Kể từ khi Chiến tranh Lạnh kết thúc, mặc dù đôi lúc căng thẳng giữa các quốc gia Đông Á gia tăng, khu vực này vẫn không xảy ra các cuộc xung đột sắc tộc thường xuyên hay các hoạt động khủng bố gia tăng, nên nhìn chung đã được hưởng một nền hòa bình tương đối so với các khu vực khác trên thế giới. Do đó, các quốc gia trong khu vực đã duy trì cấu trúc an ninh từ thời Chiến tranh Lạnh. Tuy nhiên, trong những năm vừa qua, cục diện khu vực đã có những thay đổi nhanh chóng, Nga đã thiết lập mối quan hệ ngày càng phức tạp và có sức ảnh hưởng ở khu vực như việc xây dựng liên minh với Triều Tiên, làm sâu sắc hơn quan hệ với Trung Quốc… Điều đó đặt ra nhiều vấn đề phải điều chỉnh chiến lược an ninh đối với các quốc gia, trong đó có Nhật Bản.
Biến động trật tự dưới ảnh hưởng của chiến dịch quân sự đặc biệt Nga–Ukraine
Kể từ khi Nga triển khai chiến dịch quân sự đặc biệt tại Ukraine, trật tự an ninh tại các khu vực lân cận nước Nga đã có nhiều biến chuyển. Ở châu Âu, những quốc gia vốn theo đuổi chính sách quân sự trung lập từ thời Chiến tranh Lạnh đã gia nhập Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO) như Phần Lan (năm 2023) và Thụy Điển (năm 2024).
Tại khu vực trải dài từ Trung Đông đến Đông Âu và Á–Âu, Iran (năm 2023) và Belarus (năm 2024) đã trở thành thành viên chính thức của Tổ chức Hợp tác Thượng Hải (SCO). Ngoài ra, Ai Cập, Qatar, Ả Rập Xê-út, Bahrain, Kuwait, Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất (UAE), Maldives và Myanmar cũng đã gia nhập SCO với tư cách là các quốc gia đối thoại.
Điều cần đặc biệt lưu ý là: lý do thu hút nhiều quốc gia muốn tham gia vào SCO không chỉ nằm ở xu hướng phản đối ảnh hưởng của Mỹ hay mong muốn xây dựng một trật tự thế giới đa cực. Ngoài các yếu tố chiến lược đó, nhiều quốc gia bị phương Tây áp đặt cấm vận kinh tế vẫn có thể tiếp cận thị trường khu vực và các sáng kiến tích hợp hạ tầng giao thông và vận tải trong khối. Đây là điểm hấp dẫn mang tính thực chất của SCO.
Việc mở rộng của SCO cũng như BRICS có thể được xem như một dấu hiệu cho thấy “thế giới ngoài phương Tây” đang dần định hình thành một thực thể ngày càng rõ ràng.
Tại Đông Á, năm 2024 đã đánh dấu một bước ngoặt khi hợp tác quân sự giữa Trung Quốc và Nga bước vào một giai đoạn mới, đồng thời quan hệ giữa Triều Tiên và Nga cũng được nâng cấp thành liên minh quân sự. Với những thay đổi trên, năm 2024 có thể được xem là thời điểm chuyển mình của môi trường an ninh khu vực Đông Bắc Á dưới ảnh hưởng lan tỏa từ cuộc xung đột ở Ukraine.
Nga và Trung Quốc: Mối liên kết chiến lược ngày càng sâu sắc
Vào ngày 4 tháng 2 năm 2022, tại cuộc hội đàm cấp cao Nga – Trung ở Bắc Kinh, Tổng thống Vladimir Putin và Chủ tịch Tập Cận Bình đã tuyên bố thiết lập “mối quan hệ hữu nghị không giới hạn”. Sau khi Nga triển khai chiến dịch quân sự đặc biệt tại Ukraine, Trung Quốc không tham gia các lệnh trừng phạt kinh tế chống Nga và giữ lập trường trung lập, tiếp tục theo dõi tình hình. Tuy nhiên, trong tuyên bố chung tại hội nghị thượng đỉnh tổ chức ở Moskva vào ngày 21 tháng 3 năm 2023, hai nhà lãnh đạo tái khẳng định sẽ tăng cường quan hệ đối tác chiến lược toàn diện và cùng hợp tác để xây dựng một kiểu quan hệ quốc tế mới.
