Mối quan hệ giữa Nga và các nước châu Phi được xây dựng trên nền tảng hợp tác lâu dài và lợi ích kinh tế thực dụng. Nga tìm kiếm sự đồng minh thông qua hỗ trợ an ninh, giáo dục và phát triển cơ sở hạ tầng, đồng thời thúc đẩy các giá trị đa cực và tôn trọng chủ quyền. Tuy nhiên, Nga cũng tận dụng châu Phi như một đối tác chiến lược để cân bằng ảnh hưởng của phương Tây.
Tổng quan quan hệ giữa Nga và châu Phi từ đầu năm 2024
Từ đầu năm 2024 đến nay, quan hệ Nga và các nước châu Phi đã có những thay đổi đáng kể, bao gồm các lĩnh vực chính trị, kinh tế, quân sự và văn hóa.
Hợp tác chính trị
Sau Hội nghị thượng đỉnh Nga – châu Phi lần thứ hai được tổ chức tại Saint Petersburg vào tháng 7 năm 2023, đối thoại chính trị giữa Nga và các nước châu Phi đã tăng cường đáng kể. Năm 2024, khối lượng thương mại đạt mức kỷ lục 24 tỷ đô la và các công ty Nga và châu Phi đã ký hàng chục biên bản ghi nhớ[1]. Nga cũng đã mở hai đại sứ quán mới và công bố kế hoạch mở thêm ba đại sứ quán nữa, thể hiện mong muốn tăng cường sự hiện diện ngoại giao của mình trên lục địa này. Một khía cạnh quan trọng của hợp tác chính trị là tương tác trên các diễn đàn quốc tế. Các nước châu Phi và Nga đã phối hợp lập trường của họ tại Liên Hợp Quốc và các tổ chức quốc tế khác, tìm cách thúc đẩy trật tự thế giới đa cực và bảo vệ chủ quyền của các quốc gia. Sự hợp tác này dựa trên sự tôn trọng lẫn nhau và mong muốn tăng cường sự ổn định toàn cầu.
Tương tác kinh tế
Quan hệ kinh tế giữa Nga và Châu Phi đạt đến tầm cao mới vào năm 2024. Khối lượng giao dịch vượt quá 24 tỷ đô la, mức cao kỷ lục. Các lĩnh vực hợp tác chính là năng lượng, nông nghiệp và các dự án cơ sở hạ tầng. Trong lĩnh vực năng lượng, các công ty Nga đã tích cực đầu tư vào việc phát triển các mỏ dầu khí ở các nước châu Phi. Các dự án chung không chỉ góp phần tăng sản lượng năng lượng mà còn phát triển cơ sở hạ tầng cần thiết cho việc vận chuyển và chế biến năng lượng. Sự hợp tác này đã giúp các nước châu Phi cải thiện an ninh năng lượng và tạo ra nhiều việc làm mới. Trong lĩnh vực nông nghiệp, Nga đã cung cấp công nghệ và đầu tư để cải thiện năng suất của ngành nông nghiệp Châu Phi. Các dự án chung bao gồm cung cấp máy móc nông nghiệp, đào tạo chuyên gia và giới thiệu các phương pháp nông nghiệp hiện đại. Điều này đã góp phần tăng cường an ninh lương thực trên lục địa và thắt chặt mối quan hệ kinh tế giữa các quốc gia. Các dự án cơ sở hạ tầng được Nga hỗ trợ bao gồm xây dựng đường bộ, đường sắt và cảng. Những sáng kiến này đã góp phần cải thiện hoạt động hậu cần và liên kết thương mại trong các quốc gia châu Phi cũng như giữa châu Phi và Nga. Cơ sở hạ tầng được cải thiện cũng thu hút thêm đầu tư và đóng góp vào tăng trưởng kinh tế khu vực.
