Trong những năm gần đây, các lực lượng chính trị cực hữu đã và đang ghi nhận sự gia tăng mạnh mẽ về ảnh hưởng trên chính trường nhiều quốc gia châu Âu. Từ các thành tựu trong bầu cử quốc gia cho đến các chiến thắng mang tính biểu tượng tại Nghị viện châu Âu, xu hướng này phản ánh sự biến động sâu sắc trong tư tưởng chính trị, xã hội và văn hóa của khu vực. Các yếu tố như khủng hoảng di cư, bất ổn kinh tế, bất mãn với toàn cầu hóa và sự gia tăng của chủ nghĩa dân túy đã tạo điều kiện cho các đảng cực hữu trỗi dậy với thông điệp bài ngoại, dân tộc chủ nghĩa và hoài nghi hội nhập. Trước bối cảnh đó, việc nghiên cứu sự phát triển của các lực lượng cực hữu tại châu Âu không chỉ nhằm hiểu rõ thực trạng chính trị khu vực mà còn để đánh giá những tác động gián tiếp hoặc tiềm ẩn đối với các quốc gia đang phát triển, trong đó có Việt Nam. Bài viết này nhằm phân tích xu hướng phát triển của các lực lượng cực hữu tại châu Âu trong giai đoạn gần đây, đồng thời chỉ ra những vấn đề chiến lược mà Việt Nam cần nhận diện và ứng phó trong quan hệ đối ngoại, bảo hộ công dân và hoạch định chính sách lâu dài.
Nhận diện các lực lượng cực hữu ở châu Âu
Cảnh quan chính trị châu Âu trong thập kỷ qua đã chứng kiến sự nổi lên mạnh mẽ của các lực lượng cực hữu, tạo nên một bức tranh chính trị phức tạp và đầy thách thức. Các lực lượng này không phải là hiện tượng đồng nhất mà thể hiện qua nhiều đảng phái khác nhau với những đặc điểm riêng biệt nhưng chia sẻ những điểm chung cơ bản trong tư tưởng và chiến lược chính trị.
Trong bối cảnh châu Âu hiện tại, các lực lượng cực hữu có thể được nhận diện thông qua một số đặc điểm nổi bật. Trước hết, chúng thường mang tính chất dân túy cực đoan, khai thác những bất mãn xã hội để tạo ra sự đối lập giữa “nhân dân thuần khiết” và “tầng lớp tinh hoa tham nhũng”. Xu hướng dân tộc chủ nghĩa mạnh mẽ là một đặc trưng khác, với việc nhấn mạnh ưu tiên tối cao cho lợi ích quốc gia và từ chối những cam kết đa phương hay siêu quốc gia. Đồng thời, chúng thể hiện lập trường chống nhập cư rõ ràng, coi người nhập cư và các cộng đồng thiểu số là mối đe dọa đối với bản sắc văn hóa và an ninh kinh tế của quốc gia.
Các lực lượng cực hữu châu Âu cũng thường có xu hướng hoài nghi sâu sắc đối với Liên minh châu Âu, coi EU như một thực thể làm suy yếu chủ quyền quốc gia và áp đặt những chính sách không phù hợp với lợi ích dân tộc. Nhiều trong số họ còn thể hiện sự ủng hộ với các mô hình chính trị độc tài hoặc ít nhất là ủng hộ việc tập trung quyền lực mạnh mẽ trong tay người đứng đầu nhà nước. Cuối cùng, chúng thường khai thác những lo ngại về toàn cầu hóa, coi đây là quá trình làm mất đi những giá trị truyền thống và làm suy yếu nền kinh tế địa phương.
Cụ thể, trong khắp châu Âu, có thể nhận diện một số đảng phái cực hữu tiêu biểu như Alternative für Deutschland (AfD) tại Đức, với tư tưởng chống nhập cư và hoài nghi EU mạnh mẽ. Tại Pháp, Rassemblement National của Marine Le Pen đã trở thành một lực lượng chính trị không thể bỏ qua với chương trình dân tộc chủ nghĩa và chống toàn cầu hóa. Ở Italy, Fratelli d’Italia của Giorgia Meloni thậm chí đã thành công trong việc dẫn dắt chính phủ liên minh. Các ví dụ khác bao gồm Partido Vox ở Tây Ban Nha, Freiheitliche Partei Österreichs (FPÖ) tại Áo, hay Partij voor de Vrijheid của Geert Wilders tại Hà Lan.
Xu hướng phát triển của các lực lượng cực hữu ở châu Âu
Xu hướng cực hữu nở rộ ở nhiều quốc gia châu Âu
Những năm gần đây chứng kiến sự mở rộng đáng kể của các lực lượng cực hữu trên khắp châu Âu, tạo nên một hiện tượng chính trị có tính lan tỏa rộng rãi. Sự phát triển này không chỉ diễn ra ở một vài quốc gia biệt lập mà thể hiện như một xu hướng tổng thể, từ Bắc Âu xuống Nam Âu, từ Tây Âu sang Đông Âu.
Trong cuộc bầu cử Nghị viện châu Âu năm 2024, các đảng cực hữu đã giành được khoảng một phần tư số phiếu bầu, cho thấy sức hút ngày càng gia tăng của chúng đối với cử tri châu Âu. Điều đặc biệt đáng chú ý là sau những thành tích ấn tượng trong các cuộc bầu cử gần đây, hiện có các đảng cực hữu tham gia chính phủ tại bảy quốc gia châu Âu, đánh dấu sự chuyển biến từ vai trò đối lập sang vai trò cầm quyền hoặc đồng cầm quyền.
Một trong những thành công nổi bật nhất của phong trào cực hữu châu Âu trong năm 2024 chính là chiến thắng của Alternative für Deutschland (AfD) tại Đức. Vào tháng 9 năm 2024, AfD đã giành được gần một phần ba số phiếu bầu tại bang Thuringia ở miền Đông nước Đức, đánh dấu lần đầu tiên một đảng cực hữu thắng trong cuộc bầu cử nghị viện bang từ sau Thế chiến thứ hai. Thành công này không chỉ có ý nghĩa biểu tượng mà còn cho thấy sự thay đổi căn bản trong cảnh quan chính trị Đức, một trong những quốc gia từng được coi là basttion chống lại chủ nghĩa cực đoan.
