Giữa sự thờ ơ của phương Tây, Kigali đang chia cắt nước láng giềng và châm ngòi cho một cuộc chiến khu vực
Năm 1963, gần ba chục quốc gia châu Phi mới giành độc lập đã họp tại Addis Ababa để thành lập Tổ chức Thống nhất Châu Phi (OAU). Một trong những nguyên tắc cốt lõi mà họ chấp nhận là tính bất khả xâm phạm của các biên giới quốc gia thời thuộc địa. Họ đồng ý rằng nếu không duy trì nguyên tắc này, châu lục có thể rơi vào vòng xoáy của những yêu sách lãnh thổ và bị xé nát bởi xung đột. Trong suốt sáu thập kỷ qua, dù biên giới đã nhiều lần bị vi phạm và thậm chí bị vẽ lại trong một số trường hợp đặc biệt, nguyên tắc pháp lý này nhìn chung vẫn được duy trì.
Tuy nhiên, kể từ tháng 1 năm nay, việc Rwanda và nhóm nổi dậy M23 mà nước này hậu thuẫn nhanh chóng chiếm đóng một vùng rộng lớn của Cộng hòa Dân chủ Congo đã làm dấy lên lo ngại rằng nguyên tắc này có thể đang bị đe dọa. Trong hai tháng qua, nhóm M23 cùng với khoảng 10.000 đến 12.000 binh sĩ Rwanda đã kiểm soát một khu vực rộng lớn ở miền đông Congo, nơi sinh sống của hơn năm triệu người. Vào cuối tháng 1, nhóm nổi dậy đã chiếm được Goma, thành phố lớn nhất của tỉnh Bắc Kivu; chưa đầy ba tuần sau, họ tiếp tục đánh chiếm Bukavu, thủ phủ của tỉnh Nam Kivu, cũng như một sân bay quan trọng, cắt đứt nguồn tiếp viện cho quân đội Congo. Chính phủ Congo ước tính số người thiệt mạng đến nay đã lên tới 7.000.
Nhóm M23 tuyên bố rằng họ chiến đấu để chống lại các nhóm cực đoan Hutu – những kẻ đã gây ra cuộc diệt chủng ở Rwanda và sau đó lẩn trốn sang miền đông Congo. Tuy nhiên, Liên Hợp Quốc và các quốc gia viện trợ cho Rwanda từ lâu đã bác bỏ những lập luận này, vì họ nhận thấy Rwanda – một quốc gia có mật độ dân số cao và ít tài nguyên – đã quen với việc buôn lậu khoáng sản từ Congo và đang hành động vì lợi ích cá nhân. Điều đáng lo ngại là vào năm 2023, Tổng thống Rwanda Paul Kagame đã tuyên bố rằng biên giới tiền thuộc địa của Vương quốc Rwanda mở rộng xa hơn nhiều so với ranh giới hiện tại, bao gồm cả một phần của Uganda ở phía bắc, Burundi ở phía nam và Congo ở phía tây.
Câu hỏi đặt ra lúc này là liệu cộng đồng quốc tế có sẵn sàng hành động để ngăn chặn cuộc tiến công của nhóm nổi dậy hay không. Quan sát những diễn biến trong vài tuần qua, các nhà phân tích và nhà ngoại giao tự hỏi liệu Kagame chỉ đơn thuần muốn chia cắt Congo để phục vụ cho các mục tiêu kinh tế và chính trị của mình hay ông thực sự có ý định vẽ lại biên giới thời thuộc địa của nước láng giềng khổng lồ này, thiết lập một vùng bảo hộ trên thực tế mà lãnh đạo của nó sẽ chịu sự chỉ đạo từ Kigali, thủ đô của Rwanda. Một kịch bản thậm chí còn kịch tính hơn cũng đang hiện ra: lặp lại lịch sử, Kagame có thể đang lên kế hoạch thay đổi chế độ ở thủ đô Kinshasa của Congo, cách đó khoảng 1.500 km về phía tây.
