Trong bối cảnh toàn cầu đang chuyển dịch mạnh mẽ theo xu hướng trật tự đa cực, Mỹ và Trung Quốc nổi lên như hai siêu cường chủ chốt, chiếm phần lớn quyết định về chính trị, kinh tế và địa chính trị toàn cầu. Căng thẳng giữa Washington và Bắc Kinh đang diễn ra sâu rộng, không chỉ ở lĩnh vực thương mại và công nghệ mà còn lan rộng sang nhân quyền, an ninh mạng và ảnh hưởng tại các khu vực địa chiến lược trọng yếu. Những diễn biến này đặt ra yêu cầu cấp thiết đối với châu Âu, một bên phải điều hướng theo đồng minh, một bên lại không thể tách rời khỏi quan hệ kinh tế với Trung Quốc.
Châu Âu, dù không còn là siêu cường duy nhất như thời Chiến tranh Lạnh, vẫn giữ vị thế là một trung tâm quyền lực quan trọng. Với tư cách một khối kinh tế hàng đầu thế giới và hệ thống thể chế mạnh, EU đồng thời là đồng minh chủ chốt của Mỹ và cũng là đối tác thương mại lớn đối với Trung Quốc. Tuy nhiên, vị thế này khiến châu Âu dễ tổn thương bị phân hóa bởi các lợi ích quốc gia trong khối và liên tục chịu áp lực từ hai phía khi Mỹ thúc đẩy sự chia tách chiến lược với Trung Quốc, trong khi Bắc Kinh tận dụng kinh tế để duy trì ảnh hưởng tại thị trường châu Âu và kiểm soát công nghệ thiết yếu.
Từ đầu năm 2025, khái niệm “tự chủ chiến lược” (strategic autonomy) ngày càng trở nên nổi bật trong chính sách và nhận thức của EU. Sáng kiến Readiness 2030 và ReArm Europe Plan đề ra mục tiêu huy động lên đến 800 tỷ euro cho việc tăng cường năng lực quốc phòng, chuẩn bị kịch bản xấu nhất như nội chiến tại châu Âu, đồng thời giảm sự lệ thuộc vào Mỹ trong vấn đề an ninh. Theo các báo cáo từ Viện Quan hệ Quốc tế Hà Lan Clingendael và Viện Quan hệ Quốc tế Pháp Ifri cho thấy rằng EU đang có xu hướng chung là ngày càng suy giảm niềm tin vào cam kết lâu dài của Mỹ, đồng thời áp dụng thái độ tiếp cận thận trọng, có chọn lọc với Trung Quốc, đồng thời thúc đẩy tiến trình tự chủ trong các lĩnh vực then chốt như công nghệ, an ninh và chuỗi cung ứng.
Do đó, áp lực từ hai siêu cường, một là quyền lực quân sự và chính trị của Mỹ, hai là ảnh hưởng kinh tế và cạnh tranh công nghệ từ Trung Quốc, đã thực sự đặt châu Âu vào thế bị “kẹt ở giữa”. Câu hỏi được đặt ra là: Liệu EU có thể thực hiện được một chiến lược tự chủ chiến lược, đủ sức hành động độc lập và bảo vệ lợi ích mà không phụ thuộc vào bất kỳ bên nào?
Châu Âu và Mỹ: Đồng minh chiến lược nhưng không hoàn toàn đồng thuận
Quan hệ lịch sử
Liên minh xuyên Đại Tây Dương giữa châu Âu và Mỹ vẫn là trụ cột trong kiến trúc an ninh quốc tế, nhưng dưới lớp bề nổi của sự cam kết và hợp tác vẫn tồn tại nhiều mâu thuẫn chiến lược chưa được thể hiện thẳng thắn.
Tại Hội nghị thượng đỉnh NATO năm 2025 tại The Hague, các thành viên đồng thuận cam kết đầu tư 5% GDP vào quốc phòng và các khoản chi liên quan đến an ninh vào năm 2035, gồm 3,5% dành cho quốc phòng cốt lõi và 1,5% cho an ninh mạng, bảo vệ hạ tầng, thúc đẩy đổi mới và năng lực công nghiệp quốc phòng. Đây được cho là một bước tiến mang tính biểu tượng, thể hiện quyết tâm củng cố liên minh giữa một thời kỳ cạnh tranh chiến lược khốc liệt. Việc Mỹ, đặc biệt là Tổng thống Trump, ông gọi đây là “chiến thắng lớn” nhằm thúc đẩy EU cam kết chặt chẽ, đồng thời kèm theo các chỉ trích hướng về các nước chưa thực hiện mục tiêu này, như Tây Ban Nha. Song, những cam kết này vẫn còn là biểu tượng hơn là chính sách thực thi rõ ràng.
Dù cam kết chung đã đạt được về mặt chính trị, nhiều quốc gia lớn như Tây Ban Nha, Ý, Bỉ, và cả Đức bày tỏ khó khăn trong việc thực thi, với lý do ngân sách nợ công cao và cần ưu tiên chi tiêu xã hội. Phân tích từ chuyên gia Jeromin Zettelmeyer, Giám đốc của tổ chức tư vấn Bruegel có trụ sở ở Brussels, ông nhấn mạnh rằng việc ứng phó bằng việc vay nợ vẫn chỉ là giải pháp tạm thời và cần cải cách sâu để đảm bảo chi tiêu quốc phòng bền vững trong dài hạn.
