Trong bối cảnh chính trị phức tạp và rối ren của Đông Nam Á hiện tại, Myanmar đang đối mặt với những cuộc xung đột khốc liệt, nơi mà các yếu tố lịch sử, văn hóa, quyền lực và tranh chấp chính trị hòa quyện, tạo nên một thực trạng chính trị đầy biến động. Trong bối cảnh này, sự hiện diện của Trung Quốc – một cường quốc đang nổi lên với tham vọng tái cấu trúc trật tự toàn cầu – ngày càng trở nên rõ nét trong mọi lĩnh vực của đời sống chính trị, kinh tế và xã hội Myanmar. Mối quan hệ giữa hai quốc gia không chỉ đơn thuần là sự tương tác giữa hai thực thể độc lập, mà còn là một sự cộng sinh phức tạp, nơi mà lợi ích quốc gia, tham vọng khu vực và những mâu thuẫn nội bộ giao thoa, tạo ra một bức tranh đa dạng về quyền lực và ảnh hưởng. Trong bối cảnh đó, việc phân tích tác động của Trung Quốc đối với tình hình chính trị Myanmar trở thành một hành trình khám phá những động lực sâu xa định hình tương lai của khu vực Đông Nam Á.
Tình hình chính trị phức tạp ở Myanmar hiện nay
Tình hình căng thẳng tại Myanmar bắt nguồn từ cuộc tổng tuyển cử diễn ra vào ngày 8/11/2020. Đảng Liên minh Đoàn kết và Phát triển (USDP), được sự hỗ trợ của Quân đội, chỉ giành được 33 ghế. Vào ngày 26/1, Quân đội Myanmar đã đưa ra tối hậu thư cho Ủy ban Bầu cử, yêu cầu giải quyết các cáo buộc gian lận trong cuộc bầu cử, đồng thời tuyên bố sẽ có hành động nếu không nhận được phản hồi. Ủy ban Bầu cử ngay lập tức bác bỏ các cáo buộc và khẳng định rằng cuộc bầu cử đã diễn ra một cách tự do, công bằng và đáng tin cậy, phản ánh đúng nguyện vọng của người dân. Không đồng ý với quan điểm của Ủy ban Bầu cử, quân đội đã tiến hành đảo chính và tuyên bố kiểm soát chính quyền trong vòng một năm.
Phiến quân Myanmar đã bắt giữ hàng trăm binh sĩ chính phủ làm tù binh. Chính quyền quân sự Myanmar đang nỗ lực ngăn chặn các cuộc tấn công từ quân nổi dậy trên toàn quốc, đồng thời cố gắng ổn định nền kinh tế bị ảnh hưởng nghiêm trọng sau cuộc đảo chính. Nhóm nổi dậy Arakan Army (AA) thông báo đã kiểm soát thị trấn Buthidaung ở miền tây Myanmar, nơi các tay súng của họ đang giao tranh với quân đội chính phủ tại vùng ngoại ô.
Chính quyền Myanmar kêu gọi các nhóm vũ trang nên tìm kiếm giải pháp hòa bình thông qua con đường đảng phái và bầu cử nhằm hướng tới sự phát triển bền vững. Đồng thời, đất nước này cũng đang khắc phục hậu quả do bão Yagi gây ra, khiến hơn 400 người thiệt mạng và hàng trăm nghìn người cần hỗ trợ.
AA là một tổ chức vũ trang đại diện cho cộng đồng dân tộc thiểu số ở bang Rakhine, nằm ở phía Tây Myanmar. Tổ chức này dự kiến sẽ mở rộng lãnh thổ kiểm soát về phía bắc và phía nam Rakhine, gồm các thị trấn Maungdaw và Taungup.
Để đối phó, quân đội Myanmar có thể gia tăng các chiến dịch không kích vào các khu vực mà AA kiểm soát và tăng cường tuyển mộ người Rohingya từ các trại tị nạn xung quanh Sittwe. AA cũng có thể phải đối mặt với tình hình nổi loạn ngày càng gia tăng từ các nhóm vũ trang Rohingya, bao gồm Tổ chức Đoàn kết Rohingya và Quân đội Cứu thế Rohingya Arakan, những tổ chức đã tham gia chiến đấu cùng quân đội từ năm 2024.
Căng thẳng giữa cộng đồng có thể gia tăng, dẫn đến nguy cơ bạo lực giữa người Rakhine theo đạo Phật và người Rohingya theo đạo Hồi. Cuộc xung đột đã làm gián đoạn chuỗi cung ứng lương thực và buộc nhiều thường dân phải rời bỏ nơi cư trú, điều này sẽ ảnh hưởng tiêu cực đến nỗ lực của AA trong việc thiết lập một khu vực tự quản. Số lượng người tị nạn có thể gia tăng tại Bangladesh, nơi các trại tị nạn đang tiếp nhận khoảng một triệu người Rohingya, những người đang chịu áp lực từ bạo lực và sự tuyển mộ cưỡng bức của các nhóm vũ trang Rohingya.
Mối quan hệ giữa Myanmar và một số quốc gia Đông Nam Á đang trở nên lạnh nhạt do phản ứng của họ trước chính sách nghiêm ngặt của chính quyền quân sự Myanmar liên quan đến vấn đề di cư bất hợp pháp từ Bangladesh. Các chuyến thăm gần đây của Bộ trưởng Quốc phòng Nga Sergei Shoigu và Ngoại trưởng Sergei Lavrov tới Myanmar cho thấy sự hợp tác ngày càng chặt chẽ không chỉ giữa Myanmar và Trung Quốc mà còn với Nga. Nga không ủng hộ các biện pháp trừng phạt từ phương Tây, đồng thời hợp tác trong lĩnh vực kỹ thuật quân sự cũng như tăng cường trao đổi sinh viên từ Myanmar sang học tại các trường đại học Nga. Ngoài ra, việc phát triển quan hệ kinh tế thương mại cũng đang được bàn luận. Thủ tướng kiêm Tổng tư lệnh Min Aung Hlaing đã được Bộ Quốc phòng Nga trao tặng Huân chương Vì củng cố Khối thịnh vượng chung Quân sự.
