng về nguồn nước[35]. Những vấn đề này chưa dẫn đến khủng hoảng chính trị tức thời, nhưng tạo sức ép lên chính sách đối nội, ví dụ như cân bằng phân phối nước và chuyển đổi phương thức nông nghiệp, đồng thời có thể trở thành vấn đề ngoại giao trong tương lai khi các quốc gia yêu cầu đàm phán về quyền khai thác nước quốc tế.
Công nghệ và quốc phòng: Trung Đông cũng chứng kiến cuộc chạy đua vũ khí và công nghệ. Israel duy trì vị thế dẫn đầu về công nghệ quân sự, với các hệ thống phòng không tiên tiến như Iron Dome, các vệ tinh giám sát, và các ứng dụng trí tuệ nhân tạo trong lĩnh vực quân sự. Bên cạnh việc bảo vệ an ninh quốc gia, Israel còn tích cực chuyển giao kinh nghiệm và công nghệ chống khủng bố cho các quốc gia Ả Rập lân cận, từ đó vừa củng cố ảnh hưởng chiến lược vừa tạo ra mạng lưới hợp tác khu vực. Xuất khẩu quốc phòng của Israel trong năm 2024 tăng 13% lên mức 15 tỷ đô la Mỹ, chủ yếu tập trung vào các hệ thống tên lửa, phòng không, vệ tinh và công nghệ tác chiến điện tử[36].
Các quốc gia Vùng Vịnh, bao gồm Ả Rập Xê Út và Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất, cũng đang tích cực nâng cấp năng lực phòng thủ thông qua mua sắm vũ khí tối tân từ Mỹ, châu Âu, và thậm chí cả Nga. Sự đầu tư này không chỉ nhằm bảo vệ chủ quyền mà còn để đối phó với các mối đe dọa ngày càng phức tạp từ tên lửa tầm ngắn, UAV, và các cuộc tấn công mạng. Các công ty quốc phòng đang tận dụng căng thẳng khu vực để thúc đẩy thương mại và chuyển giao công nghệ, dẫn tới một vòng chạy đua liên tục giữa các quốc gia.
Ngoài các quốc gia chính quy, sự hiện diện và hoạt động mạnh mẽ của các nhóm vũ trang không thuộc nhà nước, như Hezbollah, Houthi và tổ chức Nhà nước Hồi giáo (IS), buộc các nước Trung Đông phải liên tục cập nhật và phát triển công nghệ đối phó. Mặc dù IS đã suy yếu, nhưng nguy cơ tái nổi lên ở các khu vực hoang mạc Syria-Iraq vẫn hiện hữu. Các nhóm này sử dụng UAV, tên lửa tầm ngắn và công nghệ mạng xã hội để tấn công và vận động dư luận, tạo ra thách thức kép về mặt chiến thuật và công nghệ cho các quốc gia trong khu vực[37].
Một xu hướng nổi bật khác là không gian mạng và tình báo kỹ thuật số trở thành trận địa mới trong chiến tranh hiện đại. Chính phủ các nước Trung Đông sử dụng trí tuệ nhân tạo, dữ liệu mở, vệ tinh thương mại, và mạng xã hội để thu thập tình báo, phân tích chiến lược và dự báo mối đe dọa. Đồng thời, các nhóm phi nhà nước cũng khai thác các công nghệ này cho mục đích tấn công mạng và tuyên truyền. Vai trò của các nhóm phi nhà nước trong chiến tranh hiện đại đã thay đổi bản chất các cuộc xung đột, buộc các quốc gia phải cải tiến chiến thuật, đầu tư công nghệ và xây dựng cơ chế phản ứng nhanh.
Một số dự báo
Đến đầu năm 2026, Trung Đông dự kiến vẫn sẽ trải qua một giai đoạn đầy biến động và bất ổn, với nhiều kịch bản khác nhau thể hiện sự phức tạp về chính trị, quân sự và xã hội.