Việc các chính sách không rõ ràng và mâu thuẫn với phía Mỹ, đặc biệt dưới thời Trump, đã làm lung lay niềm tin chiến lược của châu Âu. Các quan điểm cho rằng Mỹ có thể rút khỏi châu Âu khiến các nước như Pháp, Đức và các thành viên EU khác cân nhắc xây dựng hệ thống phòng thủ độc lập hơn. Bắt đầu xuất hiện các đề xuất như củng cố “vấn đề hạt nhân châu Âu”, đặc biệt giữa Pháp và Đức, phản ánh thực tế Mỹ không còn là chỗ dựa tuyệt đối. Mặc dù công khai ủng hộ sáng kiến hợp tác quốc phòng EU như PESCO, Mỹ vẫn bày tỏ lo ngại rằng châu Âu càng tự chủ thì vị thế Mỹ trong NATO càng bị thu hẹp. Có thể thấy rằng Washington dù ủng hộ tăng cường năng lực đồng minh nhưng cảnh giác khi thấy EU có thể hành động độc lập.
Mặc dù đã tăng ngân sách, EU vẫn còn thiếu các năng lực chiến lược thiết yếu như trinh sát vệ tinh, tiếp liệu hàng không hay công nghệ dẫn đường chính xác, và đây lại là những lĩnh vực hiện do Mỹ thống lĩnh. Kinh nghiệm từ các chiến dịch ở Afghanistan hay Mali cho thấy EU vẫn đang “mượn” sức mạnh Mỹ để hoàn thành các nhiệm vụ then chốt. Điều này đặt ra câu hỏi liệu việc “tự chủ chiến lược” có thực sự thiết thực nếu không ưu tiên phát triển năng lực độc lập.
Một điều rõ ràng rằng mối liên minh EU – Mỹ vẫn mạnh mẽ về hình thức nhưng ẩn sâu bên dưới là sự mất lòng tin chiến lược và nghi ngại từ cả hai phía. Mỹ mặc dù đẩy mạnh cam kết mới về chi tiêu phòng thủ nhưng lại không muốn EU làm quá mạnh. Ngược lại, EU muốn tự chủ nhưng lại thiếu năng lực và đồng thuận nội khối để hiện thực hóa.
Mâu thuẫn lợi ích và chiến lược
Trong khi bề mặt quan hệ xuyên Đại Tây Dương vẫn được ngụy trang dưới sắc màu hợp tác, mâu thuẫn thực chất giữa Mỹ và châu Âu đang khiến liên minh này đứng trước nhiều sóng gió chính trị – kinh tế sâu sắc.
Chính sách thi đua công nghiệp và mâu thuẫn liên quan đến gói tài khóa của Mỹ
Mỹ đã thúc đẩy Inflation Reduction Act (IRA) – gói tài khóa lớn nhằm đẩy mạnh sản xuất công nghệ xanh trong nước, nhưng chứa đựng nhiều quy định “Buy American” có tính phân biệt đối xử rõ rệt đối với hàng xuất xứ từ EU, đặt yêu cầu về nội địa hóa nguyên liệu và lắp ráp để đủ điều kiện hưởng ưu đãi thuế hoặc trợ cấp. Điều này đã khiến EU lo ngại về việc dịch chuyển đầu tư từ châu Âu sang Mỹ và tiềm ẩn nguy cơ vi phạm luật thương mại quốc tế.
Phản ứng chính thức từ phía EU là sự nhấn mạnh rằng phần lớn trợ cấp của IRA không tạo ra tác động lớn với nhà sản xuất EV châu Âu do mức trợ cấp chỉ bằng chênh lệch thuế nhập khẩu, trong khi các khoản hỗ trợ năng lượng xanh liên quan lại nhỏ hơn đáng kể với tổng chi cho năng lượng tái tạo tại EU. Tuy nhiên, nhiều chuyên gia lo ngại rằng IRA sẽ khiến châu Âu mất lợi thế trong các chuỗi cung ứng công nghệ sạch. Điều này khiến EU phải tìm cách khẩn cấp xây dựng các cơ chế phù hợp như Green Deal Industrial Plan, nới lỏng khung trợ cấp quốc gia, đồng thời hình thành European Sovereignty Fund để hỗ trợ năng lực cạnh tranh chung.
Mâu thuẫn kết cấu chính trị và chiến lược
Quan hệ thương mại EU – Mỹ ngày càng tiềm ẩn những rạn nứt sâu xa không chỉ về kinh tế. Mỹ tuy nhấn mạnh rằng các bên “không có gì để lo sợ” và kêu gọi đối tác “hợp tác cùng dẫn đầu” trong chuyến công du Washington của lãnh đạo EU, nhưng kiên quyết giữ IRA như là một chiến lược bảo vệ ngành trong nước. Phía EU thì cảnh báo rằng chính sách IRA có thể làm giảm niềm tin, gia tăng chủ nghĩa bảo hộ và tiềm tàng gây rạn nứt đồng quan điểm về toàn cầu hóa như lời Tổng thống Macron cảnh báo. Bên cạnh đó, các chuyên gia cảnh báo rằng việc EU đáp trả mạnh tay bằng trợ cấp có thể gây mất công bằng nội khối, dễ dẫn đến chạy đua trợ cấp giữa các tỉnh (đặc biệt giữa Bắc và Nam), làm tổn thương thị trường chung.