Tuyên bố này chỉ trích mạnh mẽ sự lan rộng của “chủ nghĩa bá quyền, chủ nghĩa đơn phương và chủ nghĩa bảo hộ”, đồng thời bác bỏ các nỗ lực thay thế nguyên tắc phổ quát của luật pháp quốc tế bằng cái gọi là “trật tự dựa trên luật lệ” – ngụ ý phê phán chính sách của Mỹ – và thể hiện lập trường đối trọng rõ rệt hơn. Theo chuyên gia Alexander Gabuev thuộc Trung tâm Nga–Á Âu của Quỹ Carnegie vì Hòa bình Quốc tế, Bắc Kinh xem Moskva là một đối tác cấp dưới không thể thiếu trong việc đối phó với Mỹ và các nước đồng minh. Tuy nhiên, ông cũng lưu ý rằng mặc dù Trung Quốc có ảnh hưởng lớn đến Nga, nhưng điều đó không đồng nghĩa với việc có thể kiểm soát hoàn toàn Kremlin. Mối quan hệ không cân xứng này cũng được thấy trong các cặp quốc gia có thể chế tương tự như Trung Quốc – Triều Tiên hay Nga – Belarus.
Một điểm đáng chú ý trong hội nghị năm 2023 là việc tăng cường hợp tác trong lĩnh vực không gian và công nghệ hạt nhân. Đối với lĩnh vực không gian, tuyên bố chung đưa vào chương trình hợp tác giữa Tập đoàn Vũ trụ Roscosmos của Nga và Cơ quan Hàng không Vũ trụ Quốc gia Trung Quốc (CNSA) từ năm 2023 đến 2027. Về công nghệ hạt nhân, trong số 14 văn bản được ký kết tại hội nghị, có hai văn bản liên quan đến đào tạo nhân lực và công nghệ lò phản ứng nhanh cùng chu trình nhiên liệu hạt nhân. Trong 10 tháng đầu năm 2024, giá trị nhập khẩu uranium đã làm giàu từ Nga sang Trung Quốc đã tăng hơn ba lần so với cùng kỳ năm trước.
Diễn biến này không chỉ phản ánh việc Trung Quốc đang tăng cường năng lực hạt nhân, mà còn làm gia tăng lo ngại về đối đầu giữa Trung – Nga và Mỹ trong thị trường năng lượng hạt nhân. Vì Nga đóng vai trò lớn và lĩnh vực hạt nhân rất khó bị thay thế trong ngắn hạn, nên ngành này đã không nằm trong danh sách các biện pháp trừng phạt kinh tế. Tính đến năm 2023, Nga chiếm khoảng 27% lượng uranium đã làm giàu cung cấp cho các lò phản ứng thương mại ở Mỹ. Tuy nhiên, vào tháng 5 năm 2024, chính quyền Tổng thống Joe Biden đã ký sắc lệnh cấm nhập khẩu uranium từ Nga. Đáng chú ý là gần thời điểm đó, lượng uranium đã làm giàu xuất khẩu từ Trung Quốc sang Mỹ tăng lên, làm dấy lên nghi ngờ về việc lách cấm vận.
Tuyên bố chung cũng xác nhận việc thường xuyên tổ chức tuần tra và diễn tập chung trên biển và trên không, thể hiện xu hướng tăng cường hợp tác quân sự. Đây là đường hướng tiếp tục được đẩy mạnh trong quan hệ Nga – Trung năm 2024.