Tại Áo, thành công của Freiheitliche Partei Österreichs (FPÖ) còn ấn tượng hơn. Trong cuộc bầu cử năm 2024, FPÖ đã trở thành đảng dẫn đầu với 28,9% số phiếu bầu, tạo ra một bước ngoặt lịch sử trong chính trị Áo. Điều này cho thấy sự chấp nhận ngày càng rộng rãi của cử tri đối với các thông điệp cực hữu, từ chống nhập cư đến hoài nghi EU.
Ở Italy, sự thành công của Fratelli d’Italia đã đi xa hơn nữa. Liên minh Fratelli d’Italia đã lên nắm quyền với 25,99% số phiếu bầu trong cuộc bầu cử năm 2022, biến Italy thành một trong những quốc gia G7 đầu tiên có chính phủ do lực lượng cực hữu dẫn dắt trong thời đại hậu chiến.
Sự lan rộng của xu hướng cực hữu còn thể hiện qua việc từ Đức đến Italy, các đảng cực hữu đang giành được chỗ đứng trên khắp châu Âu, ảnh hưởng đến các chính sách và làm rung chuyển cảnh quan chính trị. Hiện tượng này không còn giới hạn ở một vài quốc gia đơn lẻ mà trở thành một xu hướng châu lục, tạo ra những thay đổi sâu sắc trong cách thức hoạt động chính trị của châu Âu.
Về xu hướng phát triển của các lực lượng cực hữu ở châu Âu, nhiều chuyên gia quốc tế đã có nhiều nhận định đáng chú ý. Ví dụ, tác giả Corina Stratulat hiện là chuyên gia tại Trung tâm Chính sách Châu Âu – EPC, Bỉ cho rằng mức độ đoàn kết của phe cực hữu đang là một yếu tố quyết định tác động đến Nghị viện Châu Âu. Cũng nhấn mạnh đến vai trò ngày một gia tăng của các lực lượng cực hữu, nhà khoa học chính trị Hà Lan – Cas Mudde cho rằng Trung tâm quyền lực Châu Âu nhìn chung sẽ không quá thiên về cánh hữu” nhưng phe cánh hữu trong Đảng Nhân dân Châu Âu (EPP) sẽ thúc đẩy các đối tác nghiêng về lập trường của họ, đặc biệt trong các vấn đề môi trường, giới tính và nhập cư[11]. Giáo sư về lĩnh vực Quản trị toàn cầu từ Đại học IE, Tây Ban Nha – Waya Quiviger nhận định thêm rằng chiến thắng của ông Trump sẽ “khuyến khích hơn nữa sự phát triển của các đảng cực hữu trên khắp Châu Âu”[12]. Một trong những nguyên nhân khác khiến cho các đảng cực hữu có điều kiện thuận lợi để trỗi dậy nằm ở sự chia rẽ giữa các đảng chính thống. Đây là nhận định từ chuyên gia kinh tế trưởng tại Trung tâm Cải cách Châu Âu – TS. Christian Odendahl[13].
Nhìn chung, giới chuyên gia có nhiều góc nhìn khác nhau, nhưng đều đang có mội nhận định chung về một thực tế, các lực lượng cực hữu đang có rất nhiều điều kiện thuận lợi để trỗi dậy trên khắp châu Âu.
Xu hướng cực hữu phát triển mạnh ở các trung tâm quyền lực của EU
Một trong những khía cạnh đáng lo ngại nhất của sự trỗi dậy cực hữu châu Âu chính là việc chúng không chỉ phát triển ở các quốc gia ngoại vi mà còn thâm nhập mạnh mẽ vào các trung tâm quyền lực chính của Liên minh châu Âu. Điều này tạo ra những tác động trực tiếp và sâu sắc đến quá trình ra quyết định và định hướng phát triển của toàn bộ khối.
Tại Đức, quốc gia được coi là “động cơ” của EU, sự phát triển của AfD đã tạo ra những lo ngại nghiêm trọng. Không chỉ thành công ở miền Đông, AfD còn mở rộng ảnh hưởng ra các khu vực khác, thách thức trực tiếp những giá trị tự do dân chủ mà nước Đức hậu chiến đã xây dựng. Sự hiện diện ngày càng mạnh mẽ của AfD trong chính trị Đức không chỉ ảnh hưởng đến chính sách nội bộ mà còn tác động đến vai trò lãnh đạo của Đức trong EU, đặc biệt là trong các vấn đề như chính sách nhập cư, tích hợp châu Âu và quan hệ đối ngoại.
Tại Pháp, mặc dù Rassemblement National chưa lên nắm quyền, nhưng ảnh hưởng của họ đã thay đổi đáng kể cách thức thảo luận chính trị. Marine Le Pen và đảng của bà đã thành công trong việc đưa những chủ đề như chống nhập cư, hoài nghi EU và dân tộc chủ nghĩa vào trung tâm của cuộc tranh luận chính trị Pháp. Điều này buộc các đảng chính thống phải điều chỉnh lập trường của mình, tạo ra sự dịch chuyển tổng thể về phía cực hữu trong chính trị Pháp.
Tác động của xu hướng này lên các cơ quan của EU cũng rất rõ ràng. Sự dịch chuyển đã di chuyển quang phổ chính trị về phía hữu và cực hữu, với phần lớn các thành viên Nghị viện châu Âu hiện ngồi ở phía bên phải của tòa nhà nghị viện. Điều này có nghĩa là các chính sách của EU sẽ có xu hướng nghiêng về phía bảo thủ và dân tộc chủ nghĩa hơn, từ chính sách nhập cư đến các sáng kiến tích hợp sâu hơn.
Các đảng cực hữu đang có những bước tiến đáng kể ở Áo và Đức, kéo các chính sách của EU theo hướng cực hữu. Sự phát triển này không chỉ ảnh hưởng đến chính sách nội bộ của từng quốc gia mà còn tác động đến toàn bộ dự án tích hợp châu Âu, từ chính sách thương mại đến quan hệ đối ngoại.
Nguyên nhân và bản chất
Sự trỗi dậy của các lực lượng cực hữu ở châu Âu không phải là hiện tượng ngẫu nhiên mà có những nguyên nhân sâu xa và phức tạp, phản ánh những mâu thuẫn cơ bản trong xã hội châu Âu đương đại.
