Các cuộc tấn công bằng tên lửa đạn đạo của Iran vào Israel ngày 1 tháng 10 đã làm dấy lên lo ngại về một cuộc chiến toàn diện ở Trung Đông. Vòng xoáy đổ máu ngày càng sâu sắc bắt đầu từ ngày 17 và 18 tháng 9 với việc kích hoạt nổ hàng ngàn máy nhắn tin và bộ đàm hai chiều được các thành viên Hezbollah sử dụng trên khắp Lebanon. Một nhà phân tích đã gọi chiến dịch chưa từng có của Israel là “cuộc tấn công chuỗi cung ứng vật lý lớn nhất trong lịch sử.” Các cuộc không kích đang diễn ra tại Beirut và miền nam Lebanon đã đánh dấu đợt tấn công dữ dội nhất của Israel trong 11 tháng leo thang trả đũa qua lại lẫn nhau. Ngày 27 tháng 9, Israel đã giáng một đòn chí mạng vào Hezbollah khi tiêu diệt thủ lĩnh của nhóm này, Hassan Nasrallah trong một cuộc không kích ở ngoại ô Beirut. Bất chấp việc suy yếu sau những thất bại gần đây và sự tan rã của cơ cấu chỉ huy, lực lượng dân quân Shiite vẫn tiếp tục phóng tên lửa vào Israel. Sốc và tức giận, Iran, người bảo trợ của Hezbollah đã bắn khoảng 200 tên lửa đạn đạo vào Israel khiến ít nhất một người đã thiệt mạng ở Bờ Tây. Người dân Iran hiện đang chuẩn bị cho cuộc trả đũa từ Israel. Dường như vòng xoáy bạo lực này vẫn còn lâu mới kết thúc.
Sự việc mới nhất này nhấn mạnh sự sụp đổ gần như hoàn toàn khả năng răn đe của các lực lượng ở Trung Đông. Cả các quốc gia và các lực lượng phi nhà nước đều đang phải chịu những rủi ro lớn. Như một chiến dịch độc lập, vụ tấn công bằng máy nhắn tin có thể đã phát đi tín hiệu về quyết tâm của Israel trong việc buộc Hezbollah phải giảm leo thang hoặc đối mặt với một cuộc chiến thảm khốc. Tuy nhiên, quyết định của Israel trong việc ám sát Nasrallah, gia tăng các cuộc không kích vào Lebanon, và thậm chí tiến hành một cuộc xâm lược trên bộ cho thấy một khả năng đáng lo ngại hơn: Chiến dịch tấn công bằng máy nhắn tin chỉ nhằm gây bất lợi cho Hezbollah như một màn dạo đầu cho sự can thiệp quân sự quy mô rộng lớn hơn của Israel.
Biên giới Israel-Lebanon đã tương đối yên bình trong gần hai thập kỷ. Tuy nhiên, đợt leo thang mới nhất này phơi bày thực tế về một khu vực đã trở nên vô cùng nguy hiểm hơn kể từ sau cuộc tấn công của Hamas vào ngày 7 tháng 10 và cuộc xung đột ở Gaza sau đó. Trung Đông giờ đây không còn bị ràng buộc bởi những quy tắc giao chiến và phương thức răn đe đã được thiết lập. Những giả định làm nền tảng cho hành vi và tính toán rủi ro của nhiều quốc gia và phi quốc gia trong khu vực đang ngày càng trở nên lỗi thời. Các ranh giới đỏ rõ ràng và các quy tắc chung được chấp nhận đang vắng bóng một cách rõ rệt. Đồng thời, cũng thiếu các kênh liên lạc đáng tin cậy để các bên tham chiến có thể giảm căng thẳng.
Mỹ có thể khôi phục ảnh hưởng đang suy giảm của mình và đóng vai trò quyết định trong việc khôi phục khả năng răn đe trong khu vực, nơi các quốc gia và các nhóm chiến binh hiện đang cảm thấy có thể hành động liều lĩnh. Tuy nhiên, trước tiên Mỹ phải nhận ra rằng các chính sách hiện tại của mình là không đủ và lỗi thời. Nước này vẫn chủ yếu dựa vào các biện pháp quân sự thông thường để răn đe, nhưng những biện pháp này không tính đến những thay đổi đang khuấy đảo khu vực: sự táo bạo của các tổ chức phi nhà nước, các tổ chức nhà nước không được kiểm soát và công nghệ đột phá. Washington phải giúp các bên giảm thiểu nguy cơ tính toán sai lầm và ngăn chặn sự suy giảm khả năng răn đe đang làm leo thang bạo lực. Nếu không làm như vậy, Mỹ sẽ có nguy cơ bị cuốn vào một cuộc xung đột khu vực rộng lớn với những hệ quả toàn cầu.