Ngày 16–17 tháng 5 năm 2024, Tổng thống Putin đã tới Bắc Kinh nhân dịp kỷ niệm 75 năm thiết lập quan hệ ngoại giao giữa hai nước. Tuyên bố chung sau hội nghị đánh giá: “Quan hệ Nga – Trung hiện nay, so với liên minh quân sự – chính trị thời Chiến tranh Lạnh, thúc đẩy sự phối hợp giữa các quốc gia, không mang tính đối đầu và không nhằm vào bên thứ ba”, đồng thời cho rằng: “Giữa bối cảnh quốc tế biến động, Nga – Trung đã thể hiện được tính ổn định và bền vững, vượt qua những thay đổi nhanh chóng của thế giới, và đang trải qua giai đoạn tốt đẹp nhất trong lịch sử quan hệ song phương.” Có thể thấy sự tự tin của hai nước rằng ngay cả sau thử thách lớn nhất kể từ sau khi ký Hiệp ước Hữu nghị và Hợp tác năm 2001 – là chiến dịch quân sự đặc biệt của Nga tại Ukraine – mối quan hệ chiến lược thể chế hóa giữa hai nước vẫn không bị suy giảm.
Tuyên bố chung năm 2024 đi xa hơn tuyên bố năm trước trong lĩnh vực hợp tác quốc phòng, nhấn mạnh: “Mở rộng phạm vi diễn tập và huấn luyện chiến đấu chung, tổ chức tuần tra thường xuyên trên biển và trên không, tăng cường phối hợp trong khuôn khổ song phương và đa phương.” Kể từ tháng 7 năm 2019, các cuộc tuần tra trên không giữa Trung Quốc và Nga đã được tiến hành tại khu vực biển Nhật Bản và biển Hoa Đông. Trong cuộc tuần tra thứ tám vào ngày 24 tháng 7 năm 2024, đã ghi nhận một số điểm mới:
Khu vực tuần tra được mở rộng ra không phận biển Bering, gần bang Alaska (Mỹ); đây là lần đầu tiên Nga tiến hành tuần tra ở Bắc Thái Bình Dương cùng Trung Quốc.
Theo Bộ Quốc phòng Nga, máy bay tham gia là 2 chiếc H-6K của Trung Quốc và 2 chiếc Tu-95MS của Nga, đều có khả năng mang vũ khí hạt nhân.
Đây cũng là lần đầu tiên cả hai bên điều động máy bay xuất phát từ cùng một căn cứ không quân tại vùng Viễn Đông của Nga.
Phía Trung Quốc khẳng định đây không phải hoạt động nhằm vào bất kỳ quốc gia nào, cũng không liên quan đến tình hình khu vực hoặc thế giới. Tuy nhiên, cần lưu ý rằng cuộc diễn tập này diễn ra trùng thời điểm với RIMPAC 2024 – cuộc tập trận hải quân đa quốc gia do Mỹ chủ trì. Vì vậy, có thể hiểu đây là phản ứng của Nga – Trung trước sự tăng cường hợp tác giữa các nước châu Á với Mỹ và NATO dưới thời chính quyền Biden.
Về vấn đề Đài Loan, tuyên bố năm 2022 của hai nhà lãnh đạo vẫn lặp lại quan điểm truyền thống: “Nga khẳng định ủng hộ nguyên tắc ‘Một Trung Quốc’, công nhận Đài Loan là một phần không thể tách rời của Trung Quốc và phản đối mọi hình thức độc lập của Đài Loan.” Tuy nhiên, trong tuyên bố năm 2024, có thêm đoạn: “Kiên quyết ủng hộ các nỗ lực của Trung Quốc trong việc bảo vệ chủ quyền quốc gia, toàn vẹn lãnh thổ và thống nhất đất nước.” Mặc dù hiện chưa thể xác định liệu lập trường hay hành động của Nga đối với vấn đề Đài Loan có thay đổi hay không, nhưng nếu trong tương lai Trung Quốc cần đến sự hỗ trợ của Nga, thì mức độ hỗ trợ đó có thể sẽ được đo bằng chính những gì Trung Quốc đã thể hiện với Nga trong chiến dịch quân sự đặc biệt tại Ukraine.