Mặc dù cuộc tấn công của Rwanda đã làm dấy lên mối lo ngại toàn cầu ngày càng gia tăng, nhưng các cường quốc phương Tây và quốc tế vẫn chậm trễ trong việc thực hiện các hành động có ý nghĩa. Sau khi M23 chiếm Goma, các quan chức Mỹ và châu Âu chỉ đưa ra các tuyên bố bày tỏ quan ngại mà không có động thái đáng kể nào. Mãi đến ngày 21 tháng 2, sau khi Bukavu cũng thất thủ, Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc mới thông qua một nghị quyết chính thức lên án cuộc tấn công của M23, đồng thời kêu gọi ngừng bắn và yêu cầu quân đội Rwanda ngay lập tức rút khỏi lãnh thổ Congo.
Kể từ đó, Mỹ đã áp đặt lệnh trừng phạt đối với một bộ trưởng quan trọng của Rwanda, Vương quốc Anh tuyên bố đình chỉ viện trợ song phương cho Rwanda, và Liên minh châu Âu thông báo đang xem xét lại thỏa thuận khai thác khoáng sản chiến lược với Rwanda. Trong khi đó, các quốc gia châu Phi đang cân nhắc triển khai thêm một lực lượng gìn giữ hòa bình khu vực nữa đến khu vực này, mặc dù chưa rõ liệu họ có thể thành công hay không, khi hai lực lượng trước đó đã thất bại rõ ràng. Tuy nhiên, những biện pháp đã được áp dụng cho đến nay vẫn chưa đủ mạnh mẽ hoặc kịp thời để ngăn chặn tham vọng chiếm đất của Rwanda.
Nếu M23 và các lực lượng hậu thuẫn từ Rwanda đạt được mục đích, một quốc gia vốn đã phải chứa bảy triệu người tản cư có thể sẽ bị cuốn vào một cuộc chiến gây mất ổn định—cuộc chiến thứ ba kể từ cuối những năm 1990. Cũng quan trọng không kém, nếu phương Tây tiếp tục để Rwanda—một quốc gia đã nhận hàng tỷ đô la viện trợ từ châu Âu, Mỹ, Ngân hàng Thế giới và IMF—thực tế chiếm đoạt một phần lãnh thổ của nước láng giềng, họ sẽ góp phần làm xói mòn một trong những nguyên tắc cốt lõi duy trì trật tự quốc tế.
Sự khác biệt
Mặc dù Rwanda từ lâu đã can thiệp vào miền đông Congo, nhưng những sự kiện trong vài tháng qua đã khiến nhiều người bất ngờ. Trong giới ngoại giao và phân tích về khu vực Hồ Lớn của châu Phi, quan điểm phổ biến trước đây là Tổng thống Paul Kagame—người đã được Liên Hợp Quốc nhiều lần xác nhận là hậu thuẫn cho M23—đang sử dụng nhóm phiến quân này để củng cố quyền lực bá chủ trong khu vực. Theo cách hiểu này, Kagame khó chịu vì các lãnh đạo Burundi, Congo và Uganda đã bỏ qua Rwanda trong một loạt kế hoạch xây dựng đường bộ và đường sắt, và ông muốn gửi một thông điệp rằng họ không thể phớt lờ vị thế cường quốc khu vực của Rwanda. Việc hỗ trợ M23 cũng giúp Rwanda tiếp cận dễ dàng hơn với coltan, vàng, thiếc và các tài nguyên khoáng sản khác ở Congo chỉ là một lợi ích kèm theo.