TRỤC CƠ HỘI
Các tổ chức phi nhà nước từ lâu đã đóng vai trò gây bất ổn ở Trung Đông. Tuy nhiên, sau ngày 7 tháng 10, liên minh lỏng lẻo gồm các nhóm có liên hệ với Iran, được gọi là “trục kháng chiến,” đã thành công trong việc gây xáo trộn khu vực theo những cách chưa từng có. Chỉ một ngày sau cuộc tấn công của Hamas, Hezbollah đã bắt đầu một loạt các cuộc tấn công vào miền bắc Israel, buộc ít nhất 60.000 người Israel phải rời bỏ nhà cửa, tạo ra một vùng đệm dài 5 km bên trong lãnh thổ Israel. Các cuộc tấn công trả đũa của Israel đã gây tổn thất nặng nề cho dân thường Lebanon, khiến hàng trăm ngàn người phải di tản và hơn 1.000 người thiệt mạng. Số người chết tăng theo cấp số nhân kể từ giữa tháng 9.
Các lực lượng dân quân do Iran hậu thuẫn ở Iraq cũng đã tham gia vào cuộc xung đột từ tháng 10 năm ngoái, nhắm vào các lực lượng Mỹ đóng tại Iraq và Syria. Chẳng hạn, một số nhóm dân quân Iraq hoạt động dưới sự bảo trợ của Lực lượng Kháng chiến Hồi giáo ở Iraq (IRI) đã thực hiện hơn 100 cuộc tấn công nhằm vào các mục tiêu của Mỹ ngoài các cuộc tấn công chống lại Israel. Gần đây nhất, IRI đã nhận trách nhiệm về một cuộc tấn công bằng máy bay không người lái vào thành phố Eilat của Israel vào ngày 25 tháng 9.
Và vào tháng 11 năm 2023, nhóm phiến quân Yemen nổi dậy Houthi đã phát động một chiến dịch tấn công kéo dài nhằm vào hơn 100 tàu thương mại ở Biển Đỏ, làm gián đoạn thương mại toàn cầu, dẫn đến việc chậm trễ cũng như tăng chi phí vận chuyển container từ châu Á sang châu Âu và Bắc Mỹ. Ngày càng táo bạo hơn, các Houthis đã sử dụng máy bay không người lái để tấn công Tel Aviv vào tháng 7, khiến một thường dân thiệt mạng và mười người khác bị thương. Israel đã đáp trả bằng cách nhắm mục tiêu vào cảng Hodeidah của Yemen, nơi chiếm 70% lượng hàng nhập khẩu thương mại và 80% viện trợ nhân đạo của Yemen, làm tê liệt việc cung cấp viện trợ thiết yếu cho quốc gia bị tàn phá bởi chiến tranh này. Vào tháng 9, một tên lửa tầm xa do Houthis phóng đã đến được miền trung Israel. Cuối tháng đó, nhóm này tuyên bố đã tấn công các thành phố Tel Aviv và Ashkelon của Israel bằng các cuộc không kích bằng máy bay không người lái riêng biệt. Còn Israel đã đáp trả bằng các cuộc không kích quy mô lớn vào Hodeidah. Hành vi của các Houthis thể hiện cho những quyết định rủi ro và khiêu khích đi kèm với sự sụp đổ của các biện pháp răn đe, khi hành động quân sự phối hợp của Mỹ và các đồng minh không giúp kiềm chế được nhóm này.
Sự suy giảm khả năng răn đe ở Trung Đông đã được thúc đẩy bởi một sự thay đổi rộng lớn hơn: nhận thức rằng sự thống trị của Mỹ trong khu vực đang giảm sút. Khi các nhà hoạch định chính sách Mỹ cố gắng chuyển hướng khỏi Trung Đông, các lực lượng phi nhà nước đã tìm cách tận dụng cơ hội này, họ tin rằng giờ đây họ có thể tự do theo đuổi các mục tiêu của mình hơn. Để đạt được những mục đích đó, họ đã được tiếp sức bởi việc tiếp cận dễ dàng hơn với máy bay không người lái và tên lửa, cũng như các tuyên bố phổ biến đặt họ vào thế đối đầu với Israel và Mỹ. Cuộc tấn công vào ngày 7 tháng 10 đã thúc đẩy họ nắm bắt những cơ hội để gây ra sự hỗn loạn. Mặc dù Israel đã giáng cho cả Hamas và Hezbollah những đòn nặng nề, nhưng những rối ren do các lực lượng phi nhà nước gây ra đã làm nổi bật một cuộc khủng hoảng răn đe, khiến các tác nhân nhà nước bị cuốn vào những giai đoạn leo thang mất kiểm soát rõ ràng và gây tổn hại nhất.