Nga và Bắc Triều Tiên: Tại sao lại hình thành liên minh?
Vào ngày 19 tháng 6, một tháng sau hội nghị thượng đỉnh ở Bắc Kinh, ông Putin đã gặp ông Kim Jong Un tại Bình Nhưỡng và ký Hiệp ước Đối tác chiến lược toàn diện gồm 23 điều khoản (có hiệu lực từ ngày 4/12/2024). Điều quan trọng là Điều 4 nêu rõ: “Nếu một bên bị tấn công vũ trang từ một hoặc nhiều quốc gia dẫn đến tình trạng chiến tranh, bên kia theo Điều 51 Hiến chương Liên Hợp Quốc và theo luật pháp Nga và Bắc Triều Tiên, sẽ sử dụng mọi biện pháp trong khả năng để ngay lập tức cung cấp hỗ trợ quân sự hoặc hỗ trợ khác.” Văn bản này thể hiện rõ nguyên tắc tự vệ tương hỗ – có thể hiểu là khôi phục một liên minh quân sự tương tự thời Liên Xô.
Kể từ tháng 2/2022, mối quan hệ Nga–Triều Tiên phát triển nhanh: Triều Tiên ủng hộ Nga, trong khi lúc đầu phía Nga giữ thái độ thận trọng. Tháng 7/2023, Bộ trưởng Quốc phòng Shoigu dẫn đầu đoàn sang Bình Nhưỡng, mở đầu cho việc tăng cường hợp tác quân sự. Đến tháng 9, tại căn cứ vũ trụ Vostochny, Putin – Kim Jong Un có cuộc gặp thứ hai sau bốn năm, hé lộ việc hợp tác trong lĩnh vực vệ tinh và tên lửa. Lúc ấy, việc chuyển cấp độ quan hệ lên “chiến lược” đã được dự đoán, nhưng việc tiến thêm thành “liên minh có nghĩa vụ quân sự tương hỗ” là điều vượt ngoài dự kiến.
Lý do chính: lợi ích chiến thuật trong bối cảnh chiến tranh. Trước khi ký hiệp ước, Nga đã nhận đạn pháo và tên lửa từ Triều Tiên, đổi lại Triều Tiên được lương thực và tiếp nhận lao động. Cuối tháng 10/2024, có báo cáo về việc binh sĩ Triều Tiên, sau khi tập huấn ở Viễn Đông Nga, được triển khai ở tỉnh Kursk (bị tấn công từ Ukraine). Nhà nước Liên bang gọi chiến dịch là “Chiến dịch quân sự đặc biệt của Nga tại Ukraine” và không triển khai tổng động viên, Nga phải tăng giá hợp đồng lính và tuyển dụng trong các cộng đồng di cư , rồi chọn sử dụng binh sĩ Triều Tiên để tăng quân số ở Đông Ukraine mà không phải rút quân khỏi Kursk.
Không rõ liệu mối quan hệ hỗ trợ này có duy trì sau khi chiến sự kết thúc. Điều 4 có điều khoản rằng việc hỗ trợ quân sự phải tuân theo pháp luật nội bộ. Nga sửa hiến pháp năm 2020 (Điều 79) xác lập ưu tiên hiến pháp trên luật quốc tế, nghĩa là các hiệp ước không phù hợp có thể không được thực thi. Điều này nhằm ngăn Nga bị cuốn vào các xung đột vùng khác liên quan Triều Tiên. Ngay cả các hiệp ước an ninh tương tự, như trường hợp Nagorno-Karabakh giữa Armenia–Azerbaijan, cũng không đảm bảo thực thi đầy đủ.