Tuy nhiên, phân tích này bắt đầu lung lay khi M23 liên tục mở rộng lãnh thổ chiếm đóng ở hai tỉnh Kivu của Congo. Nhiều nhà quan sát hiện trích dẫn bài phát biểu của Kagame trong chuyến thăm chính thức tới Benin vào tháng 4 năm 2023 như một tuyên bố quan trọng về ý định của ông. “Các biên giới được vẽ trong thời kỳ thuộc địa đã chia cắt đất nước chúng ta,” ông khẳng định. “Một phần lớn của Rwanda đã bị bỏ lại bên ngoài, ở miền đông Congo, ở tây nam Uganda… đó là một thực tế. Đó là sự thật lịch sử… Và những người này đã bị tước đoạt quyền lợi của họ.” Luận điểm này sau đó đã được các trí thức Rwandan lặp lại, tạo ra một cơ sở lịch sử để biện minh cho một “Đại Rwanda” có thể đang hình thành ở miền đông Congo.
Những tuyên bố này—vừa đơn giản hóa vừa bóp méo lịch sử—đánh dấu một bước ngoặt lớn. Trước năm 2023, Kagame luôn khẳng định rằng không có binh sĩ Rwanda nào ở Congo và Kigali không hỗ trợ M23. Nhưng khi công khai đưa ra lập luận lịch sử về sự hiện diện của Rwanda tại Congo, ông dường như đang chuẩn bị cho một hình thức sáp nhập nào đó. Trên thực tế, những ý tưởng này đã tồn tại trong tư duy của Kagame từ lâu. “Trong quá khứ, khi còn ở trong nội bộ lãnh đạo thân cận của Kagame, tôi thường xuyên nghe ông ấy ám chỉ đến ý tưởng về Đại Rwanda,” Theogene Rudasingwa, cựu đại sứ Rwanda tại Mỹ và chánh văn phòng của Kagame từ những năm 1990 đến đầu thế kỷ này, tiết lộ.
Đến tháng 12 năm 2024, kế hoạch lớn hơn của Rwanda dần trở nên rõ ràng. Tháng đó, một nhóm chuyên gia báo cáo lên Liên Hợp Quốc rằng một “chính quyền song song” đang được thiết lập tại các vùng lãnh thổ mà M23 chiếm giữ ở Bắc Kivu—trong đó có việc tổ chức khai thác có hệ thống coltan từ mỏ Rubaya và buôn lậu sang Rwanda. Các nhà ngoại giao cũng ghi nhận rằng M23 dường như đang đốt các tài liệu trong các khu vực mà nhóm này kiểm soát—một hành động có thể khiến nông dân không thể chứng minh quyền sở hữu đất đai, qua đó dọn đường cho các gia đình người Tutsi từ Rwanda đến định cư. Tất cả bắt đầu trông giống như một kế hoạch mở rộng lãnh thổ được chuẩn bị kỹ lưỡng, được thực hiện bởi một nhóm phiến quân được trang bị—nhờ vào nguồn cung cấp từ Rwanda—tên lửa chống tăng dẫn đường bằng laser, tên lửa phòng không và các hệ thống chống máy bay không người lái tinh vi.
Đầu tháng 1, M23, với sự hậu thuẫn của 4.000 quân Rwanda, đã chiếm thị trấn Katale ở vùng đồi phía tây bắc Goma. Sau khi Minova và Sake bên bờ hồ Kivu thất thủ, Goma bị bao vây, và việc thành phố này thất thủ chỉ còn là vấn đề thời gian. Chỉ vài ngày sau khi Goma bị chiếm, Corneille Nangaa, thủ lĩnh có bộ râu trắng của Liên minh Sông Congo (một liên minh gồm M23 và nhiều nhóm phiến quân khác), tuyên bố rằng ông có kế hoạch tiến quân đến tận thủ đô Kinshasa để lật đổ Tổng thống Cộng hòa Dân chủ Congo Félix Tshisekedi.