KẺ THÙ CŨ, QUY TẮC MỚI
Sự suy giảm khả năng răn đe cũng đã dẫn đến việc đối đầu trực tiếp giữa Iran và Israel. Cuộc tấn công gần đây của Iran nhằm vào Israel để trả đũa cho vụ ám sát Nasrallah chỉ là lần mới nhất trong chuỗi các cuộc đối đầu trực tiếp giữa hai đối thủ. Vào tháng 4, Iran đã trả đũa cho một cuộc tấn công của Israel nhằm vào một tòa nhà lãnh sự Iran ở Damascus, khiến nhiều sĩ quan của Lực lượng Vệ binh Cách mạng Hồi giáo Iran, bao gồm hai chỉ huy cấp cao thiệt mạng bằng cách phóng một loạt hơn 300 tên lửa và máy bay không người lái vào Israel. Cuộc tấn công này đã đảo lộn các quy tắc giao chiến lâu đời vốn đã điều chỉnh “cuộc chiến tranh ngầm” giữa hai quốc gia. Iran có thể tìm cách gây tổn hại cho Israel thông qua các tay sai và hành động bí mật, nhưng sẽ kiềm chế không tấn công trực tiếp đối thủ của mình. Với tiền lệ đó, Israel đã nhầm tưởng rằng phản ứng của Iran đối với cuộc tấn công của Israel vào cơ sở ngoại giao của mình ở Damascus sẽ bị giới hạn. Nhưng tính toán rủi ro của Tehran đã thay đổi, có thể phản ánh niềm tin trong các nhà hoạch định chính sách Iran rằng các cuộc tấn công ngày càng khiêu khích của Israel đòi hỏi một phản ứng mạnh mẽ và công khai hơn. Iran, người bảo trợ và ngôi sao chỉ đường về mặt tư tưởng của trục kháng chiến đã chọn bước ra khỏi bức màn phủ nhận do các đại diện của mình mang lại. Tuy nhiên, phản ứng của Israel đối với loạt tên lửa của Iran vào tháng 4 lại cho thấy rõ: Israel đã chọn một phản ứng khiêm tốn nhưng sắc bén, tấn công một số mục tiêu gần các cơ sở hạt nhân và quân sự nhạy cảm của Iran. Ngay cả khi các lãnh đạo chấp nhận những hành động ngày càng mạo hiểm, không ai dường như muốn cuộc xung đột vượt ngoài tầm kiểm soát.
Vòng xoáy leo thang vẫn tiếp tục. Trong những tháng sau đó, cả hai bên đều gia tăng các cuộc tấn công. Các cuộc không kích liên tiếp của Israel vào Beirut và Tehran trong tháng 7 cùng với một cuộc trao đổi tên lửa lớn vào tháng 8 đã làm dấy lên lo ngại về một cuộc chiến toàn diện. Sự leo thang của Israel vào tháng 9 đã làm dấy lên những lo ngại đó một lần nữa.
Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu, người lâu nay được xem là khá thận trọng trong các quyết định, dường như đã sẵn sàng chấp nhận những rủi ro lớn hơn. Điều này được thể hiện qua việc ám sát Nasrallah và các cuộc tấn công liên tục vào Lebanon, các hoạt động tình báo táo bạo nhằm vào Hezbollah cũng như vụ ám sát lãnh đạo Hamas Ismail Haniyeh ở Tehran vào tháng 7. Những động thái này cho thấy các nhà lãnh đạo Israel sẵn sàng đánh cược trong việc tăng gấp đôi sức mạnh quân sự để khôi phục khả năng răn đe và làm suy yếu mối đe dọa do trục kháng chiến gây ra vượt quá nguy cơ châm ngòi cho một cuộc chiến tranh toàn khu vực.