Xét đến yếu tố chiến lược, đến tháng 5/2024, Mỹ dưới thời Chính quyền Biden đã siết chặt trừng phạt và cho phép Ukraine dùng vũ khí Mỹ tấn công thâm nhập vào lãnh thổ Nga. Với mong muốn tập trung chiến dịch ở Đông Ukraine mà không khiêu khích NATO, Nga phải tìm đến Triều Tiên. Thêm vào đó, ở thời điểm diễn ra bầu cử Mỹ, việc giữ Triều Tiên làm “lá bài” dự phòng nếu có chính quyền ôn hòa hơn, có thể mang lại lợi thế cho Nga.
Cả Nga và Triều Tiên đều phụ thuộc nhiều vào Trung Quốc, vì vậy họ chắc chắn xem xét vị thế của Bắc Kinh. Kể từ khi chiến dịch bắt đầu và Putin bị ICC truy tố, sự hiện diện của Trung Quốc ở vùng Viễn Đông và Bắc Cực ngày càng tăng. Việc Nga và Triều Tiên ký liên minh tạo ra một mức độ độc lập đối với Trung Quốc trong khi vẫn giữ được sự cân bằng trong quan hệ Trung‑Nga.
Chuẩn bị cho sự kết thúc của một Đông Á hòa bình
Kể từ khi Chiến tranh Lạnh kết thúc, mặc dù đôi lúc căng thẳng giữa các quốc gia Đông Á gia tăng, khu vực này vẫn không xảy ra các cuộc xung đột sắc tộc thường xuyên hay các hoạt động khủng bố gia tăng, nên nhìn chung đã được hưởng một nền hòa bình tương đối so với các khu vực khác trên thế giới. Do đó, các quốc gia trong khu vực đã duy trì cấu trúc an ninh từ thời Chiến tranh Lạnh.
Tuy nhiên, trong bối cảnh mối quan ngại ngày càng gia tăng trước việc tăng cường hợp tác quân sự giữa Trung Quốc – Nga và Nga – Triều Tiên là các quốc gia lân cận, chính sách và dư luận ở Nhật Bản có xu hướng nghiêng về việc tăng cường năng lực răn đe. Tuy vậy, song song với điều đó, cũng cần suy nghĩ đến các biện pháp song phương và đa phương nhằm “kiểm soát” các xung đột và căng thẳng./.
Biên dịch: Bảo Trâm
Tác giả: Miho Kato là Phó Giáo sư tại Viện Nghiên cứu Hòa bình Hiroshima, Đại học Thành phố Hiroshima. Bài viết là một chương nằm trong báo cáo nghiên cứu Nga được công bố gần đây trên Viện Nghiên cứu Các vấn đề Quốc tế, Nhật Bản.
Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả, không nhất thiết phản ánh quan điểm của Nghiên cứu Chiến lược. Mọi trao đổi học thuật và các vấn đề khác, quý độc giả có thể liên hệ với ban biên tập qua địa chỉ mail: [email protected]
Tài liệu tham khảo:
1. 2020 年代の SCO の拡大については、以下を参照されたい。加藤美保子「上海協力機構とユーラシアの新地域主義」広島平和研究所編『アジ アの平和とガバナンス II』有信堂高文社、2025 年。
2. Administratsiia Prezidenta Rossii, “Sovmestnoe zaiavlenie Rossiiskoi Federatsii i Kitaiskoi Narodnoi Respubliki ob uglublenii otnoshenii vseob’’emliushchego partnerstva i strategicheskogo vzaimodeistviia, vstupaiushchikh v novuiu epokhu,” March 21, 2023. http://www.kremlin.ru/supplement/5920 （2025 年 4 月 12 日閲覧）
3. Alexander Gabuev, “What’s Really Going on between Russia and China: Behind the Scenes, They are Deepening Their Defense Partnership,” Foreign Affairs, April 12, 2023. https://www.foreignaffairs.com/united-states/whatsreally-going-between-russia-and-china （2025 年 4 月 12 日閲覧）