Một trong những nguyên nhân cơ bản nhất chính là cuộc khủng hoảng kinh tế toàn cầu và hậu quả kéo dài của nó. Các nhà phân tích châu Âu coi rằng nguyên gốc của sự bùng nổ này xuất phát từ hai sự kiện: cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu 2007-08 và đợt tăng vọt nhập cư vào châu Âu năm 2015, được thúc đẩy bởi các cuộc chiến tranh và bất ổn khắp Trung Đông và Bắc Phi. Cuộc khủng hoảng tài chính đã tạo ra sự bất ổn kinh tế kéo dài, làm gia tăng tỷ lệ thất nghiệp, thu nhập suy giảm và bất bình đẳng xã hội. Trong bối cảnh này, các tầng lớp lao động và tầng lớp trung lưu đã cảm thấy bị bỏ rơi bởi các chính sách kinh tế tự do và tìm kiếm những lời giải thích đơn giản cho những khó khăn của họ.
Vấn đề nhập cư đã trở thành một chất xúc tác quan trọng cho sự phát triển của cực hữu. Làn sóng tị nạn từ Syria, Afghanistan, Iraq và các quốc gia khác đã tạo ra những thách thức về hệ thống phúc lợi, hòa nhập xã hội và an ninh mà nhiều quốc gia châu Âu gặp khó khăn trong việc giải quyết. Các lực lượng cực hữu đã khéo léo khai thác những lo ngại này, biến người nhập cư thành “tội đồ” cho mọi vấn đề xã hội, từ tội phạm đến thất nghiệp.
Tuy nhiên, cần nhận thức rằng đây là chủ nghĩa dân tộc của những người bị gạt ra bên lề, bị giáng cấp và kiệt sức. Nếu người nhập cư và các cộng đồng thiểu số là mục tiêu ưa thích của cực hữu thì không phải vì lý do gì khác ngoài chiến lược cũ là xây dựng một cộng đồng thông qua việc xác định những người không thuộc về nó. Điều này cho thấy bản chất sâu xa hơn của hiện tượng cực hữu không chỉ đơn thuần là phản ứng với nhập cư mà là biểu hiện của sự khủng hoảng bản sắc và sự tìm kiếm ý nghĩa trong một thế giới đang thay đổi nhanh chóng.
Một yếu tố quan trọng khác là sự suy yếu của các đảng chính thống. Sự bất mãn của công dân đối với các tầng lớp cầm quyền, cuộc khủng hoảng tị nạn và sự xuất hiện của người nhập cư nước ngoài đến châu Âu, đặc biệt là Đức, cùng với thành tích kém cỏi của các đảng chính trị truyền thống cả tả và hữu đều là những nguyên nhân chính dẫn đến sự trỗi dậy của cực hữu. Các đảng chính thống đã mất khả năng truyền tải những thông điệp thuyết phục và tạo ra sự khác biệt rõ ràng trong mắt cử tri.
Globalization và những thay đổi công nghệ cũng góp phần tạo ra môi trường thuận lợi cho cực hữu. Nhiều cộng đồng địa phương cảm thấy bị bỏ lại phía sau trong quá trình toàn cầu hóa, với việc các ngành công nghiệp truyền thống suy tàn và việc làm chuyển sang các quốc gia khác. Một cách mỉa mai, những lực lượng đã gia tăng sức hấp dẫn của các ý thức hệ chống nhập cư của cực hữu – tỷ lệ sinh giảm, thiếu hụt lao động và thiếu các doanh nghiệp và dịch vụ mới – có thể được giải quyết một cách khả thi nhất bằng cách gia tăng nhập cư. Điều này cho thấy sự mâu thuẫn cơ bản trong các giải pháp mà cực hữu đề xuất.
Về bản chất, sự trỗi dậy của cực hữu châu Âu phản ánh một cuộc khủng hoảng sâu sắc hơn về legitimacy chính trị và sự đồng thuận xã hội. Các lực lượng này không chỉ đơn thuần là những đảng chính trị thông thường mà là biểu hiện của sự thất vọng với hệ thống chính trị hiện tại và mong muốn thay đổi căn bản. Chúng khai thác những cảm xúc sâu kín nhất của con người như sợ hãi, giận dữ và khao khát thuộc về, tạo ra những thông điệp đơn giản nhưng mạnh mẽ trong một thế giới ngày càng phức tạp.
Tác động của xu hướng “cực hữu hóa” của châu Âu
Đối với châu Âu (kinh tế, an ninh, đặc biệt với xu thế đối đầu với Nga)
Sự “cực hữu hóa” đang diễn ra ở châu Âu tạo ra những tác động sâu rộng và phức tạp đối với chính châu lục này, từ lĩnh vực kinh tế đến an ninh, và đặc biệt là trong bối cảnh căng thẳng với Nga. Những tác động này không chỉ ảnh hưởng đến các chính sách nội bộ mà còn định hình lại vị thế và vai trò của châu Âu trên trường quốc tế.
Trong lĩnh vực kinh tế, sự trỗi dậy của các lực lượng cực hữu đang tạo ra những thay đổi căn bản trong cách tiếp cận chính sách kinh tế của EU. Các đảng chính trị chủ lưu trên khắp châu Âu đang dịch chuyển lập trường của họ về vấn đề nhập cư với hy vọng ngăn chặn sự trỗi dậy của cực hữu, nhưng điều này đang tạo ra những hệ quả không mong muốn. Xu hướng bảo hộ thương mại và chống toàn cầu hóa của các lực lượng cực hữu đang làm suy yếu tính cạnh tranh của kinh tế châu Âu trên thị trường toàn cầu.
Các chính sách ưu tiên cho sản xuất nội địa và hạn chế nhập cư lao động đang tạo ra những mâu thuẫn cơ bản trong nền kinh tế châu Âu. Trong khi các lực lượng cực hữu thúc đẩy chính sách chống nhập cư, thực tế cho thấy châu Âu đang đối mặt với tình trạng thiếu hụt lao động nghiêm trọng do tỷ lệ sinh giảm và dân số già hóa. Nhằm mục đích đẩy vấn đề ra bên ngoài, EU đã thực hiện các thỏa thuận tài chính với một số quốc gia ở Trung Đông và Bắc Phi để hạn chế việc di cư ở chính quốc gia của họ, hứa hẹn tổng cộng 7.4 tỷ euro cho Ai Cập đến năm 2027, (Thỏa thuận EU – Ai Cập), 1 tỷ euro cho Lebanon từ 2024 đến 2027, và 210 triệu euro cho các sáng kiến khác, cho thấy sự chuyển hướng ngân sách đáng kể để giải quyết áp lực chính trị nội bộ. (Thỏa thuận EU – Lebanon: Gói viện trợ 1 tỷ euro (2024–2027)).
