Việc Nga quan tâm đến cuộc bầu cử tổng thống Mỹ bắt nguồn từ tính chất đặc biệt trong quan hệ Nga-Mỹ. Sau hơn 900 ngày tiến hành chiến dịch quân sự đặc biệt, Nga đang đối mặt với tình thế khó khăn không dễ thoát ra. Mặc dù vẫn giữ được một số lợi thế quân sự và nền kinh tế thể hiện sự kiên cường nhờ vào nguồn tài nguyên đặc biệt và cơ cấu công nghiệp, giúp ứng phó hiệu quả với các biện pháp trừng phạt, chính quyền của ông Putin vẫn có khả năng kiểm soát khá tốt, xã hội Nga về cơ bản đã thích nghi với tình hình hiện tại. Tuy nhiên, sự cô lập ngày càng tăng trên mặt trận ngoại giao đã khiến Nga mất đi không gian hợp tác kinh tế rộng lớn với nước ngoài. Điều này không chỉ gây bất lợi cho sự hỗ trợ kinh tế lâu dài mà còn không có lợi cho việc chấm dứt xung đột một cách có thể diện thông qua đàm phán với sự giúp đỡ của cộng đồng quốc tế. Khi xung đột Nga-Ukraine bước vào giai đoạn chiến tranh tiêu hao và mệt mỏi, rất khó để một bên có thể giành ưu thế hoàn toàn trên chiến trường, buộc Nga phải hy vọng vào sự thay đổi lớn trong cục diện quốc tế để tạo cơ hội cho đàm phán. Theo quan điểm của Nga, cuộc bầu cử tổng thống Mỹ khó có thể mang lại sự điều chỉnh lớn trong chính sách của Mỹ đối với Nga. Do đó Nga vẫn cần kiên trì chính sách “hướng Đông” để tìm cách thoát khỏi tình thế bị phương Tây bao vây và kiềm chế.
Sự thay đổi chính sách của Nga đối với Mỹ sau khủng hoảng Ukraine
Sau cuộc khủng hoảng Crimea năm 2014, Mỹ và các nước phương Tây bắt đầu áp đặt các biện pháp trừng phạt đối với Nga, đẩy quan hệ Nga-Mỹ vào tình trạng suy thoái. Căng thẳng ngoại giao và chiến tranh thông tin diễn ra thường xuyên, hai bên liên tục đóng cửa lãnh sự quán và trục xuất các nhân viên ngoại giao. Mỹ thậm chí trong một thời gian dài không cử đại sứ tại Nga. Tuy nhiên, mối quan hệ kinh tế thương mại giữa hai nước vẫn được duy trì và cả hai cũng có thể hợp tác hạn chế trong một số vấn đề như chống khủng bố và ngừng bắn tại Syria.
Khi Biden lên nắm quyền, tổng thống Putin đã nhận định rằng quan hệ Nga-Mỹ đã rơi xuống “mức thấp nhất”. Sau khi xung đột Nga-Ukraine nổ ra, Mỹ nhanh chóng phản ứng bằng việc cung cấp hỗ trợ quân sự cho Ukraine và can thiệp trực tiếp vào quá trình đàm phán giữa hai bên. Washington thực hiện các biện pháp trừng phạt toàn diện đối với Moscow, đặc biệt đối với lĩnh vực năng lượng và tài chính, họ đều là bên tích cực nhất và không ngừng gia tăng cường độ. Ngoài ra, Mỹ còn đi đầu trong việc đề xuất tịch thu tài sản có chủ quyền của Nga bị đóng băng ở phương Tây để hỗ trợ Ukraine và cố gắng thuyết phục các nước châu Âu thực hiện chính sách tương tự. Trong bối cảnh đó, quan hệ Nga-Mỹ tiếp tục xấu đi.
Trong bản “Định hướng Chính sách đối ngoại” mới của Nga được chính thức công “bố vào ngày 31 tháng 3 năm 2023 (gọi tắt là “Định hướng”), vị trí của Mỹ và châu Âu đã đạt mức thấp nhất so với các phiên bản trước đây qua từng thời kỳ. Mặc dù “Định hướng” nhấn mạnh rằng Nga mong muốn duy trì sự cân bằng chiến lược với Mỹ và chung sống hòa bình, nhưng Mỹ lại được Nga định nghĩa là “nguồn gốc” của các hành động bài Nga cũng như chống Nga từ phương Tây và các nước láng giềng, là tác nhân gây ra mọi hành động cô lập, chèn ép và kiềm chế Nga, là người dẫn đầu trong “tập thể phương Tây” bao vây Nga. Moscow cho rằng “tập thể phương Tây” là nhóm các quốc gia “Anglo-Saxon” do Mỹ dẫn đầu và các đồng minh của họ, là rào cản chính đối với quá trình đa cực hóa, và sự thù địch cố hữu đối với Nga rất khó thay đổi.