4. 「ロシア科学・高等教育省、中国科学技術部、ドゥブナ合同原子核研究所と中国科学院の間の基礎科学研究分野の協力強化に関する議定書」 および「ロシア国営企業ロスアトムと中国国家原子力機構の間の高速増殖炉および核燃料サイクル技術分野の長期協力の包括的プログラム」が調 印された。Administratsiia Presidenta Rossii, “Perechen’ documentov, podpisannykh v ramkakh gosudarstvennogo vizita v Rossiiskuiu Federatsiiu Predsedatelia Kitaiskoi Narodnoi Respubliki Si Tszin’pina,” March 21, 2023. http://www.kremlin.ru/supplement/5918 （2025 年 4 月 12 日閲覧）
5. “Kitai uvelichil zakupki urana u Rossii bolee chem vtroe,” RIA Novosti, November 22, 2024. https://ria.ru/20241122/kitay-1985112775.html （2025 年 4 月 12 日閲覧）
6. Reuters, “Russia Restricts Enriched Uranium Exports to the United States,” November 16, 2024. https://www.reuters.com/markets/commodities/russia-restricts-enriched-uranium-exports-united-states-2024-11-15/ （2025 年 4 月 12 日閲覧）
7. Timothy Gardner, “US Probes Uranium Imports from China to prevent Circumventing Russian Ban,” September 18, 2024. https://www.reuters.com/markets/commodities/us-probes-uranium-jump-china-amid-concerns-over-russianimport-ban-2024-09-17/ （2025 年 4 月 12 日閲覧）
8. Administratsiia Presidenta Rossii, “Sovmestnoe zaiavlenie Rossiiskoi Federatsii i Kitaiskoi Narodnoi Respubliki ob uglublenii otnoshenii vseob’’emliushchego partnerstva i strategicheskogo vzaimodeistviia, vstupaiushchikh v novuiu epokhu, v kontekste 75-letiia ustanovleniia diplomaticheskikh otnoshenii mezhdu dvumia stranami,” May 16, 2024. http://kremlin.ru/supplement/6132 （2025 年 4 月 12 日閲覧）
9. 本節の記述は、以下の資料を参考にした。Heather Williams, Kari A. Bingen, and Lachlan MacKenzie, “Why Did China and Russia Stage a Joint Bomber Exercise near Alaska?,” July 30, 2024. https://www.csis.org/analysis/why-did-china-andrussia-stage-joint-bomber-exercise-near-alaska （2025 年 4 月 12 日閲覧）
10. 2024 年版では、「ロシア側は一つの中国原則への支持を確認し、台湾が中国の不可分の一部であることを承認し、台湾のいかなる形での独立に も反対する」という表現に変わった。
11. 当初ロシア側は条約全文を公開しなかったが、現在はロシア外務省のウェブサイトで公開されている。Ministerstvo inostrannykh del Rossiiskoi Federatsii, “Dogobor o vseob’’emliushchem strategicheskom partnerstve mezhdu Rossiiskoi Federatsiei i Koreiskoi Narodno-Demokraticheskoi Respublikoi,” https://www.mid.ru/ru/foreign_policy/international_contracts/international_contracts/2_contract/62546/ （2025 年 4 月 12 日閲覧）
12. 2000 年以降の露朝関係とウクライナ侵攻後の関係強化については以下を参照されたい。加藤美保子「ウクライナ侵攻が露朝関係に与えたインパ クト—大国間競争と国益の変遷の観点から—」『ロシア・ユーラシアの社会』2024 年冬号、No. 1070.
13. Karolina Hird, Daniel Shats, and Alison O’Neil, “North Korea Joins Russia’s War Against Ukraine: Operational and Strategic Implications in Ukraine and Northeast Asia,” October 25, 2024. https://www.understandingwar.org/backgrounder/north-korea-joins-russias-war-against-ukraine-operational-andstrategic-implications （2025 年 4 月 12 日閲覧）