Sự gia tăng quan hệ giữa Myanmar với Trung Quốc và Nga, trong bối cảnh mối quan hệ xấu đi với Hoa Kỳ và các đồng minh, cho thấy nước này đang dần tham gia vào một liên minh toàn cầu chống lại phương Tây.
Quân đội Trung Quốc ngày 26/8/2024 thông báo các cuộc tuần tra tập trung tại khu vực Thụy Lệ, Trấn Khang và một số khu vực tỉnh Vân Nam, giáp biên giới Myanmar. Trung Quốc tuyên bố cuộc xung đột ở Myanmar đang tác động tiêu cực tới sự ổn định và trật tự xã hội ở khu vực biên giới hai nước. Trung Quốc cho biết nước này sẽ tiếp tục “cam kết hỗ trợ khôi phục hòa bình và ổn định ở Myanmar”. Gần đây, chính quyền quân sự Myanmar đã gia hạn tình trạng khẩn cấp toàn quốc thêm 6 tháng. Thống tướng Min Aung Hlaing nhiều lần cam kết sẽ tổ chức bầu cử đa đảng, cho biết các cuộc thăm dò sẽ diễn ra vào năm sau. Ông khẳng định chính quyền quân sự không có ý định nắm quyền lâu dài.
Vào thứ Ba, ngày 15/10/2024 người đứng đầu chính quyền quân sự Myanmar đã mời các nhóm nổi dậy dân tộc tham gia đàm phán hòa bình, chấm dứt xung đột vũ trang đất nước. Đây là lần thứ hai trong chưa đầy một tháng mà các tướng cầm quyền công khai khuyến khích việc đàm phán.
Động lực can dự của Trung Quốc vào vấn đề Myanmar
Myanmar, với hình dáng giống như một con rồng uốn lượn, không chỉ đóng vai trò là cầu nối địa lý mà còn là chìa khóa mở ra cánh cửa ảnh hưởng rộng lớn của Trung Quốc tại khu vực Đông Nam Á và xa hơn nữa. Myanmar đóng vai trò quan trọng trong chiến lược của Trung Quốc. Với vị trí địa lý đặc biệt nằm giữa hai cường quốc châu Á là Trung Quốc và Ấn Độ, cùng với bờ biển dài hướng ra Ấn Độ Dương, Myanmar trở thành một cửa ngõ chiến lược mà Trung Quốc mong muốn kiểm soát. Đây không chỉ là con đường ngắn để Trung Quốc tiếp cận các tuyến hàng hải quan trọng, mà còn là nền tảng để nước này mở rộng ảnh hưởng ra ngoài khu vực Đông Á.
Ngoài giá trị về vị trí địa lý, Myanmar còn sở hữu nguồn tài nguyên thiên nhiên phong phú, từ các mỏ dầu khí tiềm năng đến những khoáng sản quý hiếm và rừng rậm bạt ngàn. Đối với nền kinh tế khổng lồ của Trung Quốc, luôn cần thiết nguồn nguyên liệu, Myanmar như một ốc đảo màu mỡ giữa bối cảnh tài nguyên toàn cầu đang dần cạn kiệt.
Trong nỗ lực kết nối lục địa Á-Âu thông qua Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI), Trung Quốc đã đầu tư hàng tỷ đô la vào các dự án hạ tầng tại Myanmar. Từ các đường ống dẫn dầu khí xuyên quốc gia cho đến các cảng nước sâu hiện đại và hệ thống đường sắt kết nối. Những công trình này không chỉ phục vụ mục tiêu kinh tế mà còn là công cụ để Trung Quốc tăng cường mối quan hệ với Myanmar, tạo ra sự phụ thuộc lẫn nhau mà Trung Quốc có thể khai thác trong tương lai.
Trong cuộc cạnh tranh ảnh hưởng với Ấn Độ – đối thủ lớn nhất của Trung Quốc trong khu vực, Myanmar trở thành một quân cờ chiến lược. Bằng cách củng cố mối quan hệ với Naypyidaw, Trung Quốc không chỉ ngăn chặn sự mở rộng ảnh hưởng của New Delhi mà còn tạo ra một đòn bẩy địa chính trị mạnh mẽ ngay tại khu vực gần gũi với Ấn Độ. Hơn nữa, một Myanmar ổn định và hợp tác sẽ đảm bảo an ninh cho biên giới phía tây nam của Trung Quốc. Điều này cho phép Bắc Kinh tập trung vào các vấn đề khác, đặc biệt là những tranh chấp lãnh thổ tại Biển Đông và tình hình Đài Loan.
Cuối cùng, thông qua việc thiết lập mối quan hệ chặt chẽ với Myanmar, Trung Quốc đang từng bước gia tăng ảnh hưởng trong ASEAN – một tổ chức khu vực ngày càng có vai trò quan trọng trong bối cảnh địa chính trị toàn cầu. Myanmar trở thành cầu nối giúp Trung Quốc thâm nhập sâu hơn vào khu vực Đông Nam Á, nơi mà Bắc Kinh coi là sân sau chiến lược của mình.
Myanmar đóng vai trò then chốt trong chiến lược chuỗi ngọc trai của Trung Quốc – một mạng lưới các cảng và cơ sở hải quân kéo dài từ Hồng Kông đến Sudan, nhằm bảo vệ các tuyến đường biển quan trọng của nước này. Cảng nước sâu Kyaukpyu ở Myanmar, được Trung Quốc đầu tư và xây dựng, là một tài sản quý giá trong chuỗi này, cung cấp cho Trung Quốc một lối ra chiến lược ra Ấn Độ Dương.
Vai trò của Myanmar trong chiến lược của Trung Quốc không chỉ dừng lại ở mức độ một quốc gia láng giềng thông thường. Nó là chìa khóa mở ra cánh cửa ảnh hưởng rộng lớn của Trung Quốc tại Đông Nam Á, là bàn đạp để Bắc Kinh tiếp cận Ấn Độ Dương, và là một mắt xích quan trọng trong tham vọng thống trị khu vực của cường quốc này. Trong bối cảnh địa chính trị phức tạp của châu Á, Myanmar ngày càng trở nên quan trọng đối với Trung Quốc, và mối quan hệ giữa hai nước chắc chắn sẽ tiếp tục thu hút sự chú ý trong những năm tới. Trung Quốc vẫn giữ vai trò là đối tác quan trọng của Myanmar, việc kết nối trực tiếp qua Myanmar tới Ấn Độ Dương có ý nghĩa địa chiến lược lớn, đặc biệt là qua biên giới đất liền. Là một phần trong sáng kiến toàn cầu “Một vành đai, Một con đường”, Trung Quốc đang nỗ lực tăng cường mối quan hệ với Naypyidaw nhằm xây dựng một hành lang giao thông bộ nối liền Myanmar, Thái Lan, Malaysia và kéo dài đến Singapore. Đặc điểm địa lý tự nhiên và chính trị độc đáo của khu vực này tạo điều kiện thuận lợi cho việc triển khai dự án đầy tham vọng.