Hệ quả và rủi ro tiềm tàng
Khi Mỹ đe dọa áp thuế 30% (trước khi cả hai bên đạt được thỏa thuận thuế 15% vào ngày 24/7/2025), EU đã chuẩn bị gói trả đũa trị giá lên tới 93 tỷ euro, đồng thời xem xét kích hoạt “công cụ cưỡng chế (anti-coercion instrument)” để hạn chế doanh nghiệp Mỹ. Hệ thống tài chính châu Âu đã phản ứng thận trọng bằng việc ngân hàng Trung ương châu Âu (ECB) đã tạm dừng việc cắt giảm lãi suất giữa bối cảnh căng thẳng thương mại leo thang, lo ngại từ một đồng euro mạnh do dòng vốn đầu tư và biến động chính sách Mỹ làm suy yếu khả năng cạnh tranh xuất khẩu EU.
Những điều ẩn giấu: Ẩn số chiến lược bên trong
Dù bị tác động mạnh bởi IRA và đe dọa thuế quan, EU vẫn không muốn phản ứng quá mạnh tay nhằm tránh phá vỡ thể chế thương mại tự do mà mình đề xuất. Kế hoạch trả đũa được giữ như “bài dự phòng”, hạn chế tác động tâm lý mà không lập tức gây đối đầu hàng loạt với Mỹ. Bên cạnh đó, mặc dù một số nước như Đức sẵn sàng chấp nhận thỏa thuận 15% để tránh tổn hại lớn tới ngành công nghiệp ôtô, trong khi các nước nhỏ hay Đông Âu lại nghiêng về cứng rắn và chọn áp dụng ACI, điều này phản ánh sự bất đồng nội khối EU khi lựa chọn chiến lược ứng phó với Mỹ.
Tuy nhiên có lẽ với EU bài toán tự chủ chiến lược mới là thực chất. EU dù muốn tăng cường năng lực nội khối song không thể vượt qua ràng buộc của hệ thống tài chính, chính trị và nhân lực. Việc xây dựng cơ chế hỗ trợ như Sovereignty Fund là một động thái nhằm vượt qua giới hạn của rào cản pháp lý và phân hóa nội bộ.
Quan hệ giữa EU và Mỹ dù vẫn thể hiện rằng hai bên là đồng minh gắn bó, song ẩn sau đó là một loạt mâu thuẫn chiến lược về lợi ích phi đối xứng, cạnh tranh chính sách công nghiệp và đấu đá quyền lực qua các cơ chế thương mại. EU đang phải đối mặt với loạt thách thức: cần hành động để bảo vệ lợi thế công nghệ và công nghiệp trong khi vẫn giữ đúng bản sắc tự do hóa. Đây là dấu mốc quan trọng với EU khi khối này nhận ra rằng châu Âu cần nâng cao tự chủ chiến lược hơn bao giờ hết nếu muốn không bị cuốn vào “kẹt giữa” Mỹ và Trung Quốc.
Vấn đề công nghệ và Trung Quốc
Với mục tiêu khơi lại niềm tin xuyên Đại Tây Dương, Mỹ và EU đã thành lập Hội đồng Thương mại và Công nghệ (Trade and Technology Council – TTC) nhằm phối hợp quy định, chuẩn hóa công nghệ và củng cố chuỗi cung ứng chiến lược chung. Tuy nhiên, sự ràng buộc này lại tiềm ẩn nguy cơ khiến EU phụ thuộc sâu hơn vào hệ thống pháp lý và công nghệ Mỹ. Mỹ từng liên tục vận dụng các biện pháp công nghệ, từ hạn chế xuất khẩu chất bán dẫn đến yêu cầu loại bỏ các quy định của EU như “Google Tax”, nhằm thúc đẩy liên minh công nghệ theo hướng nghiêng về Washington. Có thể thấy, các nền tảng đám mây, công cụ AI, phần mềm thiết kế chip…hiện đang chi phối rất sâu. Năm 2025, Microsoft cam kết nếu bị yêu cầu chấm dứt hoạt động tại châu Âu vì lý do chính trị, họ sẽ lưu trữ dữ liệu và mã nguồn tại Thụy Sĩ và thậm chí kiện chính phủ khiến EU yên tâm phần nào. Hệ quả là châu Âu càng nhận ra sự dễ tổn thương khi phụ thuộc vào cơ sở hạ tầng số và nền tảng đám mây của Mỹ.
Bề ngoài, EU duy trì lập trường trung hòa, không áp đặt cấm hoàn toàn Huawei và khác biệt với cách tiếp cận triệt để của Mỹ. Theo luật của Ủy ban Kỹ thuật điện quốc tế (IEC) của EU, họ khuyến khích xác định và bảo vệ các thiết bị an ninh mạng mà không ra lệnh cấm toàn diện. Trong khi đó, Đức, Pháp hay Anh triển khai “giải pháp vùng lõi an ninh”, cho phép Huawei trong một số phần mạng không thiết yếu, song ngành tình báo vẫn kiểm soát nghiêm ngặt. Tuy nhiên, phía sau các công bố công khai là trận chiến trong nghi ngại khi Mỹ từng cảnh báo có thể hạn chế chia sẻ tình báo nếu EU để Huawei tham gia vào mạng lõi. Điều này đặt EU vào thế buộc phải “chọn phe” giữa Trung Quốc và Mỹ.