Tương lai xung đột Israel–Iran: Cuộc đối đầu giữa Israel và Iran hiện đã bước sang một giai đoạn mới, mà nhiều học giả mô tả là một xung đột “phức hợp” (hyper-complex conflict), nơi các yếu tố của chiến tranh trực tiếp, chiến tranh ủy nhiệm và cạnh tranh công nghệ quân sự đan xen lẫn nhau. Sau các sự kiện vào tháng 6 năm 2025, khi hai bên đã vượt qua ngưỡng của những cuộc đụng độ ngắn hạn, trật tự an ninh Trung Đông đang có xu hướng dịch chuyển về phía một chiến dịch quân sự có giới hạn và được kiểm soát, nhiều khả năng diễn ra trong sáu tháng đầu năm 2026. Ba yếu tố chính quyết định khả năng bùng phát xung đột trở lại mà tác giả nhận định là năng lực quân sự, ý chí chính trị, và cửa sổ cơ hội chiến lược.
Thứ nhất, về năng lực, Israel hiện nắm giữ ưu thế về công nghệ quân sự và khả năng tấn công chính xác. Việc triển khai hệ thống phòng thủ laser Iron Beam đánh dấu bước phát triển mang tính cách mạng trong chiến lược phòng thủ nhiều tầng, giúp Israel có thể trung hòa phần lớn các đòn trả đũa bằng tên lửa hoặc UAV từ Iran. Song song đó, lực lượng không quân Israel (IAF) được đánh giá có khả năng duy trì hoạt động liên tục trong chiến dịch kéo dài nhiều ngày, với khả năng tấn công tầm xa, tác chiến điện tử, và hỗ trợ tình báo chiến lược từ Mỹ.
Thứ hai, ý chí chính trị của Israel trong việc triệt tiêu năng lực hạt nhân của Iran được củng cố sau cuộc xung đột 2025. Chính phủ Israel xem đây là nhiệm vụ “tồn vong”, bởi họ cho rằng việc Iran tiến gần đến ngưỡng hạt nhân sẽ làm mất hiệu lực của toàn bộ cơ chế răn đe khu vực. Ngược lại, giới lãnh đạo Iran, trong bối cảnh bị cô lập về ngoại giao và chịu sức ép kinh tế nghiêm trọng, coi năng lực hạt nhân và tên lửa là công cụ duy nhất bảo đảm sự sinh tồn của chế độ.
Thứ ba, cửa sổ cơ hội cho một hành động quân sự được xác định trong giai đoạn đầu năm 2026. Khi đó, hệ thống phòng không của Iran vẫn đang trong quá trình tái thiết sau các thiệt hại của năm 2025, trong khi sự chú ý của cộng đồng quốc tế lại bị phân tán bởi cạnh tranh chiến lược Mỹ-Trung tại châu Á-Thái Bình Dương. Đây là thời điểm mà chi phí chính trị và quân sự cho một chiến dịch tấn công của Israel ở mức thấp nhất.
Xung đột có thể bắt đầu bằng một chiến dịch không kích quy mô lớn do Israel tiến hành, nhằm vào các cơ sở hạt nhân trọng yếu của Iran như Fordow, Natanz và Isfahan, cùng với các trung tâm sản xuất tên lửa và máy bay không người lái (UAV). Mục tiêu của chiến dịch này là làm tê liệt khả năng sản xuất và triển khai vũ khí tầm xa của Iran, qua đó giảm đáng kể năng lực răn đe của Tehran. Chiến dịch được dự đoán kéo dài khoảng 5 đến 10 ngày, với cường độ cao nhưng giới hạn về phạm vi không gian và thời gian để tránh leo thang thành chiến tranh toàn diện.
Dù được thiết kế như một chiến dịch giới hạn, kịch bản này vẫn tiềm ẩn khả năng leo thang ngoài dự tính. Một sai sót chiến thuật, như việc tên lửa Israel gây thương vong lớn cho dân thường, hoặc một đòn trả đũa nhắm vào căn cứ Mỹ, đều có thể khiến chiến tranh vượt khỏi tầm kiểm soát. Đặc điểm này là “siêu phức hợp” (hyper-complexity), trong đó các yếu tố quân sự, chính trị và tâm lý tương tác chặt chẽ, khiến ranh giới giữa răn đe và leo thang trở nên mong manh.