Việc Trung Quốc phát triển một mạng lưới liên kết hiệu quả giữa Trung Quốc, Myanmar, Thái Lan, Malaysia và Singapore sẽ góp phần củng cố đáng kể vị thế của nước này trong khu vực, đồng thời làm giảm ảnh hưởng của Hoa Kỳ. Việc tăng cường mối quan hệ với Myanmar sẽ giúp Trung Quốc củng cố quyền kiểm soát đối với khu vực Tam giác vàng nổi tiếng và hoạt động buôn bán ma túy. Tổ chức mafia ma túy tại Tam giác vàng đã hình thành từ những năm 1950. Đối với Trung Quốc, việc thiết lập trật tự trong khu vực này không chỉ nhằm loại bỏ mối đe dọa từ ma túy, đặc biệt là ở khu vực đông bắc Tam giác vàng, nơi có sự tham gia trực tiếp của Trung Quốc và Việt Nam vào các hoạt động tội phạm, mà còn nhằm khôi phục công lý lịch sử. Đối với Myanmar, nơi là trung tâm cung cấp ma túy bất hợp pháp, việc tiêu diệt mafia ma túy đồng nghĩa với việc cắt đứt nguồn tài trợ chính cho các lực lượng ly khai tại các tỉnh Shan và Kachin ở phía bắc đất nước. Trung Quốc hiện đang tìm kiếm nguồn năng lượng và nguyên liệu thô cho ngành công nghiệp của mình, vì vậy họ đã tích cực xuất khẩu gỗ, bao gồm cả các loại gỗ quý. Đồng thời, Trung Quốc cũng đang khai thác các mỏ khí đốt trên thềm lục địa và xây dựng hệ thống đường ống dẫn khí.
Năm 2013, Trung Quốc và Myanmar đã thiết lập quan hệ đối tác hợp tác chiến lược toàn diện dựa trên nguyên tắc tôn trọng lẫn nhau, bình đẳng và cùng có lợi, đồng thời tăng cường giao lưu và hợp tác trong các lĩnh vực chính trị, kinh tế, thương mại, văn hóa, giao lưu nhân dân và quân sự. Trung Quốc vẫn giữ vị trí là một trong những nhà đầu tư nước ngoài hàng đầu tại Myanmar. Hai bên đang tích cực thúc đẩy hợp tác trong các lĩnh vực như năng lượng, hạ tầng và các lĩnh vực khác có liên quan đến lợi ích của người dân. Đặc biệt, đã có những bước tiến mới trong các dự án hợp tác lớn như đường ống dẫn dầu và khí đốt, trong đó đường ống dẫn khí tự nhiên đã chính thức đi vào hoạt động sau khi hoàn tất xây dựng. Hai bên cũng đang nỗ lực thúc đẩy hợp tác cùng có lợi trong các khuôn khổ như Tiểu vùng sông Mê Kông mở rộng và Hành lang kinh tế Bangladesh-Trung Quốc-Ấn Độ-Myanmar.
Trong những năm gần đây, Trung Quốc đã trở thành một trong những đối tác thương mại lớn nhất của Myanmar. Ngoài ra, việc mở rộng kinh tế tại Myanmar đã được thúc đẩy. Hợp tác kinh tế trong khu vực tiểu vùng sông Mê Kông, bao gồm Trung Quốc, Lào, Campuchia, Thái Lan, Việt Nam và Myanmar tạo ra một diễn đàn nhằm tăng cường sức mạnh tập thể và củng cố sự hợp tác trong lĩnh vực thương mại và đầu tư. Trung Quốc liên tục đầu tư vào các dự án hạ tầng thông qua Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI) với Hành lang kinh tế Trung Quốc-Myanmar (CMEC). Một số dự án trong khuôn khổ CMEC, như nhà ga LNG Mee Ling Gyaing, Khu kinh tế đặc biệt Kyaukphyu, cảng biển nước sâu và nâng cấp Đường Mandalay-Muse, sẽ hỗ trợ cho tuyến đường sắt Muse-Mandalay, minh chứng cho lợi ích kinh tế của Trung Quốc tại Myanmar.
Myanmar xuất khẩu sang Trung Quốc các sản phẩm nông nghiệp như gạo, đậu và hạt vừng. Ngoài ra, Myanmar cũng cung cấp nhiều khoáng sản như ngọc bích và đồng cho Trung Quốc. Ngược lại, hàng hóa xuất khẩu từ Trung Quốc sang Myanmar là sản phẩm chế tạo, bao gồm máy móc, thiết bị điện tử và hàng dệt may. Mối quan hệ thương mại giữa Myanmar và Trung Quốc ngày càng phát triển nhờ vào nhiều yếu tố. Trước hết, nhu cầu của Trung Quốc đối với tài nguyên thiên nhiên của Myanmar gia tăng khi nền kinh tế nước này phát triển. Myanmar sở hữu nhiều tài nguyên thiên nhiên phong phú như dầu mỏ, khí đốt, gỗ và khoáng sản, và Trung Quốc đã đầu tư đáng kể vào các lĩnh vực này. Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI) của Trung Quốc đã đóng góp quan trọng vào việc thúc đẩy thương mại và đầu tư giữa Myanmar và Trung Quốc. Myanmar là một phần thiết yếu trong BRI, với nhiều dự án hạ tầng đang được triển khai, trong đó có Hành lang kinh tế Trung Quốc-Myanmar (CMEC). CMEC bao gồm một cảng nước sâu tại Kyaukphyu, một khu công nghiệp và tuyến đường sắt cao tốc nối Côn Minh (Trung Quốc) với Mandalay (Myanmar). Nhiều dự án này vẫn được khẳng định đang tiến triển thuận lợi mặc dù có cuộc đảo chính xảy ra. Ngoài các tuyến kết nối, các doanh nghiệp Trung Quốc cũng đang thực hiện nhiều liên kết chia sẻ tài nguyên, trong đó có các dự án điện lực như nhà máy thủy điện được xây dựng tại một số địa điểm.