Hợp tác quân sự
Hợp tác kỹ thuật quân sự giữa Nga và các nước châu Phi tiếp tục phát triển vào năm 2024. Nga cung cấp vũ khí và thiết bị quân sự, đồng thời hỗ trợ đào tạo quân nhân. Sau các sự kiện xung quanh tập đoàn Wagner năm 2023, Moskva đã điều chỉnh chiến lược hiện diện tại Châu Phi, tăng cường vai trò của các cơ cấu nhà nước chính thức trong hợp tác quân sự. Đặc biệt, các hoạt động trước đây do Wagner thực hiện đã được tích hợp vào các kênh tương tác chính thức, góp phần tăng cường tính minh bạch và sự tin tưởng giữa các đối tác châu Phi[2]. Sự quan tâm đặc biệt được dành cho sự hợp tác trong cuộc chiến chống khủng bố và đảm bảo an ninh khu vực. Nga đã cung cấp thông tin tình báo, huấn luyện lực lượng đặc nhiệm và cung cấp thiết bị cho các nước châu Phi để chống lại các mối đe dọa khủng bố. Sự tương tác này đã góp phần ổn định tình hình ở một số khu vực và củng cố vị thế của Nga là đối tác đáng tin cậy trong lĩnh vực an ninh.
Hợp tác văn hóa
Tương tác văn hóa giữa Nga và Châu Phi đã có bước phát triển mới vào năm 2024. Nga đã mở sáu trung tâm khoa học và văn hóa Nga mới theo hình thức nhượng quyền và có kế hoạch mở thêm nhiều trung tâm nữa[3]. Các trung tâm này thúc đẩy ngôn ngữ và văn hóa Nga và đóng vai trò là nền tảng cho các hoạt động trao đổi giáo dục và văn hóa. Ngoài ra, số lượng học bổng dành cho sinh viên châu Phi muốn học tại các trường đại học Nga cũng tăng lên. Điều này góp phần vào sự phát triển nguồn nhân lực và tăng cường mối quan hệ liên văn hóa. Sinh viên tốt nghiệp các cơ sở giáo dục Nga trở thành người truyền bá văn hóa và khoa học Nga tại quốc gia của họ, góp phần củng cố quan hệ song phương. Một khía cạnh quan trọng của hợp tác nhân đạo là tương tác trong lĩnh vực chăm sóc sức khỏe. Nga đã cung cấp hỗ trợ y tế và chia sẻ kinh nghiệm trong việc chống lại các bệnh truyền nhiễm. Các dự án chung bao gồm cung cấp thiết bị y tế, đào tạo nhân viên y tế và tiến hành nghiên cứu chung. Điều này góp phần cải thiện hệ thống chăm sóc sức khỏe ở các nước châu Phi và củng cố hình ảnh tích cực của Nga.
Hợp tác đa phương
Trong bối cảnh cạnh tranh toàn cầu giành ảnh hưởng ở châu Phi, Nga đang tích cực sử dụng các cơ chế hợp tác đa phương để củng cố vị thế của mình tại châu lục này. Vào năm 2024, các nền tảng tương tác chính là BRICS, Liên hợp quốc, Liên minh châu Phi (AU) và các sáng kiến ngoại giao song phương.
Sau khi BRICS mở rộng vào năm 2023, khi Ai Cập và Ethiopia gia nhập nhóm, Nga đã có thêm nhiều cơ hội để tăng cường quan hệ với các quốc gia châu Phi. Năm 2024, hợp tác kinh tế trong BRICS bao gồm việc thúc đẩy các cơ chế tài chính thay thế, bao gồm các cuộc thảo luận về việc thanh toán bằng tiền tệ quốc gia, cho phép các nước châu Phi giảm sự phụ thuộc vào đồng đô la Mỹ. Nga và các thành viên châu Phi của BRICS đã phối hợp lập trường của họ tại Liên Hợp Quốc, ủng hộ các nguyên tắc của một thế giới đa cực. Đặc biệt, các cuộc cải cách Hội đồng Bảo an Liên hợp quốc đã được thảo luận với mục đích trao cho châu Phi ảnh hưởng lớn hơn. Trong khuôn khổ BRICS, Nga đã đề xuất các chương trình trao đổi khoa học và giáo dục, bao gồm hỗ trợ cho các trung tâm nghiên cứu và trường đại học Châu Phi.