Mặc dù triển vọng kinh tế hiện tại của Liên minh tương đối tích cực, với dự báo tăng trưởng GDP hàng năm của Ủy ban châu Âu vào tháng 5 cho thấy tăng trưởng GDP hàng năm trong nền kinh tế EU sẽ tăng lên 1% năm 2024 và 1.6% năm 2025, lạm phát dự kiến sẽ giảm mạnh xuống 2.2% năm 2025, nhưng sự bất ổn chính trị do cực hữu gây ra có thể làm suy yếu những triển vọng này. (dự báo tăng trưởng GDP và lạm phát của Liên minh châu Âu (EU) trong năm 2024 và 2025 trong báo cáo “Spring 2025 Economic Forecast” do Ủy ban châu Âu công bố vào tháng 5 năm 2025)
Về mặt an ninh, tác động của xu hướng cực hữu hóa thể hiện rõ nhất trong vấn đề quan hệ với Nga, đặc biệt trong bối cảnh cuộc chiến Ukraine. Tình hình này tạo ra những phức tạp đáng chú ý trong chính sách đối ngoại của EU. Nghiên cứu mới cho thấy rằng cực hữu châu Âu không tránh khỏi hậu quả từ cuộc xung đột. Thực vậy, sau cuộc xâm lược, chế độ Putin đã trở thành mối liên kết độc hại đối với các đảng cực hữu dân túy, tạo ra sự thay đổi lớn so với những năm 2010 khi nhiều đảng cực hữu có quan hệ thân thiện với Moscow.
Tuy nhiên, nhiều nghị sĩ cực hữu ở châu Âu đang cố gắng duy trì mối quan hệ tốt với Donald Trump và tránh chỉ trích ông, đồng thời vẫn giữ được uy tín ở trong nước, điều này tạo ra sự phân hóa trong cách tiếp cận chính sách đối ngoại. Một số lực lượng cực hữu vẫn duy trì lập trường thân Nga hoặc ít nhất là hoài nghi về việc hỗ trợ Ukraine, trong khi áp lực dư luận buộc họ phải điều chỉnh lập trường.
Điều đáng chú ý là Giữa sự u ám về việc cực hữu tích lũy phiếu bầu trong cuộc bầu cử châu Âu năm 2024, một điểm sáng nổi bật: Ukraine đã từ chối xu hướng cực hữu, tạo ra sự tương phản rõ rệt với phần còn lại của châu Âu. Điều này cho thấy cuộc chiến đã tạo ra những động lực chính trị mới, buộc các lực lượng cực hữu phải tái định vị trong bối cảnh địa chính trị mới.
Về an ninh nội bộ, sự gia tăng ảnh hưởng của cực hữu đang tạo ra những thách thức mới. Các chính sách chống nhập cư cứng rắn có thể làm gia tăng căng thẳng xã hội và tạo điều kiện cho các hoạt động cực đoan. Đồng thời, sự phân hóa chính trị gia tăng có thể làm suy yếu sự đoàn kết châu Âu trong việc đối phó với các thách thức an ninh chung.
Đối với sự phát triển của trật tự thế giới mới
Sự “cực hữu hóa” của châu Âu đang tạo ra những tác động sâu sắc đối với quá trình hình thành trật tự thế giới mới, góp phần làm thay đổi cán cân quyền lực toàn cầu và cách thức vận hành của hệ thống quốc tế. Những thay đổi này không chỉ ảnh hưởng đến châu Âu mà còn có tác động lan tỏa rộng rãi.
Trước hết, sự trỗi dậy của cực hữu châu Âu đang làm suy yếu vai trò của EU như một trung tâm quyền lực mềm toàn cầu. Trong nhiều thập kỷ, EU đã được coi là người bảo vệ các giá trị dân chủ tự do, nhân quyền và chủ nghĩa đa phương. Tuy nhiên, sự gia tăng ảnh hưởng của các lực lượng cực hữu đang làm xói mòn những giá trị này từ bên trong, giảm tính thuyết phục của EU trong việc thúc đẩy các chuẩn mực quốc tế.
Sự chuyển hướng đáng kể sang phải có thể dẫn đến việc thực thi các tiêu chuẩn EU về pháp quyền và mở rộng EU. Nó cũng có thể dẫn đến đa số rõ ràng các MEP ủng hộ các chính sách nhập cư rất hạn chế và nghị viện có thể trở nên phân cực hơn nữa về các vấn đề quan trọng. Điều này có nghĩa là EU sẽ kém hiệu quả hơn trong việc thúc đẩy các giá trị dân chủ và nhân quyền trên toàn cầu, từ đó làm giảm tính hấp dẫn của mô hình châu Âu.
Trong bối cảnh cạnh tranh quyền lực toàn cầu giữa các cường quốc, sự suy yếu của EU như một trung tâm quyền lực độc lập có thể tạo ra khoảng trống quyền lực mà các quốc gia khác như Trung Quốc, Nga, hoặc thậm chí là Ấn Độ có thể tận dụng. Điều này có thể dẫn đến một trật tự thế giới ít đa cực hơn và có xu hướng nghiêng về phía các mô hình chính trị độc tài hoặc bán độc tài.
Sự “cực hữu hóa” của châu Âu cũng đang tác động đến hệ thống đa phương toàn cầu. Với xu hướng nghi ngờ các tổ chức quốc tế và ưu tiên lợi ích quốc gia, các lực lượng cực hữu có thể làm suy yếu hiệu quả của các tổ chức như Liên Hợp Quốc, WTO, hay WHO. Điều này có thể dẫn đến sự suy thoái của chủ nghĩa đa phương và tăng cường xu hướng đơn phương trong quan hệ quốc tế.
Đặc biệt, trong bối cảnh biến đổi khí hậu và các thách thức toàn cầu khác đòi hỏi sự hợp tác quốc tế chặt chẽ, sự suy yếu của EU trong vai trò dẫn dắt có thể làm chậm tiến độ giải quyết các vấn đề này. EU từng là động lực chính trong các thỏa thuận khí hậu toàn cầu, nhưng nếu các lực lượng cực hữu có ảnh hưởng lớn hơn, khả năng lãnh đạo này có thể bị suy yếu.
Mặt khác, sự “cực hữu hóa” của châu Âu có thể tạo ra một hiệu ứng domino, khuyến khích sự trỗi dậy của các lực lượng tương tự ở các khu vực khác trên thế giới. Nếu Donald Trump thắng vào tháng tới, ông sẽ tìm thấy một ổ các đảng chính trị ở châu Âu chia sẻ sự pha trộn nghiêng về phía hữu của chủ nghĩa độc tài, dân túy và thái độ thù địch cực đoan đối với nhập cư. Điều này cho thấy khả năng hình thành một mạng lưới các lực lượng cực hữu xuyên quốc gia, có thể hợp tác để thúc đẩy các chính sách chống toàn cầu hóa và dân tộc chủ nghĩa.