Tuy nhiên, mối quan hệ thương mại giữa Myanmar và Trung Quốc cũng gặp không ít thách thức. Một trong những vấn đề nghiêm trọng nhất là sự mất cân bằng thương mại. Myanmar đã phải đối mặt với tình trạng thâm hụt thương mại lớn với Trung Quốc trong nhiều năm qua. Từ năm 2022 đến giữa năm 2023, sự mất cân bằng này trở thành mối lo ngại cho Myanmar, vì có thể dẫn đến sự phụ thuộc vào Trung Quốc trong lĩnh vực nhập khẩu và làm gia tăng áp lực kinh tế lên quốc gia này.
Tác động của Trung Quốc đối với tình hình chính trị của Myanmar
Trung Quốc thường được coi là có mối quan hệ mật thiết với quân đội Myanmar. Trước đây, Trung Quốc đã nhiều lần bảo vệ Myanmar trước sức ép từ cộng đồng quốc tế tại Liên Hợp Quốc.
Ngoài ra, một số nhóm dân tộc thiểu số ở Myanmar có mối liên hệ lịch sử với Trung Quốc. Do đó, Myanmar đang cố gắng duy trì sự cân bằng giữa ảnh hưởng của Trung Quốc và các cường quốc khác như Ấn Độ và phương Tây. Sự hiện diện của Trung Quốc có tác động đáng kể đến cách tiếp cận của Myanmar đối với các vấn đề khu vực và quốc tế. Đầu năm 2023, Trung Quốc đã bất ngờ thay đổi lập trường của mình, tập trung vào việc bảo vệ lợi ích của chế độ. Có nhiều yếu tố có thể đã tác động đến sự chuyển biến này. Trung Quốc vẫn giữ một số lợi ích địa chiến lược và kinh tế tại Myanmar, chẳng hạn như đường ống dẫn khí đốt nối tỉnh Vân Nam với Biển Andaman. Sau khi nới lỏng các biện pháp hạn chế COVID-19 vào tháng 1 năm 2023, các quan chức Trung Quốc có thể nhận thấy cần thiết phải duy trì ổn định ở khu vực biên giới để bảo vệ lợi ích của họ hoặc khởi động lại các dự án đầu tư bị đình trệ.
Mặc dù đã có nhiều hoạt động ngoại giao gần đây, Trung Quốc vẫn không hài lòng với chính quyền quân sự Myanmar và phản đối việc bình thường hóa quan hệ. Họ đã ngầm hỗ trợ một cuộc tấn công quy mô lớn của các nhóm phiến quân ở đông bắc Myanmar vào cuối năm 2023 dẫn đến thất bại nghiêm trọng cho chính quyền quân sự tại một khu vực chiến lược gần biên giới Trung Quốc.
Dưới sự đảm bảo từ Trung Quốc, các cuộc đàm phán của chính quyền với các thành viên FPNCC, mặc dù còn sơ bộ và chưa rõ ràng, đã lần đầu tiên kể từ cuộc đảo chính mang lại cho chính quyền sự tự tin để điều chuyển một phần lực lượng tấn công ra khỏi Rakhine và Shan, tái triển khai đến những điểm nóng kháng chiến ở Khu vực khô cằn, Kayah và Chin. Từ tháng 2 năm 2023, các đơn vị này đã tham gia vào các cuộc tấn công quân sự gia tăng, bao gồm cả các cuộc tấn công trực tiếp vào các căn cứ của lực lượng kháng chiến. Áp lực từ Trung Quốc đối với Ủy ban Tư vấn và Đàm phán Chính trị Liên bang (FPNCC) không hỗ trợ cho các Lực lượng Phòng vệ Nhân dân (PDF), nhánh vũ trang của Chính phủ Đoàn kết Dân tộc (NUG), sẽ làm cho các lực lượng kháng chiến gặp khó khăn trong việc nâng cao năng lực. Trừ khi họ nhận được sự hỗ trợ quân sự đáng kể hơn từ các Tổ chức Vũ trang Dân tộc (EAO) hoặc một tác nhân bên ngoài bất ngờ, các lực lượng này có thể phải đối mặt với thách thức trong việc chiếm giữ hoặc phá hủy các tài sản quan trọng của chế độ trong những năm tới. Mặc dù Trung Quốc không thể hoàn toàn ngăn chặn việc chuyển giao vũ khí cho các PDF, nhưng việc giảm bớt hỗ trợ từ EAO cũng sẽ làm chậm quá trình phát triển khả năng của PDF, tạo thêm thời gian và cơ hội cho chính quyền quân sự gia tăng áp lực lên những người phản đối và các nhà ủng hộ dân sự.