Liên minh châu Phi cũng đóng vai trò quan trọng trong việc định hình chính sách khu vực và Nga đang tích cực phát triển hợp tác với tổ chức này. Năm 2024, Nga đã ủng hộ sáng kiến đưa Liên minh châu Phi vào Nhóm 20 (G20), qua đó tăng cường sự hiện diện của châu Phi trong các tiến trình kinh tế toàn cầu, các thỏa thuận đã được ký kết về hỗ trợ quân sự và nhân đạo cho một số quốc gia châu Phi, góp phần tăng cường năng lực phòng thủ và sự ổn định của các nước này, Nga đã ủng hộ việc dỡ bỏ lệnh trừng phạt của phương Tây đối với một số quốc gia châu Phi, điều này đã tăng cường hợp tác kinh tế giữa hai bên.
Đồng minh thực sự hay chiến lược của Nga?
Mối quan hệ giữa Nga và các nước châu Phi được đặc trưng bởi sự kết hợp giữa nguyện vọng đồng minh và lợi ích thực tế. Một mặt, Nga tìm kiếm sự hợp tác lâu dài dựa trên lợi ích chung trong các lĩnh vực an ninh, giáo dục và phát triển cơ sở hạ tầng. Mặt khác, có những yếu tố của một chiến lược thực dụng nhằm củng cố vị thế địa chính trị và lợi ích kinh tế.
Quan hệ đồng minh
Hợp tác quốc tế dựa trên lợi ích chung: Nga và các quốc gia châu Phi tích cực tương tác trên trường quốc tế, ủng hộ các nguyên tắc về một thế giới đa cực và tôn trọng chủ quyền. Những nỗ lực chung nhằm mục đích giải quyết các vấn đề toàn cầu, bao gồm cuộc chiến chống khủng bố, biến đổi khí hậu và đảm bảo phát triển bền vững. Sự hợp tác như vậy củng cố quan hệ chính trị và thúc đẩy hình thành các mối quan hệ tin cậy.
Hỗ trợ trong các lĩnh vực an ninh, giáo dục và cơ sở hạ tầng: Nga cung cấp viện trợ quân sự và đào tạo để tăng cường khả năng phòng thủ của các nước châu Phi. Ví dụ, tại Cộng hòa Trung Phi, các huấn luyện viên quân sự Nga đang đào tạo lực lượng an ninh địa phương, giúp ổn định khu vực. Hàng năm, Nga đều tăng hạn ngạch giáo dục cho sinh viên châu Phi tại các trường đại học của Nga, tạo điều kiện đào tạo nguồn nhân lực có trình độ cho các quốc gia châu Phi. Điều này củng cố mối quan hệ văn hóa và khoa học giữa các quốc gia. Các công ty Nga tham gia vào các dự án cơ sở hạ tầng ở Châu Phi, bao gồm xây dựng đường sá, cơ sở năng lượng và mạng lưới viễn thông. Điều này góp phần vào sự phát triển kinh tế và nâng cao chất lượng cuộc sống trên lục địa này[4].
Diễn đàn Nga – châu Phi và hợp tác lâu dài: Việc tổ chức thường xuyên các hội nghị thượng đỉnh và diễn đàn Nga – châu Phi thể hiện mong muốn tăng cường quan hệ đối tác. Tại các sự kiện này, các vấn đề hợp tác quan trọng sẽ được thảo luận, các thỏa thuận sẽ được ký kết và các kế hoạch cho tương lai sẽ được vạch ra. Điều này tạo ra nền tảng cho đối thoại cởi mở và các sáng kiến chung.
Chiến lược thực dụng
Chống lại ảnh hưởng của phương Tây: Trong bối cảnh cạnh tranh địa chính trị, Nga tìm cách củng cố vị thế của mình ở châu Phi, coi châu lục này là đối tác chiến lược để cân bằng ảnh hưởng của các nước phương Tây. Điều này được phản ánh qua việc mở rộng các mối quan hệ ngoại giao, hợp tác quân sự và các dự án kinh tế nhằm giảm sự phụ thuộc của các nước châu Phi vào các quốc gia phương Tây.