Về mặt kinh tế toàn cầu, xu hướng cực hữu hóa có thể dẫn đến sự phân mảnh của các chuỗi cung ứng toàn cầu và gia tăng các rào cản thương mại. Điều này có thể làm chậm tăng trưởng kinh tế thế giới và tạo ra những bất ổn mới trong hệ thống tài chính quốc tế.
Tuy nhiên, cần lưu ý rằng sự “cực hữu hóa” của châu Âu cũng có thể tạo ra những phản ứng tích cực từ các quốc gia và khu vực khác. Các quốc gia theo đuổi các giá trị dân chủ và đa phương có thể tìm cách hợp tác chặt chẽ hơn để bù đắp cho sự suy yếu của EU. Điều này có thể dẫn đến sự hình thành các liên minh mới và cách thức hợp tác quốc tế khác.
Đối với quan hệ EU – Việt Nam
Xu hướng “cực hữu hóa” đang diễn ra ở châu Âu tạo ra những tác động đa chiều và phức tạp đối với quan hệ EU-Việt Nam, đòi hỏi cả hai bên phải có những đánh giá và điều chỉnh chiến lược phù hợp để duy trì và phát triển mối quan hệ đối tác chiến lược trong bối cảnh mới.
Trong lĩnh vực thương mại và kinh tế, sự gia tăng ảnh hưởng của các lực lượng cực hữu có thể tạo ra những thách thức đáng kể cho việc thực thi Hiệp định Thương mại Tự do EU-Việt Nam (EVFTA). Các đảng cực hữu với xu hướng bảo hộ thương mại và ưu tiên sản xuất nội địa có thể thúc đẩy việc áp dụng các rào cản kỹ thuật và tiêu chuẩn nghiêm ngặt hơn đối với hàng hóa nhập khẩu từ Việt Nam. Điều này đặc biệt có thể ảnh hưởng đến các ngành xuất khẩu chủ lực của Việt Nam như dệt may, da giày, điện tử và nông sản.
Tuy nhiên, mối quan hệ thương mại EU-Việt Nam vẫn có những nền tảng vững chắc. Kim ngạch thương mại song phương đã tăng trưởng mạnh mẽ kể từ khi EVFTA có hiệu lực, cho thấy tính bổ sung cao của hai nền kinh tế. Việt Nam có thể tận dụng xu hướng “nearshoring” và “friend-shoring” của các doanh nghiệp châu Âu để thu hút đầu tư, đặc biệt trong bối cảnh họ tìm kiếm các đối tác ổn định và đáng tin cậy ngoài Trung Quốc.
Về mặt chính trị và ngoại giao, sự “cực hữu hóa” có thể tạo ra cả thách thức và cơ hội cho Việt Nam. Một mặt, các lực lượng cực hữu thường có xu hướng nghi ngờ đối với các cam kết đa phương và ưu tiên quan hệ song phương, điều này có thể ảnh hưởng đến các chương trình hợp tác trong khuôn khổ ASEAN-EU. Mặt khác, xu hướng này cũng có thể tạo điều kiện cho Việt Nam phát triển quan hệ song phương sâu sắc hơn với từng quốc gia châu Âu, dựa trên lợi ích cụ thể và tương hỗ.
Trong bối cảnh các lực lượng cực hữu thường có lập trường phức tạp đối với Trung Quốc và Nga, Việt Nam có thể tận dụng vị thế cân bằng của mình để trở thành cầu nối hữu ích. Chính sách đối ngoại “cân bằng” và “đa dạng hóa” của Việt Nam có thể được các đối tác châu Âu đánh giá cao như một mô hình thực dụng và ổn định trong khu vực có nhiều bất ổn địa chính trị.
Về hợp tác trong các lĩnh vực phi truyền thống, xu hướng cực hữu hóa có thể tạo ra những cơ hội mới cho quan hệ EU-Việt Nam. Các vấn đề như an ninh mạng, chống tội phạm xuyên quốc gia, và quản lý di cư có thể trở thành những lĩnh vực hợp tác mới, đặc biệt khi các chính phủ châu Âu có sự tham gia của cực hữu đặt ưu tiên cao cho những vấn đề này.
Trong lĩnh vực giáo dục và văn hóa, mặc dù có thể gặp một số khó khăn do xu hướng dân tộc chủ nghĩa gia tăng, nhưng Việt Nam vẫn có thể duy trì và phát triển các chương trình trao đổi học thuật và văn hóa. Đặc biệt, sự quan tâm ngày càng tăng của châu Âu đối với khu vực Indo-Pacific có thể tạo động lực cho việc tăng cường hợp tác trong nghiên cứu và phát triển.
Về vấn đề nhân quyền và dân chủ, Việt Nam có thể phải đối mặt với áp lực ít hơn từ phía EU trong bối cảnh các lực lượng cực hữu ít quan tâm đến việc thúc đẩy các giá trị này ở nước ngoài. Tuy nhiên, điều này cũng có thể tạo ra khoảng cách lớn hơn với các lực lượng chính trị châu Âu vẫn cam kết mạnh mẽ với các giá trị dân chủ và nhân quyền.
Để thích ứng với những thay đổi này, Việt Nam cần có chiến lược linh hoạt và đa dạng hóa. Việc duy trì quan hệ tốt với tất cả các lực lượng chính trị châu Âu, từ trung tâm đến cực hữu, sẽ giúp Việt Nam đảm bảo tính ổn định trong quan hệ dài hạn. Đồng thời, việc tăng cường hợp tác với các quốc gia châu Âu ở cấp độ địa phương và khu vực cũng có thể giúp giảm thiểu tác động của những thay đổi chính trị ở cấp độ quốc gia và EU.
Sự trỗi dậy của các lực lượng cực hữu ở châu Âu trong những năm gần đây không chỉ là một hiện tượng chính trị đơn thuần mà phản ánh những thay đổi sâu sắc trong cấu trúc xã hội, kinh tế và chính trị của châu lục này. Từ việc nhận diện các đặc điểm cơ bản của các lực lượng cực hữu đến phân tích xu hướng phát triển và nguyên nhân sâu xa, rõ ràng rằng đây là một xu hướng có tính chất cấu trúc và lâu dài, không phải chỉ là phản ứng tạm thời trước những khó khăn kinh tế hay khủng hoảng di cư.
