Không thể phủ nhận thành công của Liên minh châu Âu trong việc thúc đẩy hội nhập khu vực, dù đây vẫn còn là một dự án còn dang dở. Khi các mối đe dọa đối với sự ổn định toàn cầu ngày càng gia tăng, EU cần phải tiếp tục theo đuổi các lợi ích chiến lược của mình, cũng như cần quan tâm đến mong muốn, tham vọng của tất cả các quốc gia trong khu vực lân cận về việc gia nhập ngôi nhà chung châu Âu.
Cuộc chiến ở Ukraine và căng thẳng gia tăng đối với vấn đề Đài Loan thời gian gần đây đã cho thấy, sự ổn định toàn cầu rất mong manh. Trong một thế giới đang chia rẽ, Liên minh châu Âu nên đặt niềm tin vào dự án mở rộng châu Âu và xem đây là chiến lược ưu tiên hàng đầu. Trong bối cảnh nguyện vọng trở thành thành viên EU chưa được thỏa mãn, các cường quốc khác có thể khai thác sự thất vọng của người dân – như chúng ta đang thấy ở khu vực Tây Balkan, nơi Nga đang tìm cách khẳng định lại ảnh hưởng của mình. Hơn bao giờ hết, Liên minh châu Âu phải chứng tỏ rằng mình là một đối tác hữu ích và đáng tin cậy đối với tất cả các nước châu Âu, bất kể mối quan hệ chính thức của họ với EU là gì.
Thời điểm hiện tại mang nhiều nghịch lý đối với châu Âu. Mặc dù liên tiếp bị đe doạ nghiêm trọng, quá trình hội nhập của châu Âu thời gian gần đây đã có những bước tăng tốc lịch sử. Kể từ khi đại dịch Covid-9 tấn công châu Âu cách đây hai năm rưỡi, trên thực tế, tất cả các quyết định của EU đều nhằm tăng cường hội nhập chính trị của các quốc gia thành viên. Đây là một trong những việc làm chủ động của EU và các nước thành viên trong việc xây dựng mạng lưới liên kết chặc chẽ ở châu Âu. Tuy vậy, những việc làm đó vẫn chưa mang lại hiệu quả cao, như trường hợp của các nước như Ukraine, Phần Lan,… hiện vẫn đang chờ đợi để chính thức gia nhập và trở thành thành viên của EU.
Trong lịch sử, quá trình hội nhập châu Âu đã thành công khi tạo ra khả năng mở rộng Liên minh, kết nạp thêm các thành viên mới; nhưng đây cũng là quá trình đầy thách thức. EU cần phải tiếp tục quá trình hội nhập, mở rộng ra toàn bộ lục địa châu Âu. Tuy nhiên, để đảm bảo tính liên tục, EU sẽ phải cung cấp cho các ứng viên gia nhập các hình thức tham gia mới giúp thúc đẩy các nước này cảm nhận được rằng, mình thuộc về châu Âu. Nhưng EU đang vấp phải sự khó khăn đến từ các nước không là thành viên và có nguyện vọng gia nhập, đặc biệt là khi các nước này không hội đủ các tiêu chuẩn về kinh tế, chính trị, xã hội,… Nếu dành ưu tiên cho các nước này để thúc đẩy tiến trình hội nhập một cách nhanh chóng sẽ khiến cho đây trở thành gánh nặng đối với các nước khác trong EU. Đối với Ukraine, một quốc gia mới trở thành ứng viên vào tháng 6/2022, trong lúc chiến tranh đang nổ ra ở đất nước này thì thiệt hại mà họ chịu là không hề nhỏ, vậy liệu EU kết nạp thêm thành viên này và bỏ ra một số tiền khổng lồ 100 tỷ USD để đổi lại một người bạn là Ukraine mà không có bất kì lợi ích nào, trong khi phải đối chọi lại với một nước Nga đang cứng rắn về mọi mặt thì có phải chăng là một sự thất bại trong tiến trình hội nhập của EU?