Đình chiến ở Gaza và vấn đề Palestine: Sau hai năm cuộc chiến ở Gaza tạm thời khép lại vào ngày 9 tháng 10 khi lệnh ngừng bắn được thúc đẩy mạnh mẽ bởi Tổng thống Donald Trump, chính thức có hiệu lực. Mặc dù việc triển khai ban đầu đầy trắc trở, từ vấn đề tiếp cận viện trợ cho tới cơ chế giám sát an ninh, lệnh ngừng bắn vẫn mang lại một sự giải tỏa tức thì đối với thường dân và tạo ra khoảng lặng hiếm hoi sau chuỗi ngày bạo lực. Tuy nhiên, khoảng lặng đó không đồng nghĩa với hòa bình, các nhà phân tích quân sự và an ninh từ IISS, RAND và Crisis Group đều nhấn mạnh rằng sự dừng lại của chiến sự chỉ phản ánh trạng thái mệt mỏi chiến lược tạm thời của các bên, chứ không phải một chuyển dịch có tính cấu trúc trong cán cân quyền lực hay mục tiêu dài hạn.
Chính sự bất định này tạo ra một trạng thái mà các học giả an ninh gọi là “trì hoãn bạo lực”. Bạo lực không biến mất, nó chỉ tạm thời bị nén lại bằng sự mệt mỏi, áp lực quốc tế và sự kiệt quệ của Gaza. Israel tiếp tục duy trì các hoạt động quân sự quy mô nhỏ, chủ yếu là giám sát UAV, tấn công chính xác và các chiến dịch đặc nhiệm nhằm ngăn Hamas tái vũ trang. Hamas, dù chịu tổn thất nặng nề, vẫn duy trì được các mạng lưới chiến đấu phân tán và hệ thống hầm ngầm, đủ để tồn tại về mặt quân sự và duy trì ảnh hưởng chính trị. Những hoạt động này khiến lệnh ngừng bắn mang tính tạm thời và mỏng manh, nơi bất kỳ biến cố nào cũng có thể dẫn tới các đợt giao tranh mới, dù khó có khả năng trở thành một chiến dịch tổng lực như trước.
Tương lai Gaza năm 2026 vì thế là một thực tế đầy bấp bênh. Hòa bình, xét về cấu trúc quyền lực lẫn mức độ tin cậy giữa các bên, vẫn là mục tiêu quá xa vời. Ngược lại, chiến tranh toàn diện lại trở thành gánh nặng không thể chịu thêm, cả về nhân đạo lẫn chính trị. Gaza đứng giữa hai cực đó, một vùng xám mà chiến sự không còn được đẩy lên cực hạn, nhưng cũng chẳng thể chấm dứt. Trong trạng thái này, hai yếu tố định đoạt hướng đi tương lai chính là khả năng duy trì dòng viện trợ quốc tế ổn định và mức độ kiềm chế chiến lược của các bên tham chiến. Những yếu tố đó có thể ngăn Gaza rơi vào vực thẳm thảm họa nhân đạo sâu hơn, nhưng chưa đủ để chuyển hóa đình chiến thành hòa bình thực chất. Gaza bước vào năm 2026 như một không gian xung đột bị đóng băng dang dở, nơi chiến tranh tạm dừng nhưng chưa bao giờ thực sự kết thúc.
Căng thẳng Yemen và Biển Đỏ: Phong trào Houthi của Yemen, mặc dù không kiểm soát toàn bộ quốc gia, đã trở thành một nhân tố then chốt trong khuôn khổ chiến lược của trục Iran và được hưởng hỗ trợ về chiến thuật cũng như ngoại giao từ Tehran. Thời gian gần đây họ đã mở rộng hoạt động bằng các cuộc tấn công tên lửa và tàu chiến nhằm vào mục tiêu Israel và các tuyến hàng hải qua Biển Đỏ, nhằm thể hiện tình đoàn kết với người Palestine và mở rộng tầm ảnh hưởng khu vực. Các cuộc tấn công này không chỉ là chiến thuật đơn lẻ mà là một phần của chuỗi chiến lược dài hơi, trong đó Houthi đang tham gia vào “cuộc kháng chiến hàng hải” chống lại ảnh hưởng Israel và Mỹ trong khu vực.