Lợi ích kinh tế: Châu Phi giàu tài nguyên khoáng sản và các công ty Nga đang tích cực tham gia khai thác dầu mỏ, khí đốt, kim cương và các tài nguyên khác. Điều này cung cấp cho Nga nguồn nguyên liệu thô ổn định và củng cố sự hiện diện kinh tế của nước này trên lục địa. Nga là một trong những nhà cung cấp vũ khí lớn nhất cho Châu Phi, đưa ra các điều khoản cạnh tranh và nhiều loại thiết bị quân sự. Điều này giúp tăng cường khả năng phòng thủ của các nước châu Phi và mang lại lợi ích kinh tế cho Nga. Các công ty năng lượng Nga đang tham gia vào các dự án xây dựng nhà máy điện hạt nhân, phát triển cơ sở hạ tầng khí đốt và giới thiệu các nguồn năng lượng tái tạo ở Châu Phi. Điều này góp phần đa dạng hóa ngành năng lượng của các nước châu Phi và củng cố vị thế của Nga như một đối tác đáng tin cậy[5].
Vai trò của Công ty quân sự tư nhân Wagner ở Châu Phi: Sự hiện diện của công ty quân sự tư nhân Wagner ở một số quốc gia châu Phi, như Cộng hòa Trung Phi và Mali, chứng tỏ cách tiếp cận thực dụng của Nga nhằm đảm bảo lợi ích của mình. Lực lượng chiến binh Wagner cung cấp dịch vụ an ninh, đào tạo quân nhân địa phương và bảo vệ các cơ sở chiến lược. Tuy nhiên, hoạt động của họ đã gây tranh cãi và chỉ trích từ cộng đồng quốc tế do cáo buộc vi phạm nhân quyền và thiếu minh bạch trong hoạt động.
Sử dụng thực tế hạn chế cho Châu Phi: Bất chấp các mục tiêu hợp tác đã nêu, một số nhà phê bình chỉ ra rằng lợi ích thực sự cho các nước châu Phi có thể bị hạn chế. Trong một số trường hợp, các dự án bị trì hoãn và các thỏa thuận kinh tế có thể mang lại lợi ích cho các công ty Nga nhiều hơn là cho người dân địa phương. Điều này đặt ra câu hỏi về sự cân bằng của quan hệ đối tác và nhu cầu sửa đổi các điều khoản hợp tác.
Mối quan hệ Nga – châu Phi thể hiện sự đan xen phức tạp giữa nguyện vọng đồng minh và lợi ích thực dụng. Một mặt, Nga tích cực hỗ trợ các nước châu Phi trong nhiều lĩnh vực, phấn đấu vì sự hợp tác lâu dài và cùng có lợi. Mặt khác, có những yếu tố của một chiến lược thực dụng nhằm củng cố vị thế địa chính trị và lợi ích kinh tế của Nga. Để đạt được mối quan hệ đối tác bền vững và bình đẳng, cần phải tính đến lợi ích của cả hai bên và nỗ lực thực hiện các dự án mang lại lợi ích thực sự cho cả Nga và các quốc gia châu Phi.
Thách thức và triển vọng cho quan hệ Nga – châu Phi
Thách thức
Vấn đề kinh tế: Mặc dù kim ngạch thương mại giữa Nga và các nước châu Phi tăng trưởng, nhưng khối lượng vẫn thấp so với Trung Quốc, Hoa Kỳ và EU. Năm 2023, tổng kim ngạch thương mại của Nga với châu Phi đạt khoảng 18 tỷ đô la, trong khi kim ngạch thương mại của Trung Quốc với châu lục này vượt quá 250 tỷ đô la. Xuất khẩu của Nga sang châu Phi bao gồm 70% ngũ cốc, phân bón, năng lượng và vũ khí, khiến quan hệ kinh tế trở nên một chiều. Các vấn đề về tuyến đường vận tải đường biển và đường bộ, cũng như việc thiếu một số lượng lớn các đoàn thương mại, khiến cho việc kinh doanh trở nên khó khăn[6].
Vấn đề chính trị và ngoại giao: Nga phải đối mặt với sự cạnh tranh mạnh mẽ từ Trung Quốc, Hoa Kỳ và EU, những nước đã thiết lập sự hiện diện mạnh mẽ ở châu Phi, đưa ra các điều kiện tài chính và đầu tư thuận lợi hơn. Nhiều khu vực của lục địa này thường xuyên xảy ra xung đột quân sự, đảo chính và hoạt động khủng bố, làm phức tạp thêm sự hợp tác. Nga vẫn chưa có chiến lược rõ ràng, toàn diện cho châu Phi, có thể tính đến lợi ích của cả hai bên.