Con đường đến Kinshasa
Đối với các phóng viên nước ngoài từng đưa tin về khu vực Hồ Lớn của châu Phi vào những năm 1990, tình hình hiện tại mang lại cảm giác quen thuộc đầy siêu thực. Cuối năm 1996, một lãnh đạo phiến quân người Congo khác—đóng vai trò như một lớp ngụy trang cho sự can thiệp quân sự của Rwanda—cũng từng tuyên bố, trước sự hoài nghi sâu sắc của công chúng, rằng ông sẽ tiến thẳng đến Kinshasa để lật đổ Tổng thống Mobutu Sese Seko khi đó. Người đàn ông đó là Laurent Kabila. Không ai tin ông vào thời điểm đó, nhưng sáu tháng sau, khi quân đội Congo sụp đổ như một bộ bài trước bước tiến của Liên minh các Lực lượng Dân chủ Giải phóng Congo-Zaire (AFDL), lời tiên đoán của ông đã trở thành sự thật. Tôi là một trong số nhiều nhà báo đã chứng kiến quân của Kabila—trong đó có nhiều binh lính trẻ em—mệt mỏi bước vào Kinshasa, trong khi Mobutu và gia đình lên máy bay đến Togo.
Tốc độ tiến công đáng kinh ngạc của M23 hiện nay, cùng với sự sụp đổ nhanh chóng của lực lượng Congo, cũng gợi lại ký ức về quá khứ. Mặc dù một số đơn vị quân đội Congo đã chiến đấu dũng cảm, nhiều người—giống như thời Mobutu—đã cởi bỏ quân phục và bỏ chạy; hàng nghìn binh sĩ Congo mất tinh thần cũng đã gia nhập M23. Hàng chục binh sĩ khác bị chính quyền Congo buộc tội giết hại và cưỡng hiếp dân thường mà họ đáng lẽ phải bảo vệ. Những lực lượng hỗ trợ mà Tổng thống Félix Tshisekedi dựa vào cũng làm nổi bật sự yếu kém của quân đội Congo: bên cạnh các nhà thầu quân sự châu Âu—288 người trong số họ đã nhanh chóng đầu hàng—Congo còn triển khai các lực lượng dân quân địa phương được huấn luyện sơ sài, gọi là Wazalendo, hoạt động cùng với lực lượng gìn giữ hòa bình của Liên Hợp Quốc (nhiệm vụ lâu đời nhất thế giới) và một lực lượng từ các nước miền nam châu Phi.
Tuy nhiên, hiện tại, khả năng liên minh phiến quân chiếm được Kinshasa có vẻ khá mong manh. Năm 1996, sự kết thúc của Chiến tranh Lạnh đã làm thay đổi mạnh mẽ cán cân quyền lực chống lưng cho một thế hệ lãnh đạo độc tài ở châu Phi. Các đồng minh phương Tây lâu năm của Mobutu đã mệt mỏi với sự tham nhũng và tàn bạo của ông. Các nước láng giềng cũng chán ngấy ảnh hưởng gây mất ổn định của ông đối với khu vực và sẵn sàng đứng về phía quân nổi dậy của Kabila. Hơn nữa, Mobutu, khi đó đã rút về cung điện của mình ở Gbadolite, là một người bệnh nặng—chưa đầy bốn tháng sau khi chạy trốn khỏi đất nước, ông qua đời vì ung thư tuyến tiền liệt.
Lần này, những yếu tố đó không còn nữa. Mặc dù vẫn còn nhiều nghi vấn về tính hợp pháp của chiến thắng bầu cử đầu tiên của Tshisekedi vào năm 2018, nhưng cuộc tái đắc cử của ông vào cuối năm 2023 phần lớn đã được cộng đồng quốc tế công nhận. Cuối tháng 2, ông tuyên bố kế hoạch thành lập một chính phủ đoàn kết dân tộc—một động thái rõ ràng nhằm thu phục các đảng đối lập vốn tức giận với chủ nghĩa gia đình trị và sự kém cỏi của chính quyền ông, đồng thời có thể đang cân nhắc tìm cách lật đổ ông.