Về phía EU, Châu Âu không muốn bị cuốn vào xung đột công nghệ toàn cầu. Chính sách “de-risking” nhằm giới hạn rủi ro một cách chọn lọc, đang được áp dụng thay vì cứng nhắc tách rời hoàn toàn. Tuy nhiên, tiến trình này đang diễn ra chậm, không tương xứng với tốc độ áp lực từ Mỹ và Trung Quốc. Hơn nữa, EU hiện phải đối mặt với tình trạng phụ thuộc cả vào Trung Quốc lẫn Mỹ qua chuỗi cung ứng linh kiện và hạ tầng số. Khoảng 80% công nghệ số EU nhập khẩu từ Mỹ, khiến EU dễ trở thành “thuộc địa kỹ thuật số”.
Mặc dù EU chủ trương “chủ quyền công nghệ” (technological sovereignty), thực chất đây lại là một dạng bảo hộ mềm nhằm kích thích ngành công nghệ nội khối và giảm lệ thuộc nước ngoài. Nhưng trong khi kêu gọi “sức mạnh công nghệ châu Âu”, các quy định như DSA, DMA thường cản trở nhanh nhạy của ngành nội địa và khiến EU mất cơ hội cạnh tranh toàn cầu. Ngoài ra, việc xây dựng chuỗi cung ứng mới đòi hỏi khoản đầu tư khổng lồ và hợp tác nội khối, song EU hiện vẫn thiếu quỹ đáng kể và thống nhất chính sách để triển khai nhanh như Mỹ hay Trung Quốc.
Cuộc xung đột tại Ukraine: Sự gắn kết tạm thời nhưng để lại nghi ngại
Cuộc chiến tiếp diễn tại Ukraine kể từ năm 2022 một lần nữa gắn kết chặt chẽ Mỹ và châu Âu. EU liên tục thông qua các gói trừng phạt (tới gói thứ 18 mới nhất ngày 18/7/2025), nhắm vào năng lượng, ngân hàng và hải vận của Nga nhằm giảm nguồn tài chính phục vụ chiến tranh. Các biện pháp đều cho thấy châu Âu sẵn sàng hành động mạnh tay. Đồng thời, Mỹ tiếp tục cung cấp viện trợ quân sự cho Ukraine, củng cố quan hệ an ninh xuyên Đại Tây Dương.
Tuy nhiên, liên minh này ẩn chứa nhiều bất ổn nội bộ. Theo các phân tích của Tổ chức tư vấn chính sách toàn cầu của Mỹ RAND cho rằng nếu Mỹ giảm hỗ trợ, châu Âu cần tăng thêm khoảng 300.000 quân và chi thêm khoảng 250 tỷ euro mỗi năm để tự đảm bảo an ninh, đây là một mục tiêu khó khả thi trong ngắn hạn. Bên cạnh đó, những nghiên cứu từ Viện Nghiên cứu Chiến lược Quốc tế (IISS) chỉ rõ rằng lực lượng EU vẫn chưa đủ năng lực để thay thế các năng lực chiến lược hiện do Mỹ cung cấp. Việc viện trợ và chiến lược EU còn phụ thuộc vào nền móng kỹ thuật và hợp tác hậu cần với Mỹ. Dù đề xuất “Sky Shield” (vùng phòng không châu Âu bảo vệ Ukraine) mang tính biểu tượng cao, nhưng lại dễ bị hiểu là bước đi lật đổ thế độc quyền tác chiến Mỹ mà không thực sự thoát phụ thuộc.
Một số chuyên gia cho rằng châu Âu “không thể đảm bảo an ninh nếu không có sự hỗ trợ của Mỹ” và nỗ lực tự chủ hiện tại là không thực tế, có nguy cơ chia rẽ khối phương Tây nhiều hơn gắn kết. Mặc dù EU cam kết trừng phạt, xây dựng phòng không và viện trợ Ukraine, tính khả thi mang tính dài hạn lại chưa được kiểm chứng. Nhiều nước nội khối vẫn phụ thuộc năng lượng của Nga nếu không đạt thống nhất chính sách nội khối mạnh mẽ.
Châu Âu và Trung Quốc: Vừa hợp tác, vừa cảnh giác
Mối quan hệ kinh tế – thương mại sâu sắc
Kỷ niệm 50 năm quan hệ ngoại giao giữa EU và Trung Quốc diễn ra trong bối cảnh đáng chú ý khi cán cân thương mại nghiêng lệch nghiêm trọng. Năm 2024, thâm hụt thương mại của EU đối với Trung Quốc đạt đỉnh 305,8 tỷ euro, đánh dấu mức cao kỷ lục và chứng tỏ sự phụ thuộc rõ ràng về xuất nhập khẩu giữa hai bên. Tại Hội nghị cấp cao vừa diễn ra tại Bắc Kinh ngày 24/7/2025, Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen đã nhấn mạnh đây là thời điểm “bước ngoặt” để tái cân bằng quan hệ. Bất đồng thương mại tập trung chủ yếu ở việc Trung Quốc bị EU cáo buộc lạm dụng trợ cấp để sản xuất dư thừa, xuất khẩu phá giá xe điện với giá rẻ làm giảm khả năng cạnh tranh của doanh nghiệp châu Âu, đồng thời hạn chế ngược quyền truy cập của EU vào thị trường nội địa Trung Quốc. EU đã phản ứng bằng các biện pháp như thuế chống trợ cấp EV lên đến 38%.