Vấn đề an ninh và quân sự: Các công ty quân sự tư nhân đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo an ninh cho một số quốc gia châu Phi, nhưng hoạt động của họ lại gây ra nhiều câu hỏi trong cộng đồng quốc tế. Mặc dù Nga hỗ trợ các nước châu Phi trong cuộc chiến chống lại các nhóm cực đoan, nhưng vẫn chưa có sự hợp tác mang tính hệ thống trong lĩnh vực này.
Vấn đề tài chính: Do các lệnh trừng phạt của phương Tây, các ngân hàng và công ty Nga đang gặp khó khăn trong thanh toán và đầu tư quốc tế, khiến việc tài trợ cho các dự án ở Châu Phi trở nên khó khăn. Các công ty Nga không thể cạnh tranh với các nhà đầu tư phương Tây và Trung Quốc khi họ đưa ra các điều khoản tín dụng và tài chính thuận lợi hơn.
Vấn đề thông tin và văn hóa: Nhiều doanh nhân và chính trị gia châu Phi không hiểu rõ về các cơ hội và ưu đãi của Nga, và các doanh nghiệp Nga cũng không hiểu rõ về thị trường châu Phi. Tiếng Anh và tiếng Pháp là ngôn ngữ chính ở Châu Phi và trình độ giảng dạy tiếng Nga ở đó vẫn còn thấp.
Triển vọng
Hợp tác kinh tế: Dù thương mại giữa Nga và Châu Phi còn có kết quả khiêm tốn, nhưng tiềm năng tăng trưởng còn cao hơn nhiều. Để tăng cường xuất nhập khẩu, cần phải tạo ra các trung tâm logistics và cải thiện cơ sở hạ tầng giao thông. Nga có thể cung cấp dầu mỏ, khí đốt, than đá và công nghệ hạt nhân cho Châu Phi và tham gia phát triển các mỏ tại địa phương. Rosatom hiện đang xây dựng một nhà máy điện hạt nhân ở Ai Cập và kinh nghiệm này có thể được nhân rộng sang các quốc gia khác. Sự tham gia của Nga vào việc xây dựng đường sắt, cảng và nhà máy điện ở Châu Phi sẽ giúp tăng cường quan hệ kinh tế. Nga là một trong những nước xuất khẩu ngũ cốc và phân bón lớn nhất sang Châu Phi. Việc thành lập các liên doanh trong nông nghiệp sẽ tăng cường an ninh lương thực của châu lục[7].
Hợp tác chính trị và ngoại giao: Hội nghị thượng đỉnh lần thứ ba vào năm 2024 cho thấy Moskva đang nỗ lực hướng tới sự hợp tác lâu dài. Các cuộc họp cấp cao thường xuyên sẽ giúp phối hợp các lợi ích chiến lược. Các nước châu Phi đại diện cho hơn 25% số phiếu bầu tại Liên Hợp Quốc, khiến họ trở thành đối tác quan trọng của Nga trong chính trị toàn cầu. Phát triển các chiến lược và lộ trình chung sẽ cho phép xây dựng một cuộc đối thoại có hệ thống.
Hợp tác quân sự – kỹ thuật và an ninh: Nga hiện chiếm 40% thị trường vũ khí ở Châu Phi và phân khúc này có thể được mở rộng thông qua các hợp đồng mới. Sự tham gia của Nga vào việc đào tạo quân nhân châu Phi và chuyển giao công nghệ có thể thúc đẩy an ninh của châu lục này. Nga cũng có thể tiếp tục sử dụng các công ty quân sự tư nhân để bảo vệ chính phủ các nước đồng minh.
Hợp tác văn hóa và giáo dục: Nga tăng hạn ngạch cho sinh viên châu Phi tại các trường đại học của nước này. Đến năm 2024, số lượng suất học bổng dành cho nhóm đối tượng này đã đạt 4.800. Mở các trung tâm văn hóa và dịch tài liệu khoa học sang tiếng Pháp và tiếng Anh sẽ gia tăng ảnh hưởng của Nga. Nga có thể cung cấp thuốc men, vắc-xin và giúp chống lại các bệnh truyền nhiễm[8].