Cuộc tấn công của Rwanda dường như không thể ngăn cản
Hơn nữa, không có liên minh nào của các quốc gia châu Phi ủng hộ phe nổi dậy vào năm 1996. Trong đó, lập trường của Uganda – đồng minh quan trọng của Rwanda trong cuộc chiến trước đây – là mơ hồ nhất. Ngay sau khi M23 bắt đầu tấn công Goma, 2.000 binh sĩ Uganda đã vượt biên vào Congo gần Butembo và Lubero, cách thành phố 150 dặm về phía bắc, làm dấy lên lo ngại rằng Uganda có thể đang liên kết với Rwanda. Tuy nhiên, quân đội Uganda đã tiến vào Congo từ cuối năm 2021 theo lời mời của Tổng thống Tshisekedi để đối phó với một nhóm Hồi giáo cực đoan. Thêm vào đó, quan hệ giữa Tổng thống Rwanda Paul Kagame và Tổng thống Uganda Yoweri Museveni đã lạnh nhạt trong nhiều thập kỷ.
Bất chấp một loạt bài đăng báo lá cải trên mạng xã hội của Tướng Muhoozi Kainerugaba – con trai của Museveni và là chỉ huy lực lượng lục quân Uganda – đe dọa tấn công thị trấn Bunia của Congo và tuyên bố chủ quyền đối với toàn bộ biên giới chung giữa hai nước, Uganda có thể chỉ đang tìm cách bảo vệ khu vực mà họ coi là “sân sau” của mình, ngăn chặn M23 tiếp cận.
Angola, Burundi và Zimbabwe chắc chắn không có khả năng đứng về phía Rwanda. 12.000 binh sĩ Burundi từng đóng quân tại Nam Kivu để hỗ trợ quân đội Congo hiện đang rút lui, nhưng quan hệ giữa Burundi và Rwanda chưa bao giờ tốt đẹp. Về phần Angola và Zimbabwe, cả hai nước này đã từng ủng hộ Congo vào năm 1998 khi Rwanda phát động Chiến tranh Congo lần thứ hai nhằm lật đổ Kabila. Mặc dù Angola đã làm trung gian hòa giải giữa Rwanda và Congo trong ba năm qua, quan hệ giữa nước này với Kigali vẫn căng thẳng. Kagame đã từ chối tham gia ký kết thỏa thuận hòa bình với Tshisekedi tại Luanda, Angola vào tháng 12, và Tổng thống Angola João Lourenço đã ngụ ý rằng ông không còn ý định đóng vai trò trung gian hòa giải nữa.
Dù Rwanda dường như đang hành động một mình, nhưng nước này cũng không gặp phải sự kháng cự đáng kể nào từ khu vực. Một số nhà lãnh đạo châu Phi chắc chắn đã bị sốc trước sự hiếu chiến của Kigali, bởi nó gợi nhớ đến cuộc tấn công Ukraine của Tổng thống Nga Vladimir Putin. Tuy nhiên, với tình trạng lực lượng quân sự của mình, các quốc gia Đông Phi không thể hoặc không muốn can thiệp.
Hãy nhìn vào trường hợp của Nam Phi: nước này đã mất 14 binh sĩ gìn giữ hòa bình trong cuộc tấn công của M23 vào Goma, sau đó buộc phải ký thỏa thuận ngừng bắn, cho phép lực lượng còn lại của mình bị giải giáp và tập trung vào khu vực kiểm soát của M23 và Lực lượng Phòng vệ Rwanda. “Lần cuối cùng quân đội Nam Phi bị bắt giữ hoặc bị cô lập với số lượng lớn như vậy là trong Thế chiến II,” Darren Olivier, giám đốc African Defence Review, nhận xét.