Trên thực tế, sự hội nhập chính trị nội bộ của EU và sự mở rộng của nó để bao gồm các nước châu Âu khác là hai quá trình lịch sử không thể tách rời. Trong một bài phát biểu vào đầu thế kỷ 21 tại Đại học Humboldt ở Berlin, Phó Thủ tướng kiêm Bộ trưởng Ngoại giao Đức lúc đó là Joschka Fischer đã giải thích rõ ràng tầm quan trọng lịch sử và khó khăn của hội nhập châu Âu. Ông Fischer cho rằng: “Sự cần thiết phải tổ chức song song hai quá trình này [hội nhập và mở rộng chính trị của EU] chắc chắn là thách thức lớn nhất mà Liên minh phải đối mặt kể từ khi thành lập. “Nhưng không thế hệ nào có thể lựa chọn những thách thức mà lịch sử phải đối mặt”. Do đó, EU phải cung cấp cho các nước không phải là thành viên một mô hình hội nhập khu vực đầy tham vọng và thực tế.
Những hứa hẹn về tư cách thành viên và các cuộc đàm phán kéo dài trước đó không mang lại lợi ích gì cho Liên minh, khi chúng tạo ra sự thất vọng đối với Chính phủ và công dân của các quốc gia ứng viên. Ví dụ, Bắc Macedonia đã phải chờ đợi quá lâu – 17 năm – giữa việc được cấp tư cách ứng cử viên và được bật đèn xanh để bắt đầu các cuộc đàm phán gia nhập. Việc thừa nhận rằng có thể có những công thức khác ngoài việc mở rộng để tiến hành quá trình hợp nhất lục địa châu Âu không có nghĩa là chính sách EU đã không thành công. Nếu không có sự mở rộng năm 2004 của EU sang Đông Âu, khối này sẽ không thể trở thành cường quốc về lĩnh vực thương mại và quản trị như ngày nay. Việc mở rộng liên tiếp đã đưa EU trở thành một trong những nền kinh tế lớn nhất thế giới, chiếm khoảng 16% GDP toàn cầu (tính theo sức mua tương đương).
Tuy nhiên, trong trường hợp việc EU mở rộng tới các khu vực ổn định của châu Âu là không khả thi vì lý do địa lý hoặc chính trị, câu hỏi cơ bản đối với các nhà hoạch định chính sách châu Âu là họ có thể sử dụng công cụ thay thế nào. Câu trả lời chính là việc thiết lập mối quan hệ phụ thuộc lẫn nhau về kinh tế. Đặc biệt là khi Chính sách hướng Đông (Ostpolitik) của Thủ tướng Tây Đức Willy Brandt đã thiết lập cơ sở cho việc nối lại quan hệ hữu nghị giữa phương Tây và khối Xô Viết vào cuối những năm 1960 (Chính sách chủ đạo của Willy Brandt là nỗ lực thu hẹp dần khoảng cách giữa Đông Đức và Tây Đức, và tăng cường quan hệ với Ba Lan và Liên Xô).
Tuy nhiên, một chiến lược như vậy chỉ thành công khi có sự tồn tại của các tác nhân địa chính trị có trách nhiệm – và bài học chính của cuộc chiến Ukraine, khi Nga không được xem là một tác nhân có trách nhiệm. Rõ ràng, sự phụ thuộc lẫn nhau về kinh tế không đóng góp vào sự ổn định nếu nó tạo ra sự phụ thuộc bất đối xứng khiến một bên dễ bị tổn thương trong thời điểm xung đột. Châu Âu sẽ phải không xem mình là đối tượng dễ bị tổn thương, và Nga cũng sẽ phải thay đổi rất nhiều, trước khi EU có thể xem xét bất kỳ mối quan hệ chính thức nào với Nga trong tương lai.
Không thể phủ nhận thành công của Liên minh châu Âu trong việc thúc đẩy hội nhập khu vực, dù đây vẫn còn là một dự án còn dang dở. Nhưng người châu Âu vẫn phải tiếp tục tiến trình này. Ngày nay, điều đó có nghĩa là EU phải theo đuổi các lợi ích chiến lược của mình trong khi quan tâm nhiều hơn đến mong và tham vọng của tất cả các quốc gia trong khu vực lân cận về việc gia nhập ngôi nhà chung châu Âu.
Biên dịch: Hoàng Khánh (Theo Project Syndicate)