Cơ chế tài chính mới: Việc sử dụng các loại tiền tệ quốc gia (rúp và tiền tệ châu Phi) để thanh toán sẽ làm giảm sự phụ thuộc vào đồng đô la. Các công ty Nga có thể đầu tư vào các lĩnh vực khai thác mỏ, năng lượng và CNTT.
Quan hệ Nga – châu Phi tiếp tục phát triển, cho thấy tiềm năng đáng kể cho sự hợp tác sâu sắc hơn. Bất chấp những vấn đề hiện tại – rào cản kinh tế, cạnh tranh địa chính trị và hạn chế trừng phạt – cả hai bên đều quan tâm đến việc mở rộng quan hệ đối tác.
Kinh tế, thương mại, năng lượng, hợp tác kỹ thuật quân sự và nhân đạo vẫn là những lĩnh vực tương tác quan trọng. Nga tìm cách tăng cường ảnh hưởng của mình ở Châu Phi thông qua các dự án cơ sở hạ tầng, nguồn cung cấp năng lượng và vũ khí, cũng như các chương trình giáo dục và hỗ trợ ngoại giao. Đồng thời, các nước châu Phi coi Nga là đối tác thay thế có khả năng đưa ra các điều khoản hợp tác có lợi cho cả hai bên.
Tuy nhiên, để phát triển bền vững các mối quan hệ, cần có một cách tiếp cận có hệ thống: Phát triển cơ chế tài chính và hậu cần để tăng kim ngạch thương mại; Tạo ra các cơ cấu thể chế mới để điều phối hợp tác; Tăng cường đối thoại chính trị và hợp tác chung trên trường quốc tế; Mở rộng các chương trình giáo dục và văn hóa để tăng cường mối quan hệ giữa nhân dân.
Nếu cả hai bên có thể vượt qua những thách thức hiện tại, hợp tác Nga – châu Phi sẽ trở thành hợp tác chiến lược và lâu dài, mang lại lợi ích cho cả Moskva và các quốc gia trong lục địa. Trong bối cảnh địa chính trị đang thay đổi, châu Phi không chỉ có thể trở thành đối tác kinh tế quan trọng của Nga mà còn là đồng minh chủ chốt trong thế giới đa cực.
Tác giả: Nguyễn Như Việt Anh
Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả, không nhất thiết phản ánh quan điểm của Nghiên cứu Chiến lược. Mọi trao đổi học thuật và các vấn đề khác, quý độc giả có thể liên hệ với ban biên tập qua địa chỉ mail: [email protected]
Tài liệu tham khảo:
[1]. RIDDLE (2024), “Обзор Россия-Африка 2024: возможности, драйверы и пределы экспансии Москвы”, https://ridl.io/ru/obzor-rossiya-afrika-2024-vozmozhnosti-drajvery-i-predely-ekspansii-moskvy/
[2]. Свиридов В.Ю. (2024), “Россия – Африка: западный взгляд на динамику взаимодействия”, https://africajournal.ru/2024/12/28/russia-and-africa-a-western-view-on-cooperation-dynamics-in-1991-2023_ru/
[3]. Жамбиков А.М. (2024), “О российско-африканских отношениях: содержательно и доступно”, https://africajournal.ru/2024/12/28/on-russia-africa-relations-informatively-and-comprehensibly_ru/
[4]. Мария Шпак (2023), “Россия — Африка: достижения и перспективы сотрудничества в сфере образования”, https://russiancouncil.ru/analytics-and-comments/columns/africa/rossiya-afrika-dostizheniya-i-perspektivy-sotrudnichestva-v-sfere-obrazovaniya/
[5]. ROSCONGRESS (2023), “Декларация второго саммита Россия – Африка”, https://summitafrica.ru/about-summit/declaration-2023/
[6]. Чакран А.А. (2024), “Саммиты «Россия-Африка» в контексте меняющегося мира: взгляд с Африканского континента”, https://africajournal.ru/2024/12/28/russia-africa-summits-in-the-context-of-a-changing-world-a-view-from-the-african-continent_ru/
[7]. ROSCONGRESS (2024), “Африка 2025: перспективы и вызовы”, https://roscongress.org/materials/africa-2025-prospects-and-challenges/
[8]. VALDAI (2024), “Перспективы и задачи российско-африканского сотрудничества”, https://ru.valdaiclub.com/a/reports/perspektivy-i-zadachi-rossiya-afrika/