Mặc dù Trung Quốc thể hiện thiện chí qua việc gỡ bỏ các biện pháp trừng phạt mang tính biểu tượng với một số Nghị sĩ châu Âu, đồng thời nới lỏng hạn ngạch xuất khẩu đất hiếm, hành động này được xem là nhằm mục đích tạo ảnh hưởng không công khai tại EU. Song song đó, EU vẫn duy trì thái độ cảnh giác, đẩy mạnh điều tra các ngành then chốt như thiết bị y tế, thép, chế phẩm gỗ và thiết lập các công cụ pháp lý mới như quy định chống trốn tránh trợ cấp, công cụ phòng ngừa cưỡng ép thương mại, và Quy định kiểm soát FDI. Bên cạnh đó, Trung Quốc chiếm vị trí gần như độc quyền trong khai thác và chế biến đất hiếm, khoảng 60% tổng nguồn cung toàn cầu, đi kèm với đó là việc kiểm soát xuất khẩu mới từ đầu tháng 4/2025, yêu cầu giấy phép đối với một số kim loại quan trọng. Điều này đã khiến các nhà sản xuất tại EU, đặc biệt là trong ngành ô tô điện và công nghệ cao, chịu áp lực chuỗi cung ứng nghiêm trọng.
Trung Quốc mặc dù công bố mong muốn hợp tác, tuy nhiên các học giả chỉ ra rằng Bắc Kinh lợi dụng quan hệ căng thẳng giữa EU và Mỹ để tạo rạn nứt nội tại, đồng thời thúc đẩy EU chấp nhận điều kiện thương mại thuận lợi theo hệ quy tắc Bắc Kinh. Việc giảm mức độ tích cực của hội nghị, từ hai ngày xuống một ngày và hủy bỏ một số phiên họp phụ trước thượng đỉnh là dấu hiệu cho thấy Trung Quốc kiểm soát chặt hơn về “điều phối đối tác” hơn là chỉ đơn thuần tìm kiếm giải pháp đôi bên.
Mâu thuẫn về chính trị và an ninh
Ở cấp ngoại giao, EU thường xuyên nhấn mạnh tầm quan trọng của giá trị tự do, nhân quyền và dân chủ trong quan hệ với Trung Quốc. Trước thềm hội nghị kỷ niệm 50 năm quan hệ song phương diễn ra ngày 24 – 25/7/2025, một bức thư chung từ các tổ chức nhân quyền đã yêu cầu lãnh đạo EU đặt ưu tiên cho vấn đề nhân quyền trong mọi cuộc tiếp xúc với Bắc Kinh. Tuy nhiên, đối thoại nhân quyền hàng năm giữa EU và Trung Quốc đã diễn ra đến 40 lần mà không đạt tiến triển, Tổ chức quốc tế Human Rights Watch đã chỉ trích những cuộc đối thoại kiểu “hình thức đó” bởi nó không mang lại sự cải thiện nào. Mặc dù Mỹ từ lâu đã cáo buộc Trung Quốc vì các cáo buộc tại Tân Cương, vấn đề ở Hồng Kông và việc trấn áp bất đồng chính kiến. Nhưng EU khi đụng chạm đến yếu tố này lại luôn phải cân bằng với lợi ích kinh tế hoặc an ninh. Việc chỉ đưa vấn đề nhân quyền vào cấp dưới và kín đáo khiến EU dễ bị Trung Quốc thao túng và đánh lạc hướng dư luận.
Bên cạnh tranh chấp chính trị, an ninh chiến lược cũng là điểm mấu chốt. Hà Lan công khai tố cáo Trung Quốc đang gia tăng mạnh chiến dịch gián điệp nhằm vào ngành bán dẫn và công nghệ cao tại nước này. Cộng hòa Séc sau vụ tấn công mạng vào Bộ Ngoại giao bị hacker APT31 gắn với Trung Quốc, đã lên tiếng cảnh báo rằng mức độ xâm nhập của Trung Quốc hiện ngang hàng Nga. Trong khi đó, Đan Mạch phát hiện bộ phận khả nghi trong thiết bị năng lượng tái tạo từ châu Á, nghi ngờ về nguy cơ gián điệp hoặc phá hoại hạ tầng quan trọng. Những mối đe dọa này khiến các quốc gia EU tăng cường cảnh giác, từ từ loại bỏ các công ty Trung Quốc khỏi hợp đồng y tế đến xem xét giảm rủi ro với năng lượng và công nghệ nhạy cảm.
Mối quan hệ EU – Trung Quốc hiện đang được duy trì ở mức hợp tác “thực dụng” trên bề mặt, nhưng tiềm ẩn sâu sắc bên trong là các mâu thuẫn về chính trị và an ninh chiến lược. Sự lựa chọn ngầm giữa lợi ích kinh tế và nguyên tắc nhân quyền đang đặt EU vào thế yếu. Châu Âu cần một chiến lược nội hạt tinh tế và quyền lực pháp lý đủ mạnh, đi cùng với an ninh kỹ thuật và pháp luật để có thể tách khỏi Trung Quốc trong các lĩnh vực nhạy cảm.
Chiến lược “Tách rời có chọn lọc” (de-risking)
Khi EU xác định Trung Quốc là vừa là đối tác vừa là đối thủ, khái niệm de-risking đã trở thành kim chỉ nam cho Châu Âu với chính sách kinh tế chủ động, không theo đà “decoupling” toàn diện như Mỹ nhưng vẫn hạn chế phụ thuộc chiến lược. Hầu hết chính phủ EU đều chính thức ủng hộ hướng tiếp cận này. Chiến lược này tiếp tục được hiện thực bằng các biện pháp như cấm thầu mua thiết bị y tế Trung Quốc giá trị lớn, điều tra trợ cấp ngành thép và đặt lệnh trừng phạt về đất hiếm, cùng với đó là sự kết hợp của các biện pháp mềm phối hợp pháp lý nhằm duy trì chỗ đứng chiến lược mà không chọc giận trực diện đối tác kinh tế lớn nhất EU.