Trung Đông đang rơi vào thời điểm đầy nguy hiểm. Những quy ước cũ về việc kiểm soát leo thang đã bị bỏ qua. Những nhân tố mới đã xuất hiện, và tất cả đều đang cạnh tranh để giành quyền thống trị. Kết quả là, cơ hội để ngăn chặn một cuộc chiến toàn diện trở nên mong manh hơn bao giờ hết. Đáng lo ngại nhất là những nỗ lực khôi phục lại khả năng răn đe chủ yếu dựa vào việc sử dụng vũ lực. Mỗi bên đều leo thang quân sự nhằm răn đe bên kia. Việc không đáp trả bằng vũ lực trước một hành động gây hấn có thể dẫn đến sự khiêu khích lớn hơn, nhưng đáp trả bằng vũ lực cũng có thể kích thích leo thang hơn nữa. Trong cả hai trường hợp, bạo lực có nguy cơ tăng lên ngoài tầm kiểm soát.
THIẾT KẾ HÒA BÌNH
Mỹ cần đánh giá lại cách tiếp cận của mình đối với một khu vực mà sự đối đầu trực tiếp giữa Iran và Israel hiện nay đã trở thành thực tế và nơi các tổ chức phi nhà nước không bị răn đe mà tiếp tục leo thang. Đến nay, một lực lượng dân quân không chính quy như Houthis đã làm tê liệt giao thông hàng hải toàn cầu ở Biển Đỏ, bất chấp sự can thiệp quân sự đáng kể của Mỹ. Các nhóm tàu sân bay của Mỹ được triển khai trong khu vực đã không thể kiềm chế Hezbollah trong việc phát động các cuộc tấn công liên tục vào miền bắc Israel. Mặc dù có liên minh chặt chẽ với Israel và hỗ trợ quan trọng cho quân đội Israel, Mỹ vẫn không thể ngăn Thủ tướng Netanyahu tăng mức độ đối đầu. Washington cần phát triển một cách tiếp cận mới sử dụng tất cả các công cụ của sức mạnh Mỹ để giải quyết thực tế của một Trung Đông mới, nguy hiểm hơn. Chiến lược mới này nên xây dựng trên những trường hợp mà khả năng răn đe và giảm leo thang đã đạt được, dù chỉ là tạm thời, trong 11 tháng qua.
Một chiến lược răn đe của Mỹ được cập nhật cho Trung Đông nên bắt đầu bằng việc củng cố và chuẩn hóa các kênh cơ chế nhằm giảm thiểu mối đe dọa về sự tính toán sai lầm và hiểu lầm. Mỹ có thể hỗ trợ các hoạt động hòa giải thầm lặng của bên thứ ba thông qua các quốc gia như Oman, quốc gia đã đóng vai trò quan trọng trong việc truyền đạt thông điệp giữa Mỹ và Iran trong những thời điểm căng thẳng cao độ. Washington cũng nên xem xét việc thiết lập một mạng lưới các đường dây nóng giữa Israel, Ai Cập, các quốc gia Vùng Vịnh và Iran để giúp các quan chức bảo vệ chống lại những cuộc đối đầu không mong muốn. Các quốc gia nên dựa vào các bên thứ ba có liên hệ trực tiếp với các nhóm bị cấm, bao gồm các chủ thể nhà nước như Qatar và các nhân vật chính trị như nhà lãnh đạo người Shiite Nabih Berri ở Lebanon, để duy trì các kênh liên lạc với các lực lượng phi nhà nước. Trong những tình huống nghiêm trọng nhất, Mỹ nên thiết lập đường dây nóng trực tiếp với Iran.
Mặc dù Mỹ đôi khi đã phụ thuộc quá nhiều vào các biện pháp trừng phạt. Các biện pháp trừng phạt kinh tế có thể là một công cụ hiệu quả cho chính sách của Mỹ trong khu vực, miễn là chúng được phối hợp và điều chỉnh một cách hợp lý. Trước khi áp đặt các biện pháp trừng phạt mới, Mỹ nên tìm cách thực thi tốt hơn các biện pháp trừng phạt hiện có, bao gồm việc phát triển các nỗ lực sáng tạo hơn để chấm dứt việc bán dầu Iran bị Mỹ trừng phạt cho Trung Quốc bằng chiến thuật “Hạm đội bóng tối”. Trong đó các con tàu vô hiệu hóa khả năng theo dõi của họ để tránh bị phát hiện. Washington cũng nên tăng cường chia sẻ thông tin tình báo với các quốc gia thân thiện và phối hợp chặt chẽ hơn trong việc xây dựng các kế hoạch với các đồng minh châu Âu chống lại các chương trình tên lửa đạn đạo và máy bay không người lái của Iran. Nó tương tự như những nỗ lực chung của Mỹ và EU nhằm gia tăng sức ép lên Iran được công bố vào tháng 9, sau khi Iran chuyển giao tên lửa đạn đạo tầm ngắn cho Nga.