Tổng thể, hành động của Trung Quốc tại Myanmar dường như nhằm bảo vệ lợi ích riêng, với sự ủng hộ dành cho chế độ chỉ là hệ quả, chứ không phải là động lực chính cho bất kỳ chính sách nào. Tuy nhiên, đã xuất hiện những dấu hiệu cho thấy Trung Quốc có thể trở nên công khai hơn trong việc ủng hộ chế độ. Mặc dù các quan chức Trung Quốc đã chỉ đạo chính quyền quân sự không tiến hành các cuộc tấn công dọc theo biên giới chung, nhưng sự can thiệp hiện tại của Trung Quốc đang đẩy Myanmar vào tình trạng bất ổn và phân mảnh kéo dài, ngay cả khi nước này vẫn bảo vệ được biên giới và lợi ích nội địa.Trung Quốc không hài lòng với cuộc đảo chính diễn ra vào tháng 2 năm 2021 tại Myanmar, sự kiện này đã chấm dứt giai đoạn quan hệ thân thiết dưới thời chính quyền Aung San Suu Kyi và gây cản trở cho các kế hoạch chiến lược cũng như kinh tế của Trung Quốc. Kể từ đó, Trung Quốc đã tăng cường giao lưu cấp cao với chế độ quân sự về những vấn đề quan tâm. Tuy nhiên, họ vẫn giữ thái độ kiềm chế trong việc bình thường hóa quan hệ hoặc công nhận nhà lãnh đạo quân đội Min Aung Hlaing là nguyên thủ quốc gia. Đặc biệt, do sự bức xúc trước tình trạng gia tăng các trung tâm lừa đảo trực tuyến nhắm vào công dân Trung Quốc, vào cuối năm 2023, họ đã ngầm hỗ trợ một cuộc tấn công của phiến quân tại khu vực Kokang ở đông bắc Myanmar, dẫn đến việc quân đội Myanmar bị thiệt hại nặng nề ở khu vực biên giới – một thất bại lớn đối với chính quyền quân sự. Mặc dù có khả năng tiếp tục xem xét sự tham gia đa phương với sự nghi ngờ, nhưng thái độ lạnh nhạt của Trung Quốc đối với chế độ này đã tạo ra cơ hội cho các nỗ lực tìm kiếm giải pháp cho cuộc khủng hoảng tại Myanmar. Vào tháng 12 năm 2022, Trung Quốc đã không sử dụng quyền phủ quyết để ngăn chặn Hội đồng Bảo an thông qua nghị quyết đầu tiên liên quan đến Myanmar. Họ không chỉ từ chối công nhận Min Aung Hlaing là nguyên thủ quốc gia mà còn không mời ông đến Trung Quốc, mặc dù chính quyền quân sự đã nỗ lực vận động. Trung Quốc bày tỏ sự không hài lòng với chế độ này khi họ không có hành động chống lại các trung tâm lừa đảo nhắm vào công dân Trung Quốc, đã xuất hiện tại Myanmar kể từ khi đại dịch COVID-19 bùng phát, đặc biệt dọc biên giới. Họ đã âm thầm hỗ trợ các cuộc tấn công của quân nổi dậy ở phía đông bắc Myanmar, dẫn đến những thay đổi quan trọng trên chiến trường của quân đội kể từ khi giành độc lập.
Mặc dù Trung Quốc không công khai ủng hộ chế độ, nhưng họ vẫn có những tính toán riêng. Với tình hình khẩn cấp kéo dài làm thu hẹp khả năng tổ chức bầu cử, Trung Quốc có thể nhận thấy rằng họ không thể chờ đợi cho đến khi một chính phủ mới được thành lập để tái tham gia. Họ mong muốn thảo luận về các vấn đề quan trọng, bao gồm tác động của xung đột vũ trang ở Myanmar đối với biên giới Trung Quốc và mối đe dọa ngày càng tăng từ tội phạm xuyên quốc gia, đồng thời không muốn để lại khoảng trống ngoại giao cho các đối thủ địa chính trị như Ấn Độ và Nhật Bản khai thác.
Trong bối cảnh đó, Myanmar đã bổ nhiệm một đại sứ mới tại Trung Quốc, Tin Maung Swe. Ông được cho là có sự tín nhiệm từ Min Aung Hlaing và duy trì mối quan hệ trực tiếp với các thành viên trong chế độ, điều này giúp cải thiện khả năng giao tiếp giữa hai bên. Làn sóng ngoại giao của Trung Quốc khởi đầu vào đầu tháng 4 năm 2023 với chuyến thăm của Bí thư tỉnh ủy Vân Nam, Vương Ninh. Trong chuyến đi này, ông đã có cuộc gặp gỡ với Min Aung Hlaing cùng các bộ trưởng và ký kết một loạt thỏa thuận kinh tế.
Trung Quốc không trực tiếp lên án cuộc đảo chính mà sử dụng ngôn ngữ ngoại giao mơ hồ. Cụ thể, Tần Cương đã nói với Min Aung Hlaing trong chuyến thăm tháng 5 năm 2023 rằng Trung Quốc sẵn sàng hợp tác với Myanmar để thực hiện những kết quả từ chuyến thăm lịch sử của Chủ tịch Tập Cận Bình vào năm 2020, đồng thời cam kết sẽ tiếp tục hỗ trợ Myanmar trong khả năng của mình. Trung Quốc cũng nhấn mạnh rằng họ ủng hộ nỗ lực của tất cả các bên ở Myanmar nhằm giải quyết những khác biệt và đạt được hòa giải trong khuôn khổ hiến pháp và pháp lý, ám chỉ đến quan điểm của họ về việc cuộc đảo chính đã vượt ra ngoài khuôn khổ này. Trung Quốc vẫn mong muốn chế độ hiện tại có thể đối thoại với Aung San Suu Kyi để trở lại hệ thống cai trị theo hiến pháp, mặc dù điều này có thể không khả thi.
Vào ngày 21 tháng 12 năm 2022, Trung Quốc đã không sử dụng quyền phủ quyết và cho phép Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc thông qua nghị quyết đầu tiên liên quan đến Myanmar, yêu cầu chấm dứt ngay lập tức bạo lực và kêu gọi quân đội thả tất cả các tù nhân bị giam giữ một cách tùy tiện. Mười hai quốc gia đã bỏ phiếu ủng hộ nghị quyết, trong khi Trung Quốc, Nga và Ấn Độ chọn bỏ phiếu trắng. Diễn biến này mang ý nghĩa quan trọng vì Hội đồng đã không đạt được sự đồng thuận về một nghị quyết liên quan đến Myanmar trong suốt bảy thập kỷ, chủ yếu do sự do dự của Trung Quốc. Nước này thường không muốn quốc tế hóa các vấn đề trong khu vực lân cận, mà ưu tiên giải quyết qua các kênh song phương; do đó, việc bỏ phiếu trắng của Trung Quốc có thể được hiểu như một tín hiệu không hài lòng.
Cuối tháng 10 năm 2023, mức độ bất mãn của Trung Quốc đối với chính quyền Myanmar càng trở nên rõ ràng thông qua phản ứng im lặng của nước này trước cuộc tấn công lớn của Liên minh Ba Anh em ở phía bắc bang Shan, ngay sát biên giới Trung Quốc.