Tuy nhiên, châu Âu vẫn chưa thực sự hiểu và phân tích kỹ về Bắc Kinh. Kết quả là EU thiếu năng lực tổ chức để theo dõi và phân tích chính sách Bắc Kinh, làm suy yếu khả năng ra quyết định chính xác đủ nhanh nhạy. “De‑risking” đang va chạm với một thực tế tại EU là làm sao để vừa đảm bảo an ninh, bền vững nhưng cũng đảm bảo được tính cạnh tranh. Báo cáo của Viện Quan hệ quốc tế Pháp (Ifri) chỉ ra rằng các nỗ lực giảm rủi ro nếu không kết hợp chiến lược công nghiệp và quỹ hỗ trợ mạnh mẽ sẽ bị cản trở bởi lợi ích ngắn hạn và sự phân hóa nội khối. Một số nước sợ rằng hành động mạnh tay có thể làm suy yếu thị trường chung hoặc kích hoạt cạnh tranh trợ cấp nội khối.
Theo Viện nghiên cứu Trung Quốc Mercator (Merics), Trung Quốc đang đánh cược vào áp lực từ Washington để buộc EU lựa chọn Trung Quốc. Bắc Kinh tin rằng nếu Mỹ gây sức ép quá lớn, châu Âu sẽ tìm đến Trung Quốc như một đối trọng.
Có thể thấy rằng, có rất nhiều lớp ràng buộc khi EU theo đuổi de‑risking (thiếu tài nguyên nội khối; khoảng trống chuyên môn; nguy cơ bị kẹp giữa Mỹ và Trung Quốc và thách thức nội khối). Dẫu vậy, “De‑risking” là nỗ lực đáng kể nhất của EU để thoát khỏi kìm kẹp chiến lược trong cuộc chiến Mỹ – Trung. Tuy nhiên, đây là con đường đầy chông gai nếu không hóa giải đúng cách, EU có thể bị tuột mất vị thế độc lập chiến lược thay vì đạt được sự tự chủ mong đợi.
Châu Âu giữa hai gọng kìm – Thế tiến thoái lưỡng nan
Trong cảnh cạnh tranh toàn cầu ngày càng gay gắt giữa Mỹ và Trung Quốc, châu Âu cũng đang vật lộn để điều hướng vị trí chiến lược của mình. Đằng sau lớp ngụy trang của sự hợp tác là sự khó xử của EU khi bị đẩy vào một thế “kẹt giữa” với cả hai siêu cường, buộc EU phải đứng trước những lựa chọn nặng nề, đôi khi xa lạc khỏi sự tự chủ mà họ theo đuổi.
Ở phía Mỹ, dưới thời Tổng thống Trump, EU liên tục bị đe dọa với mức thuế quan có thể tăng cao nếu không đạt thỏa thuận, đặc biệt đe dọa các ngành công nghiệp then chốt như chất bán dẫn và dược phẩm. Điều này tạo áp lực phải “chọn bên” nếu không muốn bị tổn thương nghiêm trọng.
Trong khi đó, Trung Quốc cảnh báo EU cần “lựa chọn chiến lược đúng đắn” trong bối cảnh toàn cầu có nhiều biến động và thể hiện thất vọng trước việc EU áp thuế ô tô điện hay các biện pháp chống trợ cấp của EU. Điều này khiến cho EU đứng trước nguy cơ căng thẳng nếu thiên lệch về phe nào.
Dù các sáng kiến như quyền chủ quyền công nghiệp được thúc đẩy nhưng việc triển khai thực tế đang gặp trở ngại do thiếu nhất quán nội khối và rào cản tài khóa. Theo báo cáo ETNC 2025, mặc dù nhiều nước EU đồng thuận hơn với khái niệm tự chủ, tốc độ và khung hành động vẫn rất khác biệt bởi một số nước sợ mất lợi ích kinh tế từ Trung Quốc hay nguồn tài chính từ Mỹ, dẫn đến tình trạng “mỗi nước một hướng” khiến năng lực hành động chung của EU bị suy giảm.
Theo CSIS, sự bất ổn từ phía Mỹ khiến EU vừa sợ mất thị trường, vừa không thể hoàn toàn tin Mỹ là đối tác ổn định. Trung Quốc thì lợi dụng điều này để khuyến khích EU giảm lệ thuộc vào Mỹ, đồng thời “đi nhẹ nói khẽ” về các vấn đề nhạy cảm như nhân quyền, Ukraine,…
Một điều có thể thấy rõ rằng áp lực từ hai cực quyền lực khiến EU không thể tiến thoái rõ ràng: nếu quá nghiêng về Mỹ, họ đánh mất độc lập kinh tế; nếu thân Trung Quốc, họ mất giá trị nguyên tắc và khiến phe phương Tây nghi ngờ. Chiến lược tự chủ chiến lược, vốn được thúc đẩy mạnh trong thời gian qua, đang đối diện thử thách lớn nhất không chỉ là xây dựng năng lực nội lực, mà còn là vượt qua được chính những vấn đề làm suy yếu hành động chung.