Dự báo cho giai đoạn 2026 cho thấy khả năng Israel sẽ tăng cường áp lực quân sự đối với Houthi nhằm thực hiện các hành động trừng phạt, tương tự những chiến dịch mà Israel từng thực hiện tại Lebanon, nhưng sẽ khác biệt và phức tạp hơn nhiều. Yemen rộng lớn hơn Lebanon khoảng 44 lần, địa hình phức tạp, lực lượng Houthi đã được củng cố về mặt quốc nội sau khi họ tuyên bố tham gia ủng hộ Palestine, và họ có khả năng mở rộng chiến trường sang cả những tuyến thương mại quốc tế. Các phân tích của AGSI chỉ ra rằng Houthi đã và đang mở rộng khả năng hợp tác quốc tế với Nga , với Trung Quốc hoặc khả năng với Bắc Hàn, nhằm đa dạng hóa đối tác và tạo ra “một điểm mặc cả” trong cạnh tranh quyền lực lớn[38].
Trong bối cảnh đó, Biển Đỏ đang trở thành một mặt trận mới trong cuộc cạnh tranh quyền lực toàn cầu. Một bên là liên minh Israel-Mỹ, cùng với một số quốc gia Ả Rập, đối đầu với trục Iran-Nga-Houthi đang ngày càng nổi bật. Năm 2026 có thể là thời điểm quan trọng cho các kịch bản có thể xảy ra bao gồm việc Mỹ hoặc UAE tiến hành một chiến dịch chiếm cảng Hodeidah, đây sẽ là biện pháp trừng phạt trực tiếp đối với Houthi, buộc họ phải tham gia các cuộc đàm phán hoặc giảm bớt các hành vi tấn công ,hoặc ngược lại, Houthi cùng Iran mở rộng các cuộc tấn công bằng hỏa tiễn nhằm vào các tuyến thương mại quốc tế, gây rủi ro lớn cho chuỗi cung ứng toàn cầu.
Tái thiết Syria: Nếu chính quyền mới ở Damascus duy trì ổn định tương đối sau sự sụp đổ của Assad, khu vực sẽ phải đối mặt với chương trình tái thiết khổng lồ. Ngân hàng Thế giới ước tính chi phí tái thiết Syria sau xung đột lên đến khoảng 216 tỷ USD[39]. Năm 2026 có thể chứng kiến các nước Ả Rập và quốc tế bắt tay vào viện trợ tái thiết nếu Syria tái hoà nhập cộng đồng, nhưng cũng sẽ phải theo dõi liệu Syria có bị chia cắt hay không.Nga có thể duy trì khu vực kiểm soát ven biển, còn Ankara có thể duy trì ảnh hưởng ở phía bắc và tây bắc. Vai trò của người Kurd (SDF) ở phía đông bắc sẽ rất quan trọng: Trump cần tìm cách điều hoà viện trợ cho lực lượng này trong khi vẫn thân thiện với Thổ Nhĩ Kỳ. Năm 2026 sẽ là thời điểm quan sát mức độ ủng hộ của chính quyền Mỹ đối với một chính quyền quá độ ở Syria, đồng thời theo dõi khả năng hợp tác của các tác nhân khu vực và quốc tế, bao gồm Thổ Nhĩ Kỳ và Israel, trong quá trình tái thiết đất nước
Libya và Bắc Phi: Mặc dù cường độ xung đột ở Libya đã giảm đáng kể kể từ năm 2020, quốc gia này vẫn tồn tại những yếu tố dễ dẫn đến bất ổn. Cuộc đấu súng dữ dội ở Tripoli vào tháng 5/2025 đã cho thấy rằng chia cắt chính quyền giữa miền Tây[40], do Chính phủ Thống nhất Quốc gia (GNU) kiểm soát, và miền Đông, dưới quyền lực của Tướng Khalifa Haftar, vẫn chưa được giải quyết triệt để. Sự phân rẽ này không chỉ là xung đột chính trị, mà còn tạo ra các vùng ảnh hưởng quân sự và kinh tế riêng biệt, khiến việc triển khai các dự án phát triển hay viện trợ quốc tế trở nên phức tạp.