Những tác động của xu hướng “cực hữu hóa” này vô cùng đa chiều và phức tạp. Đối với chính châu Âu, nó đang làm thay đổi cảnh quan chính trị, tạo ra những thách thức mới về kinh tế, an ninh và đoàn kết nội bộ. Đặc biệt trong bối cảnh xung đột Ukraine-Nga, sự hiện diện của các lực lượng cực hữu đã tạo ra những phức tạp trong việc xây dựng một chính sách đối ngoại thống nhất và nhất quán của EU.
Đối với trật tự thế giới, sự suy yếu của EU như một trung tâm quyền lực mềm và người bảo vệ các giá trị dân chủ, đa phương có thể tạo ra những khoảng trống quyền lực mà các cường quốc khác sẽ tận dụng. Điều này có thể dẫn đến một trật tự thế giới ít ổn định và kém dự đoán hơn.
Riêng đối với Việt Nam, xu hướng này vừa mang lại thách thức vừa tạo ra cơ hội. Trong khi các mối quan hệ thương mại và hợp tác có thể gặp khó khăn do xu hướng bảo hộ và dân tộc chủ nghĩa gia tăng, Việt Nam cũng có thể tận dụng vị thế cân bằng của mình để trở thành đối tác hữu ích cho châu Âu trong bối cảnh địa chính trị phức tạp.
Để ứng phó hiệu quả với những thay đổi này, Việt Nam cần có chiến lược linh hoạt, đa dạng hóa quan hệ và tăng cường hợp tác ở nhiều cấp độ khác nhau. Việc duy trì quan hệ tốt với tất cả các lực lượng chính trị châu Âu, từ trung tâm đến cực hữu, sẽ giúp đảm bảo tính bền vững của quan hệ song phương trong dài hạn. Đồng thời, việc chủ động tham gia vào các cơ chế hợp tác đa phương và khu vực cũng sẽ giúp Việt Nam duy trì vị thế và ảnh hưởng trong bối cảnh thay đổi của trật tự quốc tế.
Một số dự báo trong tương lai về xu hướng cực hữu ở châu Âu
Dự báo của các chuyên gia
Theo đánh giá của các chuyên gia chính trị học hàng đầu châu Âu, xu hướng cực hữu trong thập kỷ tới sẽ tiếp tục duy trì mức độ ảnh hưởng đáng kể, tuy nhiên với những biến đổi quan trọng về chiến lược và phương thức hoạt động. Giáo sư Cas Mudde từ Đại học Georgia, một trong những chuyên gia hàng đầu về chủ nghĩa dân túy cực hữu, cho rằng giai đoạn 2025-2030 sẽ chứng kiến sự chuyển đổi từ các phong trào phản kháng sang các thế lực chính trị được thể chế hóa nhiều hơn. Điều này có nghĩa là các đảng cực hữu sẽ dần từ bỏ những luận điệu cực đoan để hướng tới việc mở rộng cơ sở cử tri và tham gia hiệu quả hơn vào các liên minh cầm quyền.
Tiến sĩ Andrea Pirro từ Viện Nghiên cứu Châu Âu tại Florence dự đoán rằng sự phân hóa trong nội bộ cực hữu sẽ ngày càng rõ rệt. Một bộ phận sẽ theo đuổi con đường “bình thường hóa” thông qua việc điều chỉnh chính sách để phù hợp với dòng chính chính trị, trong khi nhóm khác có thể quay trở lại với những lập trường cực đoan hơn để duy trì bản sắc riêng biệt. Sự phân chia này sẽ tạo ra động lực cạnh tranh nội bộ và có thể dẫn đến việc hình thành các phong trào cực hữu mới với đặc điểm khác biệt.
Chuyên gia về an ninh châu Âu Thomas Renard từ Viện Egmont cho rằng yếu tố công nghệ sẽ đóng vai trò then chốt trong việc định hình tương lai của các phong trào cực hữu. Sự phát triển của trí tuệ nhân tạo và các nền tảng truyền thông số sẽ tạo ra những cơ hội mới để truyền bá thông điệp, đồng thời cũng đặt ra những thách thức về việc kiểm soát thông tin sai lệch và tuyên truyền cực đoan. Ông dự báo rằng các đảng cực hữu sẽ đầu tư mạnh mẽ vào việc phát triển khả năng truyền thông số và sử dụng dữ liệu lớn để tiếp cận cử tri một cách tinh vi hơn.
Về mặt địa chính trị, Giáo sư Ivan Krastev từ Trung tâm Chiến lược và Nghiên cứu Quốc tế nhận định rằng xu hướng cực hữu châu Âu sẽ chịu ảnh hưởng mạnh mẽ từ các biến động toàn cầu, đặc biệt là sự thay đổi trong quan hệ với Hoa Kỳ và Trung Quốc. Sự gia tăng của chủ nghĩa đơn phương và cạnh tranh địa chính trị có thể tạo ra những cơ hội mới cho các đảng cực hữu trong việc định vị mình như những người bảo vệ chủ quyền quốc gia trước các áp lực bên ngoài.
Dự báo chung
Nhìn tổng thể, xu hướng phát triển của các phong trào cực hữu châu Âu trong giai đoạn 2025-2035 sẽ được đặc trưng bởi sự đa dạng hóa và phức tạp hóa. Thay vì một làn sóng đồng nhất, chúng ta sẽ chứng kiến sự xuất hiện của nhiều mô hình khác nhau tùy thuộc vào điều kiện cụ thể của từng quốc gia và khu vực.
Ở các nước Tây Âu như Pháp, Đức và Hà Lan, các đảng cực hữu có khả năng sẽ tiếp tục quá trình “chính thống hóa” để tăng khả năng cạnh tranh chính trị. Điều này có nghĩa là họ sẽ điều chỉnh các chính sách cực đoan, tập trung vào các vấn đề kinh tế-xã hội thiết thực và tìm cách hình thành liên minh với các lực lượng chính trị trung tâm-hữu. Tuy nhiên, quá trình này cũng sẽ đi kèm với nguy cơ nội bộ phân hóa khi các thành phần cứng rắn có thể tách ra để duy trì lập trường nguyên thủy.