Kết luận
Trong bối cảnh trật tự toàn cầu ngày càng phân cực, sự dịch chuyển quyền lực giữa Mỹ và Trung buộc EU phải xác lập một vai trò mới: chủ động, độc lập và gắn kết hơn. Việc đầu tư vào quốc phòng chung, xây dựng năng lực công nghệ nội khối và đa dạng hóa chuỗi cung ứng không chỉ là phản ứng trước bất ổn, mà còn là cơ hội để định hình vị thế chiến lược.
Tuy nhiên, quyết tâm chính trị sẽ là yếu tố phân định giữa tham vọng và thực tiễn. Nếu thiếu sự nhất quán nội khối và cơ chế thực thi hiệu quả, các sáng kiến chiến lược của EU có thể dừng lại ở tuyên bố. Ngược lại, một châu Âu đủ mạnh về thể chế, công nghệ và năng lực phòng thủ có thể vượt qua “gọng kìm Mỹ – Trung” để trở thành một cực quyền lực thực sự. Thập kỷ tới không chỉ là thời gian thử thách mà là thời điểm quyết định số phận của toàn châu Âu.
Tác giả: Nguyễn Phương Ngân
Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả, không nhất thiết phản ánh quan điểm của Nghiên cứu Chiến lược. Mọi trao đổi học thuật và các vấn đề khác, quý độc giả có thể liên hệ với ban biên tập qua địa chỉ: [email protected]
Tài liệu tham khảo
AFP. (2025, March 4). Berlin warns Chinese wind turbines planned in the North Sea pose risk of espionage and political influence. Fortune. Retrieved July 27, 2025, from https://fortune.com/europe/2025/03/04/berlin-warns-chinese-wind-turbines-north-sea-risk-espionage/?
Alexandra T. Evans, Krystyna Marcinek, & Omar Danaf. (2025, May 22). Will Europe Rebuild or Divide? RAND. Retrieved July 27, 2025, from https://www.rand.org/pubs/research_reports/RRA3141-5.html?
Ben Barry. (2025, May 15). Defending Europe Without the United States: Costs and Consequences. The International Institute for Strategic Studies. Retrieved July 27, 2025, from https://www.iiss.org/research-paper/2025/05/defending-europe-without–the-united-states-costs-and-consequences/?
Benoit, B. (2025, July 23). Germany’s Call for French Nuclear Protection Gets Reality Check. WSJ. Retrieved July 27, 2025, from https://www.wsj.com/world/europe/germanys-call-for-french-nuclear-protection-gets-reality-check-fffc2601?
Bounds, A. (2025, July 24). US and EU close in on 15% tariff deal. Financial Times. Retrieved July 27, 2025, from https://www.ft.com/content/460b7784-88d7-4324-9e4d-dc9692d15e72?
Canepa, F., Koranyi, B., Chopra, T., Janowski, T., & Evans, C. (2025, July 24). Upbeat ECB keeps rates steady, raising doubts about further easing. Reuters. Retrieved July 27, 2025, from https://www.reuters.com/business/finance/upbeat-ecb-keeps-rates-steady-raising-doubts-about-further-easing-2025-07-23/?
Chen, L., Lee, L., & Chen, X. (2025, July 24). EU-China ties at ‘inflection point’, von der Leyen says after tense Beijing summit. Reuters. Retrieved July 27, 2025, from https://www.reuters.com/world/china/eu-china-ties-inflection-point-von-der-leyen-says-after-tense-beijing-summit-2025-07-24/
Chen, X., Woo, R., & Lewis, A. (2025, July 23). Key moments in EU-China trade frictions. Reuters. Retrieved July 27, 2025, from https://www.reuters.com/world/china/eu-china-trade-frictions-2025-07-23/?
Cho, K. K. (2025, July 24). E.U.-China relations at ‘inflection point’ amid disputes on trade, Russia. The Washington Post. Retrieved July 27, 2025, from https://www.washingtonpost.com/world/2025/07/24/eu-china-leaders-meet/?
Cynthia Kroet. (2024, August 12). Eleven EU countries took 5G security measures to ban Huawei, ZTE. Euronews. Retrieved July 27, 2025, from https://www.euronews.com/next/2024/08/12/eleven-eu-countries-took-5g-security-measures-to-ban-huawei-zte
Daniel Gros. (2025, January 25). The Impact of the US Inflation Reduction Act on European Industry. Institute for European Policymaking @ Bocconi University. Retrieved July 27, 2025, from https://iep.unibocconi.eu/publications/impact-us-inflation-reduction-act-european-industry-0?
de Rengervé, H. (2025, June 12). EU’s Rights Dialogue with China Still Going Nowhere. Human Rights Watch. Retrieved July 27, 2025, from https://www.hrw.org/news/2025/06/12/eus-rights-dialogue-china-still-going-nowhere?
The Diplomat. (2021, October 22). Spain and the United States agree to abolish the “Google tax” by 2024. The Diplomat. Retrieved July 27, 2025, from https://thediplomatinspain.com/en/2021/10/22/spain-and-the-united-states-agree-to-abolish-the-google-tax-by-2024/
Emmott, R., Rose, M., & Liffey, K. (2019, February 5). U.S. warns European allies not to use Chinese gear for 5G networks. Reuters. Retrieved July 27, 2025, from https://www.reuters.com/article/technology/us-warns-european-allies-not-to-use-chinese-gear-for-5g-networks-idUSKCN1PU1TG/
Fleming, S. (2025, July 21). Transcript: Can Europe afford to re-arm itself? With Jeromin Zettelmeyer. Financial Times. Retrieved July 27, 2025, from https://www.ft.com/content/b77e107b-b01d-4aae-9793-ce4d41fb0d4f?