Libya hiện là điểm chiến lược quan trọng ở Bắc Phi, với vị trí giáp Địa Trung Hải và gần châu Âu, làm cho nước này trở thành bàn đạp lý tưởng cho ảnh hưởng khu vực. Ankara và Matxcơva đã và đang lợi dụng tình hình chia rẽ để mở rộng quyền lực chính trị và quân sự: Thổ Nhĩ Kỳ ủng hộ GNU ở miền Tây thông qua viện trợ quân sự và cố vấn, trong khi Nga hậu thuẫn Tướng Khalifa Haftar và lực lượng miền Đông Libya bằng các nhóm lính đánh thuê và cung cấp trang thiết bị quân sự. Vai trò của hai cường quốc này không chỉ ảnh hưởng tới cân bằng quyền lực nội bộ Libya mà còn tác động tới an ninh khu vực Bắc Phi, bao gồm kiểm soát di cư, năng lượng và các tuyến thương mại biển.
Nếu vào năm 2026, Libya tổ chức thành công bầu cử quốc gia hoặc các vòng đàm phán tái thống nhất chính quyền, quốc gia này có khả năng tiến gần hơn tới hòa bình bền vững. Một chính quyền thống nhất có thể cải thiện tính minh bạch trong quản lý tài nguyên, nhất là dầu khí, đồng thời giảm thiểu rủi ro từ các lực lượng vũ trang không chính quy. Tuy nhiên, nếu bế tắc chính trị vẫn tiếp diễn, các nhóm vũ trang địa phương và các phe phái quân sự có thể tái gia tăng xung đột, kéo theo nguy cơ khủng hoảng nhân đạo và sự can thiệp ngày càng sâu của các cường quốc bên ngoài.
An ninh khu vực khác: Các mối đe dọa an ninh phi nhà nước như khủng bố (như các nhóm IS tiềm tàng tại Iraq-Syria, và al-Qaeda ở Afghanistan) vẫn tồn tại nhưng không phải là ưu tiên hàng đầu ở năm 2026 khi các quốc gia lớn tập trung vào xung đột quốc gia. Sự suy yếu của IS ở Syria-Iraq có thể gián tiếp mở ra cơ hội cho cạnh tranh Trung Quốc, Nga và Iran thâm nhập sâu hơn vào Iraq và Afghanistan. Một điểm yếu nữa là Lebanon: Hezbollah, dù tổn thất sau không kích Israel tại biên giới, vẫn là lực lượng đáng gờm. Nếu căng thẳng Israel-Lebanon gia tăng , Hezbollah có thể đáp trả bằng tấn công mục tiêu của Israel, kéo theo những động thái quân sự mới từ Tel Aviv tại Syria hoặc Lebanon.
Kết luận
Năm 2025 đánh dấu một giai đoạn đầy biến động và phức hợp của Trung Đông, khi nhiều xung đột kéo dài và tranh chấp khu vực tiếp tục định hình cục diện chính trị, an ninh và kinh tế. Các cuộc đối đầu Israel-Iran, Israel-Palestine, xung đột Syria hậu-Assad, cùng những diễn biến tại Iraq, Yemen và Libya, gây ra những biến động về chính trị nội bộ, chia rẽ xã hội, áp lực nhân đạo, khủng hoảng kinh tế và di cư, đồng thời tạo điều kiện cho các lực lượng bên ngoài can dự sâu vào khu vực, trong đó các cường quốc khu vực và toàn cầu đóng vai trò quan trọng từ Mỹ, Israel, Nga, Trung Quốc đến các nước Vùng Vịnh. Trung Đông không chỉ là nơi cạnh tranh về năng lượng và địa chiến lược, mà còn là mặt trận của các chiến lược quân sự công nghệ cao, chiến tranh ủy nhiệm và ảnh hưởng ý thức hệ.