Hơn nữa, việc Trung Quốc tiếp tục tương tác với chính quyền quân sự Myanmar cho thấy quyền kiểm soát mà chính quyền này vẫn duy trì đối với các khu vực dân cư quan trọng. Ngược lại, sự tham gia của Trung Quốc với các nhóm kháng chiến cũng chỉ ra rằng chính quyền quân sự không đủ khả năng kiểm soát những vấn đề quan trọng đối với Trung Quốc, như an ninh biên giới và các hoạt động lừa đảo. Là một trong những tác nhân nước ngoài có ảnh hưởng nhất tại Myanmar, Trung Quốc vẫn đóng vai trò quan trọng trong diễn biến của cuộc nội chiến tại đây.
Là đất nước đầu tư lớn nhất tại Myanmar, nhưng cuộc nội chiến lại không tạo điều kiện thuận lợi cho đầu tư nước ngoài cũng như thương mại. Các dự án hạ tầng quy mô lớn của Trung Quốc có thể mang lại tác động sâu rộng đến nền kinh tế Myanmar, tuy nhiên, mặc dù đã có tiến triển gần đây đối với các dự án lớn như cảng nước sâu Kyaukphyu 2 và Đập Myitsone, quyền kiểm soát của chính quyền quân sự đối với những khu vực này vẫn chưa rõ ràng. Do đó, khả năng thực hiện các dự án này vẫn còn xa vời. Thương mại biên giới cũng đóng vai trò quan trọng trong nền kinh tế Myanmar, nhưng thương mại giữa Trung Quốc và Myanmar đang có xu hướng giảm, tình hình càng trở nên tồi tệ hơn do ảnh hưởng của Chiến dịch 1027.
Những năm sau đại dịch COVID-19 đã chứng kiến sự suy giảm của nền kinh tế Trung Quốc, ảnh hưởng đến các quốc gia láng giềng và các dự án lớn của nước này, đặc biệt là Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI). Nhiều dự án BRI trên toàn cầu đã bị đình trệ hoặc chậm tiến độ, trong đó các dự án tại Myanmar gặp phải tình hình nghiêm trọng hơn do xung đột gia tăng và suy thoái kinh tế.
Các tổ chức lừa đảo được thành lập bởi các mạng lưới tội phạm do Trung Quốc dẫn đầu đã hợp tác với nhiều nhóm vũ trang khác nhau dọc theo biên giới Trung Quốc-Myanmar, bao gồm cả các lực lượng dân quân có mối liên hệ với chính quyền quân sự. Kể từ sau cuộc đảo chính, các hoạt động này đã gia tăng khi quân đội không can thiệp, nhằm duy trì sự ủng hộ từ lực lượng dân quân. Hơn nữa, hoạt động kinh doanh lừa đảo đang phát triển mạnh mẽ đã trở thành một trong những nguồn thu nhập chủ yếu của các lực lượng này. Sự gia tăng mối đe dọa đối với an ninh của công dân Trung Quốc đã khiến chính phủ Trung Quốc yêu cầu chính quyền quân sự triệt phá các trung tâm lừa đảo vào tháng 5 năm 2023.
Tuy nhiên, việc chính quyền quân sự không thực hiện các biện pháp chống lừa đảo quy mô lớn đã tạo ra cơ hội cho sự kháng cự, thể hiện qua sự chấp thuận ngầm từ phía chính phủ Trung Quốc cho Chiến dịch 1027 vào cuối năm 2023. Liên minh Ba anh em đã tuyên bố rằng việc xóa bỏ các trung tâm lừa đảo mạng là một trong những lý do chính để khởi động chiến dịch này. Từ đó, chính quyền quân sự đã tích cực tiến hành các hoạt động nhằm chống lại các trung tâm lừa đảo. Thêm vào đó, vì họ có thể mất kiểm soát đối với lực lượng dân quân, việc giải quyết vấn đề các trung tâm lừa đảo là một thách thức đối với chính quyền quân sự.
Sự thành công của Chiến dịch 1027 đã khiến các trung tâm lừa đảo phải chuyển địa điểm sang những khu vực khác tại Myanmar và trong khu vực, chủ yếu là Shwe Kokko, nằm trên biên giới Thái Lan-Myanmar. Chính phủ Trung Quốc vẫn tiếp tục gây áp lực lên cả chính quyền quân sự Myanmar và chính phủ Thái Lan nhằm triệt tiêu hoàn toàn các trung tâm lừa đảo này.
Chính quyền quân sự Myanmar vẫn giữ quyền kiểm soát các hạ tầng quan trọng của đất nước. Đến nay, họ kiểm soát các sân bay quốc tế, cảng biển và những khu vực kinh tế thiết yếu như Yangon – thủ đô thương mại, nơi có nhiều đại sứ quán nước ngoài nhất. Do đó, Trung Quốc vẫn duy trì mối quan hệ cấp cao với chính quyền quân sự, mặc dù báo cáo gần đây từ Hội đồng cố vấn đặc biệt về Myanmar (SAC-M) cho thấy chính quyền này thiếu khả năng kiểm soát lãnh thổ.
Ngược lại, lực lượng kháng chiến chỉ kiểm soát những khu vực không có giá trị kinh tế đáng kể trước cuộc đảo chính, mặc dù họ từng nắm giữ các tuyến đường thương mại biên giới Trung Quốc-Myanmar phát triển mạnh mẽ trước đây. Những tuyến đường này hiện hoạt động rất hạn chế kể từ Chiến dịch 1027, và các nỗ lực để khôi phục hoàn toàn hoạt động thương mại tại đây đã thất bại, mặc dù Trung Quốc rất mong muốn nối lại giao thương.
Trung Quốc ủng hộ tiến trình bầu cử của chính quyền quân sự vì họ mong muốn có một cuộc đối thoại chính trị nội bộ, và cuộc bầu cử có thể dẫn đến sự thay đổi trong ban lãnh đạo, đánh dấu một bước chuyển biến trong chính phủ. Myanmar vẫn là một thách thức lớn về ngoại giao và an ninh đối với Trung Quốc.