Phản ứng của các tổ chức đa phương như Liên minh châu Phi (AU), Cộng đồng Đông Phi (EAC) và Cộng đồng Phát triển miền Nam châu Phi (SADC) cũng vô cùng yếu ớt. Tại hội nghị thượng đỉnh hồi đầu tháng 2 ở Tanzania, các lãnh đạo EAC và SADC đã không cùng Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc yêu cầu Rwanda rút quân khỏi miền đông Congo. Thay vào đó, họ ủng hộ việc nối lại đàm phán hòa bình dưới sự bảo trợ của ba cựu lãnh đạo châu Phi. Khẩu hiệu “Giải pháp châu Phi cho các vấn đề châu Phi” chưa bao giờ trở nên lỗi thời đến thế.
Phương Tây lưỡng lự
Khi các chính phủ châu Phi dường như đang bị choáng ngợp trước diễn biến tình hình, phản ứng của phương Tây trở nên quan trọng hơn bao giờ hết. Vào năm 2012, khi một phiên bản trước của M23 tiến vào Goma, sự phản đối mạnh mẽ của phương Tây đã đóng vai trò quyết định. Các quốc gia tài trợ quan trọng, cùng với Ngân hàng Thế giới, đã đình chỉ khoản viện trợ trị giá 240 triệu USD cho Rwanda, gây áp lực tài chính khiến Kigali buộc phải nhượng bộ: trong vòng vài tháng, các chiến binh M23 đã tan rã và bị đưa vào các trại ở Rwanda và Uganda. Viện trợ phương Tây sau đó đã được khôi phục.
Tuy nhiên, lần này các nước tài trợ lại do dự trong việc áp dụng các biện pháp gây áp lực hiệu quả, Kagame đã tận dụng sự chần chừ đó để củng cố lợi thế của mình trên thực địa.
Lấy ví dụ về Mỹ. Cuộc tấn công vào Goma trùng với thời điểm chính quyền Trump thứ hai nhậm chức, điều này khó có thể là một sự trùng hợp ngẫu nhiên. Trước đây, không có quan chức phương Tây nào chỉ trích mạnh mẽ sự mâu thuẫn của Rwanda đối với M23 và sự hiện diện của quân đội nước này tại Congo hơn Ngoại trưởng Antony Blinken dưới thời Tổng thống Joe Biden. Tuy nhiên, đến tháng 1, Washington đã bị phân tâm bởi các vấn đề khác, Kagame hiểu rằng Trump khó có khả năng đặt ưu tiên cho nhân quyền như người tiền nhiệm của ông.
Hơn nữa, với việc chính quyền Trump đình chỉ toàn bộ viện trợ toàn cầu của Mỹ, một công cụ gây áp lực tiềm năng đã bị loại bỏ tạm thời. Ngày 20/2, Bộ Tài chính Mỹ cuối cùng đã áp đặt lệnh trừng phạt đối với Bộ trưởng chính phủ Rwanda và cựu Tổng Tham mưu trưởng quân đội James Kabarebe – người được xem là kiến trúc sư quân sự của mọi cuộc xâm nhập của Rwanda vào Congo từ những năm 1990 – cùng với Lawrence Kanyuka Kingston, phát ngôn viên của M23. Đây là phản ứng mạnh mẽ nhất của phương Tây cho đến nay, nhưng khi biện pháp này được công bố, M23 đã củng cố vững chắc vị trí tại Bukavu.
Châu Âu cũng đang gặp khó khăn trong việc đưa ra một quyết định có ý nghĩa. Đức đã đình chỉ các cuộc đàm phán viện trợ với Rwanda, còn Vương quốc Anh cũng đã tạm dừng cả viện trợ và hợp tác quốc phòng. Tuy nhiên, Luxembourg—quốc gia có thỏa thuận phát triển Kigali thành trung tâm tài chính—đã đơn phương chặn các biện pháp trừng phạt mạnh mẽ của Liên minh châu Âu, cho thấy lợi ích hẹp hòi của một số quốc gia thành viên có thể dễ dàng làm suy yếu nỗ lực chung. Trong khi đó, chiến dịch của M23 dường như đang đạt được động lực không thể ngăn cản. Theo chuyên gia kỳ cựu về Congo, Stephanie Wolters, “Kagame đã chấp nhận rủi ro có tính toán khi M23 chiếm Goma và Bukavu, và giờ ông ấy sẽ tiếp tục tiến lên.”