Các phân tích đa tầng về xung đột cho thấy tình hình Trung Đông diễn tiến phi tuyến và phức tạp, đòi hỏi các giải pháp phải được kết hợp giữa chính trị- ngoại giao- luật pháp- nhân quyền, thay vì chỉ dựa vào quân sự hay quyền lực. Hòa bình bền vững chỉ có thể đạt được khi quyền lợi của tất cả các bên được thừa nhận, luật pháp quốc tế được tôn trọng, và các cơ chế hợp tác được xây dựng dựa trên thực tiễn và nhu cầu đa dạng của xã hội./.
Tác giả: Bùi Thiên Bảo
Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả, không nhất thiết phản ánh quan điểm của Nghiên cứu Chiến lược. Mọi trao đổi học thuật và các vấn đề khác, quý độc giả có thể liên hệ với ban biên tập qua địa chỉ mail: [email protected]
Tài liệu tham khảo
[1] A. A. Shahbaz và A. Hassaniyan, “The Growing Autonomy for GCC States’ Foreign Policy and Structural Changes in the Balance of Power in the Region”, Asian Journal of Middle Eastern and Islamic Studies, vol 18, số p.h 4, tr 321–339, tháng 10 2024, doi: 10.1080/25765949.2025.2480007.
[2] K. Turan, “Sources of Conflict in the Middle East: Borders or Stratified Identities?”, Savunma Bilimleri Dergisi / The Journal of Defense Sciences, vol 16, số p.h 1, tr 86–107, 2017.
[3] I. Salamey, “Post-Arab Spring: changes and challenges”, Third World Quarterly, vol 36, số p.h 1, tr 111–129, 2015.
[4] European Policy Centre, “Israel-Iran 12-Day War Compendium”, 2025, [Online]. Available at: https://www.epc.eu/publication/israel-iran-12-day-war-compendium
[5] Euronews, “Israel strikes Iran, wiping out top military commanders and nuclear scientists”, Euronews, 13 Tháng Sáu 2025. [Online]. Available at: https://www.euronews.com/2025/06/13/explosions-heard-in-irans-capital-as-israel-claims-preemptive-strikes
[6] G. MEROM, “Israeli Perceptions of the Iranian Nuclear Threat”, Political Science Quarterly, vol 132, số p.h 1, tr 87–118, 2017.
[7] E3 / EU‑+3 and the Islamic Republic of Iran, “Joint Comprehensive Plan of Action (JCPOA), Vienna, 14 July 2015”, European Union / EU Institutions, tháng 7 2015. [Online]. Available at: https://www.europarl.europa.eu/cmsdata/122460/full-text-of-the-iran-nuclear-deal.pdf
[8] European Parliamentary Research Service và Marcin Grajewski, “US withdrawal from Iran nuclear deal”, European Parliament, Supporting Analysis – EPRS, tháng 5 2018. [Online]. Available at: https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/ATAG/2018/621879/EPRS_ATA(2018)621879_EN.pdf
[9] Philip Loft và House of Commons Library, “Iran’s influence in the Middle East”, House of Commons Library, UK, tháng 7 2024. [Online]. Available at: https://researchbriefings.files.parliament.uk/documents/CBP-9504/CBP-9504.pdf
[10] M. Amin, I. Wakil, D. Liaqat, và G. Mustafa, “Israel-Hamas war: A critical analysis of humanitarian challenges and UN agencies response”, Social Sciences Spectrum, vol 4, tr 647–662, tháng 6 2025, doi: 10.71085/sss.04.02.300.