FRANCE24. (2025, July 18). EU agrees ‘unprecedented’ round of sanctions targeting Russia’s oil exports. France 24. Retrieved July 27, 2025, from https://www.france24.com/en/business/20250718-eu-agrees-unprecedented-round-sanctions-targeting-russia-oil-exports
Ifri. (2025, June). Quest for Strategic Autonomy? Europe Grapples with the US – China Rivalry. Ifri. Retrieved July 27, 2025, from https://www.ifri.org/sites/default/files/2025-06/etnc-final_report-2025.pdf?
Jacobsen, S., McFarlane, S., & Merriman, J. (2025, May 21). Unexplained components found in Denmark’s energy equipment imports, industry group says. Reuters. Retrieved July 27, 2025, from https://www.reuters.com/sustainability/boards-policy-regulation/unexplained-components-found-denmarks-energy-equipment-imports-industry-group-2025-05-21/
Jade Guiberteau Ricard, Lorenzo Scarazzato, & Dr Nan Tian. (2025, June 27). NATO’s new spending target: challenges and risks associated with a political signal. SIPRI. Retrieved July 27, 2025, from https://www.sipri.org/commentary/essay/2025/natos-new-spending-target-challenges-and-risks-associated-political-signal?
Johnny Wood. (2024, April 17). Here’s what to know about the EU-US Trade and Technology Council. The World Economic Forum. Retrieved July 27, 2025, from https://www.weforum.org/stories/2024/04/eu-us-trade-technology-council-agreement/
Kate Aronoff. (2023, February 14). The Inflation Reduction Act Has Europe Freaking Out. The New Republic. Retrieved July 27, 2025, from https://newrepublic.com/article/170565/inflation-reduction-act-europe-climate
Laura Rodríguez. (2023, April 24). What the US Inflation Reduction Act means to Europe. RatedPower. Retrieved July 27, 2025, from https://ratedpower.com/blog/inflation-reduction-act/?
Maïa Mackenzie Espinosa. (2025, January 27). Strengthening Europe: How Strategic Autonomy Requires a Shift in Sovereignty.docx. IE INTERNATIONAL POLICY REVIEW. Retrieved July 27, 2025, from https://ipr.blogs.ie.edu/wp-content/uploads/sites/574/2025/01/Strengthening-Europe_-How-Strategic-Autonomy-Requires-a-Shift-in-Sovereignty.docx-1.pdf?
Messingschlager, S. (2025, June 25). Europe’s Fragmented China Expertise – SOAS China Institute. Blogs from around SOAS University of London. Retrieved July 27, 2025, from https://blogs.soas.ac.uk/china-institute/2025/06/25/europes-fragmented-china-expertise/
Microsoft. (2025, April 30). Microsoft announces new European digital commitments – Microsoft On the Issues. The Official Microsoft Blog. Retrieved July 27, 2025, from https://blogs.microsoft.com/on-the-issues/2025/04/30/european-digital-commitments/
Mike Corder, Sylvie Corbet, Molly Quell, & Lorne Cook. (2025, June 25). NATO summit commits to hike military spending after pressure from Trump. AP News. Retrieved July 26, 2025, from https://apnews.com/article/db0912cbfdaedc4c6b57809c9e11d6bd?
Minder, R. (2025, June 19). Chinese cyber threat to Europe on par with Russia’s, warns Czech president. Financial Times. Retrieved July 27, 2025, from https://www.ft.com/content/63720831-8805-497d-8145-1713e450a55a?
Momtaz, R. (2025, March 4). Europe’s Critical Choices: Securing Ukraine Without Trump. Carnegie Endowment for International Peace. Retrieved July 27, 2025, from https://carnegieendowment.org/europe/strategic-europe/2025/03/europes-critical-choices-securing-ukraine-without-trump?lang=en&
O’Neill, R. (2025, May 31). Dutch defense minister warns of Chinese spying threat. Politico.eu. Retrieved July 27, 2025, from https://www.politico.eu/article/ruben-brekelmans-netherlands-china-spying-intelligence/?
Sabbagh, D. (2025, June 25). Trump hails ‘big win’ as Nato states agree to raise defence spending to 5% of GDP. The Guardian. Retrieved July 26, 2025, from https://www.theguardian.com/world/2025/jun/25/trump-praises-nato-states-as-summit-prepares-to-lift-defence-spending-target?
Wiegand, G. (2025, July 22). Diplomacy In An Age of Disruption: The EU-China Summit. German Marshall Fund. Retrieved July 27, 2025, from https://www.gmfus.org/news/diplomacy-age-disruption-eu-china-summit
Wolff, G. B., Bushnell, K., Mejino, J., & Morgan, T. (2025, February 21). Defending Europe without the US: first estimates of what is needed. Bruegel. Retrieved July 27, 2025, from https://www.bruegel.org/analysis/defending-europe-without-us-first-estimates-what-needed
Xiaoping, D. (2024, March 15). EU-China relations: De-risking or de-coupling – the future of the EU strategy towards China. European Parliament. Retrieved July 27, 2025, from https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/STUD/2024/754446/EXPO_STU(2024)754446_EN.pdf