Trong khu vực Đông Âu, đặc biệt là tại Hungary và Ba Lan, mô hình “dân chủ bất tự do” có thể sẽ được củng cố và mở rộng. Các chính phủ cực hữu sẽ tiếp tục sử dụng các thể chế dân chủ hình thức để duy trì quyền lực trong khi hạn chế không gian dân sự và độc lập của các thể chế kiểm soát. Mô hình này có thể lan rộng sang các quốc gia khác trong khu vực nếu không có sự can thiệp hiệu quả từ các thể chế châu Âu.
Về mặt kinh tế, các đảng cực hữu có thể sẽ thay đổi định hướng từ chủ nghĩa tự do mới sang một dạng “chủ nghĩa quốc gia kinh tế” với sự can thiệp mạnh mẽ của nhà nước. Điều này bao gồm việc bảo hộ các ngành công nghiệp chiến lược, hạn chế đầu tư nước ngoài trong các lĩnh vực nhạy cảm và ưu tiên cho các doanh nghiệp trong nước. Chính sách này có thể tạo ra sự hấp dẫn đối với các tầng lớp lao động truyền thống và tầng lớp trung lưu lo ngại về toàn cầu hóa.
Trong lĩnh vực an ninh và di cư, các chính sách hạn chế sẽ tiếp tục được duy trì và có thể được tăng cường thêm. Tuy nhiên, áp lực từ thực tế nhân khẩu học châu Âu với dân số già hóa và thiếu hụt lao động có thể buộc các chính phủ cực hữu phải tìm ra những giải pháp cân bằng giữa việc duy trì lập trường chống di cư và đáp ứng nhu cầu kinh tế thực tế.
Về mặt công nghệ và truyền thông, các phong trào cực hữu sẽ ngày càng tinh vi trong việc sử dụng các công cụ số để tiếp cận và vận động cử tri. Việc áp dụng các kỹ thuật phân tích dữ liệu, trí tuệ nhân tạo trong truyền thông chính trị và việc tạo ra các hệ sinh thái truyền thông thay thế sẽ trở thành đặc điểm quan trọng của chính trị cực hữu trong tương lai.
Mối quan hệ giữa các đảng cực hữu châu Âu với các thế lực bên ngoài, đặc biệt là Nga và Trung Quốc, sẽ tiếp tục là một yếu tố phức tạp. Trong khi một số đảng có thể duy trì các mối liên hệ này như một phần của chiến lược đối kháng với Brussels, áp lực từ dư luận và các biện pháp trừng phạt có thể buộc họ phải điều chỉnh lập trường để tránh bị cô lập.
Một số khuyến nghị đối với Việt Nam
Khuyến nghị về theo dõi và phân tích
Việt Nam cần thiết lập một cơ chế theo dõi thường xuyên và có hệ thống về diễn biến của các phong trào cực hữu châu Âu thông qua việc tăng cường năng lực nghiên cứu tại các viện nghiên cứu chính sách và các trường đại học. Điều này bao gồm việc đầu tư vào đào tạo đội ngũ chuyên gia am hiểu về chính trị châu Âu, hỗ trợ các nghiên cứu sinh Việt Nam học tập tại các trung tâm nghiên cứu hàng đầu châu Âu và thiết lập các chương trình trao đổi học thuật định kỳ với các viện nghiên cứu quốc tế.
Bộ Ngoại giao cần chỉ đạo các cơ quan đại diện ngoại giao tại châu Âu tăng cường thu thập thông tin về các diễn biến chính trị nội bộ, đặc biệt chú ý đến những thay đổi trong chính sách đối ngoại của các đảng cực hữu khi họ tham gia chính phủ hoặc có ảnh hưởng lớn đến quá trình ra quyết định. Việc xây dựng mạng lưới thông tin tin cậy và phân tích chuyên sâu sẽ giúp Việt Nam dự đoán được những thay đổi có thể xảy ra trong quan hệ song phương và đa phương.
Khuyến nghị về chiến lược ngoại giao
Trong bối cảnh các đảng cực hữu có thể gia tăng ảnh hưởng trong chính trường châu Âu, Việt Nam cần phát triển một chiến lược ngoại giao linh hoạt và đa tầng. Thay vì chỉ tập trung vào mối quan hệ với các chính phủ trung ương, cần mở rộng quan hệ với các cấp chính quyền địa phương và khu vực, nơi các đảng cực hữu có thể có ảnh hưởng mạnh. Việc này bao gồm tăng cường hợp tác với các thành phố, bang, vùng có quan hệ kinh tế mật thiết với Việt Nam để tạo ra những kênh tương tác ổn định bất kể sự thay đổi chính trị ở cấp quốc gia.
Việt Nam cũng cần chủ động trong việc xây dựng hình ảnh tích cực thông qua ngoại giao công chúng và ngoại giao văn hóa. Điều này đặc biệt quan trọng khi các đảng cực hữu thường có xu hướng khai thác những định kiến văn hóa và tôn giáo để tạo ra sự phân cực. Việc đầu tư vào các chương trình giao lưu văn hóa, giáo dục và thúc đẩy sự hiểu biết lẫn nhau sẽ giúp tạo ra nền tảng vững chắc cho quan hệ dài hạn.
Khuyến nghị về hợp tác kinh tế
Trước những thay đổi có thể xảy ra trong chính sách thương mại và đầu tư của châu Âu dưới ảnh hưởng của các phong trào cực hữu, Việt Nam cần đa dạng hóa đối tác và thị trường. Điều này bao gồm việc tăng cường quan hệ kinh tế với các quốc gia châu Âu có chính sách ổn định và ít chịu ảnh hưởng từ các đảng cực hữu, đồng thời mở rộng hợp tác với các khu vực khác như Bắc Âu, Nam Âu và các quốc gia có nền kinh tế bổ sung với Việt Nam.
Trong lĩnh vực đầu tư, Việt Nam cần chuẩn bị cho khả năng các chính phủ châu Âu sẽ áp dụng các biện pháp sàng lọc đầu tư nước ngoài nghiêm ngặt hơn, đặc biệt trong các lĩnh vực được coi là chiến lược như công nghệ, năng lượng và hạ tầng. Do đó, cần phát triển chiến lược đầu tư minh bạch, tập trung vào các dự án có lợi ích chung và phù hợp với các tiêu chuẩn quản trị tốt của châu Âu.