[11] Human Rights Watch, “Extermination and Acts of Genocide: Israel Deliberately Depriving Palestinians in Gaza of Water”, Human Rights Watch, tháng 12 2024. [Online]. Available at: https://www.hrw.org/report/2024/12/19/extermination-and-acts-genocide/israel-deliberately-depriving-palestinians-gaza
[12] S. Quillen, “Israeli cabinet ratifies Gaza ceasefire, captive exchange deal with Hamas”, Al Jazeera, 9 Tháng Mười 2025. [Online]. Available at: https://www.aljazeera.com/news/2025/10/9/israel-confirms-signing-phase-one-of-gaza-ceasefire-deal-with-hamas
[13] Security Council Report, “The Middle East, including the Palestinian Question: October 2025 Monthly Forecast”, Security Council Report, tháng 9 2025. [Online]. Available at: https://www.securitycouncilreport.org/monthly-forecast/2025-10/the-middle-east-including-the-palestinian-question-22.php
[14] S. Al Rabadi, “Israel And The Global War Against Syria: Strategic Shifts”, 2024.
[15] M. Calculli, “The Banality of Normalisation: The Desecuritisation of Israel’s Aggrandisement in the Middle East”, The International Spectator, tr 1–22, doi: 10.1080/03932729.2025.2573168.
[16] Ş. Kardaş và B. Sinkaya, “Evolution of Türkiye’s Engagement in the Middle Eastern Regional Order: The Normalization Agenda and Beyond”, Journal of World Sociopolitical Studies, vol 8, số p.h 3, tr 493–527, 2024, doi: 10.22059/wsps.2024.373676.1422.
[17] P. Loft và C. Mills, “Syria after Assad: Consequences and interim authorities 2025”, House of Commons Library, tháng 7 2025. [Online]. Available at: https://commonslibrary.parliament.uk/research-briefings/cbp-10161/
[18] A. Arora và A. N. Ganguly, “The Collapse of the Assad Regime: The Role of Hay’at Tahrir al‑Sham (HTS) and the Challenges in Post‑War Syria – An Analytical Study”, International Journal for Multidisciplinary Research, vol 7, số p.h 2, tr 1–15, 2025, doi: 10.36948/ijfmr.2025.v07i02.39829.
[19] A. Vogel, “Russian–Iranian–Turkish Trilateral Relations in the Syrian Civil War”, Puti Mira, vol [insert volume if known], số p.h [insert issue if known], tr [insert start page if known]-[insert end page if known], 2023.
[20] P. Loft, “Syria’s civil war in 2023: Assad back in the Arab League”, House of Commons Library, tháng 6 2023. [Online]. Available at: https://researchbriefings.files.parliament.uk/documents/CBP-9378/CBP-9378.pdf
[21] A. Wisdorff, “Parliamentary elections in Iraq”, Brussels, tháng 11 2025. [Online]. Available at: https://www.europarl.europa.eu/thinktank/en/document/EPRS_ATA(2025)779179
[22] “Iraq: Youth Unemployment, ages 15-24”, TheGlobalEconomy.com. [Online]. Available at: https://www.theglobaleconomy.com/Iraq/youth_unemployment/
[23] Al Jazeera Staff, “Iraqi PM al-Sudani’s coalition comes first in parliamentary election”, Al Jazeera English, 12 Tháng Mười-Một 2025. [Online]. Available at: https://www.aljazeera.com/news/2025/11/12/iraqi-pm-al-sudanis-coalition-comes-first-in-parliamentary-election
[24] K. Mezran và D. Cristiani, “The killing of Abdul Ghani al-Kikli may be a turning point for Libya”, Atlantic Council MENASource. [Online]. Available at: https://www.atlanticcouncil.org/blogs/menasource/the-killing-of-abdul-ghani-al-kikli-may-be-a-turning-point-for-libya/
[25] B. Katulis, “US Policy in the Middle East: Second Quarter 2025 Report Card”, Middle East Institute. [Online]. Available at: https://www.mei.edu/publications/us-policy-middle-east-second-quarter-2025-report-card
[26] “US warns of sanctions in bid to deter Russian arms sales to the Middle East”, Middle East Eye. [Online]. Available at: https://www.middleeasteye.net/news/arms-sales-middle-east-us-threatens-sanctions-buying-russian-weapons
[27] S. Dadparvar và A. Parto, “Great powers, the arming of non-state groups, and the prolongation of armed conflicts in the Middle East”, Asian Review of Political Economy, vol 4, số p.h 1, tr 4, tháng 3 2025, doi: 10.1007/s44216-025-00046-8.