Đối với chính phủ Congo, phản ứng yếu kém của phương Tây chỉ lặp lại một hình ảnh đáng thất vọng. Hàng chục năm viện trợ phát triển và hỗ trợ quân sự cho Rwanda, cùng với việc phương Tây phụ thuộc nhiều vào lực lượng Rwanda trong các chiến dịch gìn giữ hòa bình của Liên Hợp Quốc, đã giúp một trong những quốc gia nhỏ và nghèo nhất châu Phi xây dựng một quân đội thuộc hàng tinh nhuệ nhất khu vực cận Sahara. Giờ đây, năng lực quân sự đó lại đang được sử dụng vào các mục tiêu phá hoại và vụ lợi. Trong chuyến thăm London vào giữa tháng 2, Ngoại trưởng Congo Thérèse Kayikwamba Wagner cảnh báo: “Rwanda đang tìm cách thay đổi chế độ bạo lực.
Chiến đấu hay chinh phục?
Tuy nhiên, chính phủ Rwanda đang phải trả một cái giá đắt cho cuộc phiêu lưu mới nhất của mình tại Congo. Hình ảnh vệ tinh cho thấy nghĩa trang quân sự Kanombe ở Kigali đã bổ sung hơn 600 ngôi mộ trong ba năm qua, trong khi các nguồn tin tình báo ước tính rằng thương vong của Lực lượng Phòng vệ Rwanda (RDF) có thể lên đến “hàng nghìn”. Thông báo tang lễ của các binh sĩ Rwanda thường xuyên xuất hiện trên các trang Facebook do các nhà hoạt động chống chính phủ lưu vong điều hành. Trong khi đó, gia đình của những người đã khuất đăng lời tri ân “RIP” trên TikTok kèm theo biểu tượng mặt khóc và âm thanh tiếng nức nở, nhiều người trong số họ chỉ mới được tuyển dụng gần đây. Thành viên của cộng đồng người Rwanda ở nước ngoài thường xuyên nhận được lời kêu cứu từ những người lính đào ngũ, những người cho rằng đất nước nhỏ bé của họ liên tục rơi vào chiến tranh và không thấy được lý do chính đáng cho cuộc can thiệp quân sự lần này.
Nhưng Kagame, người giành được 99,18% phiếu bầu trong cuộc bầu cử năm ngoái, đã tự đưa mình vào một vị thế gần như miễn nhiễm với sự suy giảm ủng hộ công chúng sau ba thập kỷ cầm quyền. Một thế hệ nhà báo độc lập đã bị bịt miệng, sát hại hoặc buộc phải lưu vong; những YouTuber và nhà báo công dân thay thế họ giờ đang mòn mỏi trong tù. Cả hệ thống tư pháp và xã hội dân sự đều dần bị chính trị hóa. Trong bối cảnh kiểm soát chặt chẽ như vậy, những chiếc túi đựng thi thể binh sĩ trở về có tác động rất nhỏ. “Thương vong không khiến Kagame chùn bước,” một cựu chỉ huy quân đội Rwanda nhận định.
Tất nhiên, Rwanda có thể lựa chọn phương án Balkan hóa miền đông Congo, để khu vực này vẫn nằm dưới danh nghĩa kiểm soát của Kinshasa nhưng trên thực tế do Kigali nắm quyền, thông qua một chính quyền bù nhìn và kiểm soát nền kinh tế giàu tài nguyên của khu vực. Kịch bản này sẽ có hậu quả nghiêm trọng đối với Congo, tạo tiền lệ để các vùng đất giàu tài nguyên khác của quốc gia khổng lồ này noi theo, làm mất ổn định toàn khu vực. Khi lực lượng M23 tiếp tục tiến công, những điều trước đây khó tưởng tượng nay đang dần trở thành hiện thực. Ngày càng có nhiều dấu hiệu cho thấy Kagame có thể nhắm đến mục tiêu lớn hơn.