Thảm họa chỉ có thể được ngăn chặn bằng cách tái cấu trúc lại các phương pháp răn đe hiện có của Mỹ ở Trung Đông.
Mỹ có thể giúp ngăn chặn bạo lực trong khu vực bằng cách củng cố khả năng quân sự của chính mình. Công nghệ chống máy bay không người lái và phòng thủ tên lửa đã chứng minh là rất cần thiết để ngăn chặn sự leo thang vào tháng 4 giữa Iran và Israel. Tuy nhiên, các loại vũ khí này đang liên tục được nâng cấp. Mỹ nên ưu tiên đổi mới công nghệ này bằng cách tăng cường hợp tác với khu vực tư nhân, khuyến khích sự sáng tạo trong sản xuất, và rút ngắn thời gian cho các loại vũ khí này từ giai đoạn phát triển đến sản xuất hàng loạt. Mỹ cũng nên tận dụng trí tuệ nhân tạo và thậm chí cả một số công nghệ được sử dụng trong trò chơi điện tử để dự đoán tốt hơn các mối đe dọa, phát triển các phản ứng hiệu quả nhất để đối phó với tình trạng bất ổn ở Trung Đông.
Tuy nhiên, trước khi bất kỳ tên lửa nào được phóng đi, Washington nên nhận ra vai trò cơ bản của ngoại giao trong việc xây dựng khả năng răn đe. Một chiến lược ngoại giao hiệu quả cho khu vực sẽ tái thiết lập khả năng răn đe không chỉ bằng cách đe dọa và cưỡng ép các bên khác, mà còn bằng cách tạo ra các động lực tích cực nhằm tránh xung đột. Chỉ một năm trước vụ tấn công kinh hoàng ngày 7/10, Israel và Lebanon đã đạt được một thỏa thuận biên giới biển lịch sử với sự giúp đỡ của chính sách ngoại giao khéo léo của Mỹ và cam kết mang lại lợi ích thực sự cho cả hai bên. Mỗi bên đều hy vọng khai thác các tài sản khí đốt tự nhiên quý giá ở Địa Trung Hải. Việc giải quyết vấn đề biên giới hàng hải đã loại bỏ một nguồn mâu thuẫn có thể dẫn đến các cuộc thù địch. Điều này chắc chắn sẽ làm suy yếu các dự án khí đốt tự nhiên đó. Nói một cách rộng hơn, việc trao cho các lực lượng phi nhà nước gây rối để mất điều gì đó có thể khiến họ thay đổi tính toán rủi ro từ bạo lực sang hòa bình và hòa giải. Để giảm bớt xung đột hơn nữa ở Trung Đông, Mỹ nên giúp tạo điều kiện cho một kiến trúc an ninh khu vực dưới hình thức các quan hệ đối tác an ninh và thỏa thuận hợp tác giữa các quốc gia có cùng quan điểm, cùng với một cơ chế và diễn đàn hòa giải cho việc giải quyết xung đột một cách hòa bình, điều đang rất thiếu ở khu vực đầy bạo lực nhất thế giới.
Hiện trạng sẽ không thể đứng vững nếu không có những cải cách này. Các mô hình răn đe lỗi thời đã thất bại ở một Trung Đông trong thế kỷ 21, nơi mà các tổ chức phi nhà nước dễ dàng tiếp cận drone và các công nghệ khác đi đầu trong chiến tranh. Thảm họa chỉ có thể được ngăn chặn bằng cách tái cấu trúc lại các phương pháp răn đe hiện có của Mỹ ở Trung Đông./.
Biên dịch: Nguyên Nguyễn
Tác giả: Mona Yacoubian là Phó Chủ tịch Trung tâm Trung Đông và Bắc Phi tại Viện Hòa bình Hoa Kỳ.
Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả, không nhất thiết phản ánh quan điểm của Nghiên cứu Chiến lược. Mọi trao đổi học thuật và các vấn đề khác, quý độc giả có thể liên hệ với ban biên tập qua địa chỉ mail: [email protected]