Hiện nay, lợi ích chủ yếu của Trung Quốc tại Myanmar tập trung vào lĩnh vực kinh tế, và họ tin rằng có thể hợp tác với bất kỳ ai đang kiểm soát khu vực này. Tuy nhiên, điều khiến chính phủ Trung Quốc lo ngại là tình trạng xung đột kéo dài, đây là yếu tố cản trở lớn nhất trong việc phát triển kinh doanh và sự gia tăng của các trung tâm lừa đảo nhắm vào công dân Trung Quốc. Từ chiến dịch 1027, các nhóm vũ trang khác có khả năng thực hiện các mục tiêu của Trung Quốc như tiêu diệt các trung tâm lừa đảo. Có thể khẳng định rằng, dù Trung Quốc có nhận thức muộn màng về các lực lượng kháng chiến, họ sẽ không hối tiếc, nhưng điều này sẽ ảnh hưởng đáng kể đến tương lai của mối quan hệ đa dạng giữa Trung Quốc và Myanmar.
Dự báo khả năng can thiệp của Trung Quốc vào Myanmar trong tương lai
Đối với Trung Quốc, cuộc đảo chính diễn ra vào tháng 2 năm 2021 là một sự kiện không mong muốn trong mối quan hệ với Myanmar. Sự kiện này đã gây ra tình trạng bất an và bất ổn tại Myanmar, khiến cho các khoản đầu tư lớn trở nên khó khả thi. Nó cũng đưa Min Aung Hlaing, một nhà lãnh đạo có xu hướng chống Trung Quốc rõ rệt, lên nắm quyền
Trung Quốc đã từ chối bình thường hóa quan hệ với chính quyền hiện tại và thể hiện sự không hài lòng qua các kênh song phương (không mời Min Aung Hlaing sang Trung Quốc mặc dù đã có nhiều nỗ lực vận động) và đa phương (cho phép đại diện thường trực của Myanmar ủng hộ Chính phủ Liên minh Quốc gia – NUG tiếp tục giữ ghế tại New York).
Hành động ngầm ủng hộ cuộc tấn công vũ trang chống lại quân đội và các đồng minh của họ ở khu vực Kokang càng thể hiện rõ sự bực tức của Trung Quốc, đặc biệt khi chính quyền Myanmar không có biện pháp đối phó với các trung tâm lừa đảo nhằm vào công dân Trung Quốc.
Trong bối cảnh nội chiến đang diễn ra, Trung Quốc tìm cách tận dụng ảnh hưởng của mình tại Myanmar để khuyến khích một môi trường ổn định nhằm thúc đẩy đầu tư vào quốc gia này. Kể từ khi lãnh đạo chính quyền quân sự Min Aung Hlaing thông báo về kế hoạch tổ chức tổng tuyển cử vào năm 2025, những động thái gần đây của Trung Quốc cho thấy họ đang duy trì một cách tiếp cận không thiên vị.
Trung Quốc tỏ ra thận trọng trước việc Min Aung Hlaing ngày càng gần gũi với Nga Gần đây, Trung Quốc không có phản ứng mạnh mẽ trước tình hình khi lực lượng kháng chiến tái khởi động các cuộc tấn công tại bang Shan phía Bắc, và không can thiệp để thiết lập lệnh ngừng bắn như đã từng làm trong giai đoạn đầu của Chiến dịch 1027.
Trong tương lai, thiết nghĩ Trung Quốc sẽ ủng hộ tiến trình bầu cử của chính quyền quân sự, vì họ mong muốn có một cuộc đối thoại chính trị nội bộ. Cuộc bầu cử này có thể dẫn đến sự thay đổi trong ban lãnh đạo, đánh dấu một bước chuyển biến trong chính phủ. Chính quyền quân sự cũng đã giải tán đảng Liên đoàn Quốc gia vì Dân chủ (NLD), một hành động khiến Trung Quốc cảm thấy thất vọng, bởi họ hy vọng đảng này sẽ tiếp tục tồn tại. Trong suốt thời gian NLD cầm quyền, Trung Quốc đã xây dựng được mối quan hệ tốt đẹp với đảng này và nhận thức rõ vai trò quan trọng của NLD như một đối tác trong các vấn đề nội bộ của Myanmar trong tương lai. Myanmar vẫn là một thách thức lớn về ngoại giao và an ninh đối với Trung Quốc. Tình hình hiện tại không khác gì so với trước cuộc đảo chính, khi mà các bên liên quan chỉ lắng nghe Trung Quốc ở mức độ nhất định và hành động theo ý muốn của họ, đôi khi gây bất ngờ cho Bắc Kinh, như trong trường hợp đình chỉ dự án Đập Myitsone. Cuộc đảo chính quân sự đã dẫn đến việc SAC vi phạm Hiệp định Haigeng, làm tái khởi động Chiến dịch 1027 và Min Aung Hlaing tự phong làm Quyền Tổng thống. Chiến dịch 1027 vừa mang lại cơ hội vừa tạo ra rủi ro cho chính phủ Trung Quốc, vì nó giúp Trung Quốc đạt được mục tiêu phá vỡ các trung tâm lừa đảo lớn, nhưng cũng mở rộng quyền kiểm soát của các lực lượng kháng chiến, làm suy yếu mong muốn ổn định lâu dài của Bắc Kinh.
Trong bối cảnh cuộc nội chiến tiếp diễn, Trung Quốc sẽ vẫn là tác nhân nước ngoài có ảnh hưởng nhất, nhưng không thể sử dụng sức mạnh của mình để chọn phe ở Myanmar, thay vào đó sẽ duy trì thái độ trung lập. Hiện tại, lợi ích chủ yếu của Trung Quốc tại Myanmar là kinh tế, và họ tin rằng có thể hợp tác với bất kỳ ai kiểm soát lãnh thổ này. Điều khiến chính phủ Trung Quốc lo ngại nhất là tình trạng xung đột kéo dài, điều này cản trở hoạt động kinh doanh phát triển và sự gia tăng của các trung tâm lừa đảo nhằm vào nhiều công dân Trung Quốc. Như đã thấy từ Chiến dịch 1027, các nhóm vũ trang khác có khả năng thực hiện các mục tiêu của Trung Quốc như triệt phá các trung tâm lừa đảo.