Sultani Makenga, chỉ huy quân sự của M23 vào năm 2012 và 2013, hiếm khi xuất hiện trước công chúng kể từ khi Goma thất thủ. Thay vào đó, Corneille Nangaa, lãnh đạo Liên minh Sông Congo (Congo River Alliance), đã trở thành gương mặt đại diện cho chiến dịch này. Nangaa đến từ tỉnh Haut-Uélé, gần biên giới Congo với Sudan, và không phải là người Tutsi. Nhờ đó, ông có thể tạo vỏ bọc hợp pháp cho phe nổi dậy do Rwanda hậu thuẫn, khiến họ trông giống một phong trào quốc gia Congo với chương trình nghị sự rộng lớn hơn, thay vì chỉ bảo vệ lợi ích hẹp hòi của người Tutsi Congo. Những người ủng hộ Nangaa hy vọng điều này sẽ giúp họ giành lợi thế khi quân M23 tiến lên, khai thác tâm lý bất mãn ngày càng gia tăng của người dân đối với chính quyền Tshisekedi, vốn bị cho là hỗn loạn, yếu kém và tham nhũng.
Dẫu vậy, Nangaa vẫn sẽ gặp khó khăn trong việc thu hút sự ủng hộ của công chúng. Người dân Congo đều biết rằng khi còn là Giám đốc Ủy ban Bầu cử Congo, ông đã góp phần giúp Tshisekedi giành chiến thắng gây tranh cãi trong cuộc bầu cử năm 2018. Nhưng một ứng cử viên độc lập hơn sẽ là một rủi ro đối với Kigali, điều mà họ đã học được từ ba thập kỷ trước với Kabila – người mà Rwanda từng hậu thuẫn nhưng sau đó lại không thể lật đổ một năm sau khi đưa ông lên làm Tổng thống Congo. “Những người ra quyết định ở Rwanda có thể kết luận rằng việc thay đổi chế độ là quá rắc rối và không đáng,” Wolters nói. “Điều đó đồng nghĩa với việc phải đàm phán với một chính quyền hoàn toàn mới, mà ai được đưa lên cũng có nguy cơ bị dân chúng Congo bác bỏ, trong khi cộng đồng quốc tế sẽ phản đối. Do đó, Rwanda có thể chọn cách lùi lại và củng cố các lợi ích ở miền đông.”
Khi đứng bên bờ vực của cuộc Chiến tranh Congo lần thứ ba, Rwanda phải quyết định mức độ can thiệp của mình vào cục diện địa chính trị của khu vực Hồ Lớn châu Phi: liệu họ sẽ dừng lại ở việc thiết lập một chế độ bảo hộ trên thực tế ở Kivu, hay sẽ tiếp tục cố gắng tạo ra một chính quyền mới nhằm chia sẻ tài nguyên giữa Kigali và Kinshasa. Dù kết cục thế nào, cái giá phải trả đối với người dân Congo – hiện đang sống trong quốc gia nói tiếng Pháp đông dân nhất thế giới – chắc chắn sẽ rất lớn, và họ biết rằng không thể đặt hy vọng vào sự giúp đỡ của các nước láng giềng châu Phi hay phương Tây./.
Biên dịch: Bảo Trâm
Tác giả Michela Wrong là tác giả của cuốn sách “Đừng làm phiền: Câu chuyện về một vụ giết người chính trị và một chế độ châu Phi tồi tệ”.
Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả, không nhất thiết phản ánh quan điểm của Nghiên cứu Chiến lược. Mọi trao đổi học thuật và các vấn đề khác, quý độc giả có thể liên hệ với ban biên tập qua địa chỉ mail: [email protected]