Khuyến nghị về đối phó với các thách thức
Việt Nam cần chuẩn bị cho khả năng các chính sách hạn chế di cư và tăng cường kiểm soát biên giới có thể ảnh hưởng đến cộng đồng người Việt sinh sống và làm việc tại châu Âu. Điều này đòi hỏi việc tăng cường các dịch vụ bảo hộ công dân, hỗ trợ pháp lý và tạo điều kiện cho việc duy trì mối liên hệ với quê hương. Đồng thời, cần có các chương trình hỗ trợ cộng đồng người Việt hòa nhập tốt hơn vào xã hội sở tại để giảm thiểu rủi ro trở thành mục tiêu của các chính sách phân biệt đối xử.
Trong lĩnh vực thông tin và truyền thông, Việt Nam cần có biện pháp đối phó với khả năng gia tăng của các thông tin sai lệch và tuyên truyền tiêu cực về đất nước và chế độ chính trị. Việc xây dựng năng lực truyền thông quốc tế, sử dụng hiệu quả các nền tảng truyền thông số và phát triển các chương trình truyền thông công chúng chuyên nghiệp sẽ giúp bảo vệ hình ảnh quốc gia và đối phó với các chiến dịch thông tin tiêu cực.
Khuyến nghị về tăng cường hợp tác đa phương
Việt Nam cần tích cực tham gia và đóng góp vào các cơ chế hợp tác đa phương với châu Âu, bao gồm ASEM, quan hệ ASEAN-EU và các khuôn khổ hợp tác khu vực khác. Việc duy trì và tăng cường vai trò trong các diễn đàn này sẽ giúp Việt Nam có tiếng nói trong việc định hình chương trình nghị sự chung và giảm thiểu ảnh hưởng tiêu cực từ những thay đổi chính trị nội bộ của các nước châu Âu.
Đặc biệt, Việt Nam cần chủ động trong việc thúc đẩy hợp tác về các vấn đề toàn cầu như biến đổi khí hậu, phát triển bền vững và an ninh mạng, những lĩnh vực mà sự hợp tác quốc tế là cần thiết bất kể xu hướng chính trị nội bộ. Việc đóng góp tích cực vào giải quyết các thách thức chung sẽ củng cố vị thế của Việt Nam như một đối tác đáng tin cậy và có trách nhiệm.
Cuối cùng, Việt Nam cần tận dụng kinh nghiệm của mình trong việc duy trì ổn định chính trị và phát triển kinh tế để chia sẻ với các đối tác châu Âu, đặc biệt trong bối cảnh nhiều nước đang đối mặt với sự phân cực chính trị và thách thức về quản trị. Việc định vị Việt Nam như một mô hình thành công về sự kết hợp giữa ổn định chính trị và phát triển kinh tế có thể tạo ra những cơ hội hợp tác mới và tăng cường vị thế quốc tế.
Sự trỗi dậy của các lực lượng cực hữu tại châu Âu là một hiện tượng chính trị đáng lưu tâm, không chỉ đối với các nước trong khu vực mà còn đối với các quốc gia ngoài khối, bao gồm Việt Nam. Với lập trường dân tộc chủ nghĩa, chống nhập cư và hoài nghi đối với hội nhập quốc tế, các đảng cực hữu đang từng bước làm thay đổi cấu trúc chính sách, tạo ra những biến động tiềm ẩn trong quan hệ đối ngoại, kinh tế và an ninh toàn cầu. Đối với Việt Nam, điều này đặt ra những yêu cầu cấp thiết trong việc theo dõi sát diễn biến tình hình, điều chỉnh chính sách ngoại giao phù hợp và chủ động bảo vệ lợi ích quốc gia, đặc biệt trong các lĩnh vực hợp tác kinh tế, lao động và cộng đồng người Việt ở châu Âu. Đồng thời, bài học từ sự trỗi dậy của cực hữu cũng cho thấy tầm quan trọng của việc củng cố khối đại đoàn kết dân tộc, giữ vững ổn định chính trị và cảnh giác với các xu hướng cực đoan, dân túy trong nước. Việc nghiên cứu, nhận diện và ứng phó kịp thời với xu hướng này sẽ là một phần không thể thiếu trong chiến lược đối ngoại toàn diện và chủ động của Việt Nam trong bối cảnh toàn cầu hóa đầy biến động hiện nay.
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Camus, J.-Y., & Lebourg, N. (2017). Far-Right Politics in Europe. Harvard University Press.
2. Gattinara, P. C., & Pirro, A. L. P. (2023). Movement Parties of the Far Right: Understanding Nativist Mobilization. Routledge.
3. Bar-On, T., & Molas, B. (Eds.). (2024). The Routledge Handbook of Far-Right Extremism in Europe. Routledge.
4. Fekete, L. (2018). Europe’s Fault Lines: Racism and the Rise of the Right. Verso Books.
5. Sondel-Cedarmas, J., & Berti, M. (2023). The Right-Wing Critique of Europe: Nationalist, Sovereignist and Right-Wing Populist Attitudes to the EU. Routledge
6. (2024). Sự trỗi dậy của phe cực hữu tác động thế nào đến châu Âu. https://vnexpress.net/su-troi-day-cua-phe-cuc-huu-tac-dong-the-nao-den-chau-au-4756312.html
7. Nhân Dân. (2024). Các đảng cực hữu đang tạo sóng trên chính trường châu Âu. https://nhandan.vn/cac-dang-cuc-huu-dang-tao-song-tren-chinh-truong-chau-au-post813476.html
8. Nhân Dân. (2025). Sự vươn lên của các đảng cực hữu. https://nhandan.vn/su-vuon-len-cua-cac-dang-cuc-huu-post877231.html
9. The Economist. (2025). Hard-right parties are now Europe’s most popular. https://www.economist.com/graphic-detail/2025/02/28/hard-right-parties-are-now-europes-most-popular
10 Council on Foreign Relations. (2024). How Far-Right Election Gains Are Changing Europe. https://www.cfr.org/expert-brief/how-far-right-election-gains-are-changing-europe
[11] Như Tâm (2024), Sự trỗi dậy của phe cực hữu tác động thế nào đến châu Âu, https://vnexpress.net/su-troi-day-cua-phe-cuc-huu-tac-dong-the-nao-den-chau-au-4756312.html
[12] Khánh Quỳnh (2024), Chính quyền Trump 2.0 và xu hướng trỗi dậy của phe cực hữu, https://tuoitre.vn/chinh-quyen-trump-2-0-va-xu-huong-troi-day-cua-phe-cuc-huu-2024111315350905.htm
[13] Tử Uyên (2024), Đức: Nỗ lực ngăn chặn quan điểm cực hữu, https://cand.com.vn/hau-truong/duc-no-luc-ngan-chan-quan-diem-cuc-huu-i744533/