[28] Tehran Times, “Iran, EAEU Implement Free Trade Agreement, Slashing Tariffs”, Tehran Times, 1 Tháng Giêng 2025. Truy cập: 14 Tháng Mười-Một 2025. [Online]. Available at: https://www.tehrantimes.com/news/513091/Iran-EAEU-implement-free-trade-agreement-slashing-tariffs
[29] Srishti Chhaya, “The New Middle East Order: Turkey’s Rise, Iran’s Pivot, and the End of the Old Axis”, tháng 10 2025, [Online]. Available at: https://atlasinstitute.org/the-new-middle-east-order-turkeys-rise-irans-pivot-and-the-end-of-the-old-axis/
[30] B. Katulis, “US Policy in the Middle East: Third Quarter 2025 Report Card”, tháng 10 2025, [Online]. Available at: https://www.mei.edu/publications/us-policy-middle-east-third-quarter-2025-report-card
[31] Defense News, “Saudi Arabia signs deal for F-35 jets, maintains S-400 ties with Russia”, Defense News, 15 Tháng Ba 2025. [Online]. Available at: https://www.defensenews.com
[32] Arab News, “Saudi Arabia bolsters AI and satellite cooperation with China and UAE”, tháng 6 2025, [Online]. Available at: https://www.arabnews.com
[33] A. & A. El Yaakoubi Nayera, “Saudi Arabia puts Israel deal on ice amid war, engages with Iran, sources say”, Reuters, 13 2023. [Online]. Available at: https://www.reuters.com/world/middle-east/saudi-arabia-puts-israel-deal-ice-amid-war-engages-with-iran-sources-say-2023-10-13/
[34] J. Bordoff và T. Houser, “American Gas to the Rescue? The Impact of US LNG Exports on European Security and Russian Foreign Policy”, Center on Global Energy Policy, Columbia University, tháng 9 2014. [Online]. Available at: https://www.energypolicy.columbia.edu/wp-content/uploads/2014/09/American-Gas-to-the-Rescue.pdf
[35] J. Daly, “Turkey’s Water Policies Worry Downstream Neighbors”, Turkey Analyst, tháng 9 2014, [Online]. Available at: https://www.turkeyanalyst.org/publications/turkey-analyst-articles/item/343-turkey%E2%80%99s-water-policies-worry-downstream-neighbors.html
[36] Xinhua News Agency, “Israel’s defense exports hit record 14.8 bln USD in 2024: ministry”, Xinhua News Agency, 05 2025. [Online]. Available at: https://english.news.cn/20250605/3f2133869cd6487cb56cf12c19417f9f/c.html
[37] H. Haugstvedt, “Still Aiming at the Harder Targets: An Update on Violent Non‑State Actors’ Use of Armed UAVs”, Perspectives on Terrorism, vol XVIII, số p.h 1, tháng 3 2024, doi: 10.19165/2024.9050.
[38] G. D. Johnsen, “Great Power Competition in the Red Sea”, Analysis. Truy cập: 11 Tháng Giêng 2024. [Online]. Available at: https://agsi.org/analysis/great-power-competition-in-the-red-sea/
[39] World Bank, “Syria’s Post‑Conflict Reconstruction Costs Estimated at $216 Billion”, World Bank, tháng 10 2025. [Online]. Available at: https://www.worldbank.org/en/news/press-release/2025/10/21/syria-s-post-conflict-reconstruction-costs-estimated-at-216-billion
[40] Human Rights Watch, “Libya: Civilians Caught in Militia Clashes”, Human Rights Watch, 20 Tháng Năm 2025. [Online]. Available at: https://www.hrw.org/news/2025/05/20/libya-civilians-caught-militia-clashes