Có thể khẳng định rằng ngay cả khi Trung Quốc nhận ra muộn màng về các lực lượng kháng chiến, họ cũng không có gì phải hối tiếc, nhưng điều này sẽ ảnh hưởng lớn đến tươ Một yếu tố quan trọng nữa là phản ứng của cộng đồng quốc tế đối với cuộc khủng hoảng ở Myanmar. Sự chú ý từ các tổ chức quốc tế và các nước phương Tây có thể tạo ra áp lực buộc Trung Quốc phải xem xét lại cách tiếp cận của mình. Những lệnh trừng phạt hay chính sách ngoại giao từ bên ngoài có thể sẽ ảnh hưởng đến cảm nhận của Bắc Kinh về cách thức hợp tác với Yangon. Thực tế này có thể thúc đẩy Myanmar thay đổi chiến lược, và Minh Aung Hlaing có thể sẽ phải đàm phán với nhiều bên hơn trong tương lai.
Myanmar đang ở trong thế kẹt giữa các quyền lợi quốc gia lớn hơn là Trung Quốc và Nga. Điều này đặt ra câu hỏi về khả năng tự chủ và độc lập của Myanmar trong việc hoạch định đường đi cho bản thân. Chính phủ quân sự có thể phần nào nắm bắt được mong muốn ổn định từ phía Bắc Kinh, nhưng đồng thời cũng cần phân biệt rõ ràng khi mà quyền lợi dân tộc và chủ quyền quốc gia ngày càng trở nên cấp bách hơn bao giờ hết.
Tương lai của mối quan hệ đa dạng giữa Trung Quốc và Myanmar
Khi nhìn về tương lai, mối quan hệ giữa Trung Quốc và Myanmar vẫn là một vấn đề phức tạp với nhiều yếu tố chưa rõ ràng. Sự hiện diện ngày càng tăng của Trung Quốc đang làm thay đổi cấu trúc chính trị, kinh tế và xã hội của Myanmar, đồng thời tạo ra cả cơ hội lẫn thách thức cho quốc gia Đông Nam Á này. Mặc dù các dự án đầu tư và hỗ trợ từ Trung Quốc cung cấp nguồn lực phát triển quan trọng, nhưng chúng cũng đặt ra những câu hỏi liên quan đến chủ quyền và lợi ích dân tộc. Myanmar đang đứng trước một lựa chọn khó khăn: làm thế nào để cân bằng giữa việc tận dụng sức mạnh của quốc gia láng giềng phía Bắc và bảo vệ quyền tự quyết của mình. Tình hình này không chỉ ảnh hưởng đến tương lai của Myanmar mà còn tác động sâu sắc đến sự cân bằng quyền lực trong khu vực Đông Nam Á. Khi thế giới tiếp tục theo dõi sự phát triển của mối quan hệ này, câu chuyện Myanmar-Trung Quốc không chỉ là một phần trong lịch sử khu vực, mà còn là bài học quý giá về sự phức tạp của quan hệ quốc tế trong thế kỷ 21, nơi mà ranh giới giữa hợp tác và cạnh tranh, giữa ảnh hưởng và can thiệp ngày càng trở nên mờ nhạt.
Tác giả: Như Quỳnh
Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả, không nhất thiết phản ánh quan điểm của Nghiên cứu Chiến lược. Mọi trao đổi học thuật và các vấn đề khác, quý độc giả có thể liên hệ với ban biên tập qua địa chỉ mail: [email protected]
Tài liệu tham khảo
1. “Ambassador Yang Houlan’s Speech at Myanmar Institute for Strategic and International Studies”. MOFA, PRC, January 9, 2014.
2. “China, Myanmar Agree to Deepen Comprehensive Strategic Cooperation”. Global Times, November 15, 2014.
3. “China, Myanmar Vow to Strengthen Cooperation, Party-to-Party Exchanges”. Xinhua, April 25, 2018
4. Ministry of Planning And Finance (2012), Myanmar Statistical Yearbook 2011, Central Statistical Organization, Nay Pyi Taw, p. 281, 282, 291, 292 và Ministry of Planning And Finance (2017), Myanmar Statistical Yearbook 2017, Central Statistical Organization, Nay Pyi Taw, p. 419, 428.
5. Maung Aung Myoe (2011), In the Name of Pauk-Phaw-Myanmar’s China Policy since 1948, Institute of Southeast Asian Studies, Singapore), p.156
6. Dương Thúy Hiền (2017), “Mi-an-ma trong chiến lược đảm bảo an ninh năng lượng của Ấn Độ và Trung Quốc những năm gần đây”, Quan hệ quốc phòng, số 1, tr.56-62.
7. Dương Thúy Hiền (2017), “Cải cách ở Myanmar và những tác động tới quan hệ kinh tế Myanmar – Trung Quốc (2011 – 2016)”, Những vấn đề Kinh tế và Chính trị thế giới, số 11(259), tr.24-33.
8. Hồ An Cương (2003), Trung Quốc những chiến lược lớn, Nxb. Thông Tấn, Hà Nội.
9. Lê Thế Cường, Phan Thị Châu (2016) “Quan hệ thương mại và đầu tư giữa Ấn Độ và Myanmar từ năm 2010 đến 2015”, Nghiên cứu Đông Nam Á, số 7, tr.53-58.
10. Nguyễn Duy Dũng (cb, 2013), Myanmar: Cuộc cải cách vẫn đang tiếp diễn, Nxb. Từ điển Bách khoa, Hà Nội.
11. Đàm Thị Đào (2015), “Chính sách đối ngoại trung lập của Miến Điện giai đoạn 1962 1988”, Tạp chí Nghiên cứu Đông Nam Á, số 5, tr.14-22.
12. Đàm Thị Đào (2015), “Quan hệ đối ngoại của Myanmar với Trung Quốc giai đoạn 1988 – 2003”, Nghiên cứu Đông Nam Á, số 11, tr. 15-21.
13. Nguyễn Minh Hằng (cb, 1996), Quan hệ kinh tế đối ngoại Trung Quốc thời kỳ mở cửa, Nxb. Khoa học Xã hội, Hà Nội
14. https://vnexpress.net/quan-doi-trung-quoc-tuan-tra-o-bien-gioi-voi-myanmar-4785722.html
15. https://www.vietnamplus.vn/trung-quoc-ung-ho-lo-trinh-5-diem-moi-ve-myanmar-post970530.vnp
16. https://tuoitre.vn/trung-quoc-tap-tran-ban-dan-that-gan-bien-gioi-voi-myanmar-20240404173456495.htm
17. https://tienphong.vn/trung-quoc-tap-tran-ban-dan-that-gan-bien-gioi-myanmar-post1629723.tpo