Trong tài liệu này, Nga còn nêu rõ nhiệm vụ ưu tiên của ngoại giao là loại bỏ “sự thống trị” của Mỹ và các quốc gia không thân thiện khác trong các vấn đề quốc tế, buộc họ từ bỏ tham vọng bá quyền và chủ nghĩa thực dân mới. Nga xác định rõ việc thách thức và phá vỡ trật tự quốc tế do Mỹ lãnh đạo, xóa bỏ ảnh hưởng bá quyền của Mỹ trên toàn cầu. Đồng thời cố gắng thuyết phục châu Âu tách khỏi Mỹ để giành lấy sự độc lập tự chủ. Theo quan điểm của các nhà lãnh đạo Nga, mối đe dọa chính đối với an ninh và hòa bình quốc tế cũng như sự phát triển công bằng của nhân loại đến từ Mỹ. Tổng thống Putin cho rằng quan hệ Nga-Mỹ đang trong giai đoạn khủng hoảng sâu sắc. Trong cuộc gặp với lãnh đạo Bộ Ngoại giao Nga vào tháng 6/2024, ông Putin một lần nữa nhấn mạnh rằng Mỹ phá hoại sự ổn định chiến lược toàn cầu và tiến trình kiểm soát vũ khí, khiến nguy cơ xung đột gia tăng. Ông chỉ ra rằng các cường quốc phương Tây do Mỹ đứng đầu tin rằng họ đã thắng trong Chiến tranh Lạnh và có quyền quyết định cách tổ chức thế giới theo ý muốn của mình. Biểu hiện thực tế của quan điểm này là kế hoạch mở rộng không giới hạn của NATO cả về không gian và thời gian.
Nga vẫn hy vọng có thể đối thoại trực tiếp với Mỹ và phương Tây trong tương lai
Trong bối cảnh quốc tế đặc biệt hiện nay, quan hệ giữa Nga và phương Tây đã xuống mức thấp nhất kể từ sau Chiến tranh Lạnh, thậm chí tình trạng đối đầu giữa hai bên còn vượt quá thời kỳ Chiến tranh Lạnh. Tất cả các cuộc đối thoại và liên lạc cấp cao đều rơi vào bế tắc, sự tin tưởng lẫn nhau suy giảm nghiêm trọng. Nga đã rút lui hoặc tạm dừng tất cả các hiệp ước kiểm soát vũ khí mà hai bên đã ký kết. Mỹ là nhà cung cấp viện trợ vũ khí lớn nhất cho Ukraine và là bên thúc đẩy tích cực nhất việc Ukraine gia nhập NATO. Ngày 24 tháng 4 năm 2024, Tổng thống Mỹ Joe Biden đã ký một dự luật viện trợ nước ngoài trị giá 95 tỷ USD, trong đó hơn 60 tỷ USD dành cho Ukraine. Mỹ cũng đã ký với Ukraine một thỏa thuận đảm bảo an ninh kéo dài 10 năm. Trong trường hợp này, nếu không có sự điều chỉnh chính sách cơ bản, quan hệ Nga-Mỹ chỉ có thể tiếp tục xấu đi. Phát ngôn viên Điện Kremlin, ông Dmitry Peskov, thậm chí tuyên bố rằng do các hành động thù địch của Mỹ đối với Nga, đặc biệt là việc cho phép Ukraine sử dụng vũ khí do Mỹ viện trợ để tấn công lãnh thổ Nga, quan hệ ngoại giao giữa hai nước có thể bị hạ cấp, trở thành đối thủ và kẻ thù thực sự.
Trên thực tế, mặc dù cả Nga và Mỹ đều không ngừng thử thách giới hạn của nhau và ít có không gian để thỏa hiệp hay nhượng bộ, giữa hai bên vẫn tồn tại một mức độ hiểu ngầm nhất định. Mỹ thông qua việc cung cấp vũ khí cho Ukraine, đã kiểm soát được hướng đi và nhịp độ của cuộc xung đột, tránh việc cung cấp nhanh chóng các loại vũ khí và máy bay chiến đấu tấn công tiên tiến hơn, đồng thời áp đặt những hạn chế về cách thức sử dụng vũ khí này. Mục tiêu của Mỹ vẫn là ngăn chặn sự lan rộng và leo thang không giới hạn của chiến sự. Một mặt, Mỹ muốn tận dụng cơ hội này để làm suy yếu và gây tổn hại tối đa cho Nga, mặt khác, họ muốn đảm bảo mình không bị cuốn vào xung đột, tránh kéo theo NATO trực tiếp tham gia. Vì vậy, Mỹ vẫn có ý định duy trì liên lạc với Nga và có khả năng thiết lập lại kênh đối thoại quân sự. Nga cũng cho biết hai bên có thể thảo luận vấn đề an ninh hạt nhân, nhắc nhở Mỹ cần nghiêm túc xem xét quyết tâm của Nga trong việc sử dụng vũ khí hạt nhân để bảo vệ an ninh của mình.
Tháng 6 năm 2024, Bộ trưởng Quốc phòng hai nước Nga-Mỹ đã có cuộc điện đàm. Dù cuộc thảo luận diễn ra trong bối cảnh căng thẳng khi Ukraine sử dụng tên lửa do Mỹ chế tạo tấn công Sevastopol, gây ra sự bất mãn mạnh mẽ từ phía Nga và khiến cuộc đối thoại trở nên khó khăn với nhiều bất đồng sâu sắc, nhưng Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ Lloyd Austin nhấn mạnh tầm quan trọng của việc duy trì các kênh liên lạc mở. Hai bên đã răn đe lẫn nhau, Nga thậm chí còn tiến hành diễn tập sử dụng vũ khí hạt nhân chiến thuật. Nhưng như các nhà nghiên cứu Nga nhận định, cả hai đều cố gắng tránh những phán đoán sai lầm và ngăn chặn đối đầu quân sự trực tiếp.
Ngoại trưởng Nga Sergey Lavrov cũng nhấn mạnh rằng chỉ khi Mỹ và phương Tây từ bỏ các chính sách chống Nga, hai bên mới có thể đối thoại, chính sách bá quyền mà Mỹ theo đuổi nhất định sẽ thất bại. Bộ Ngoại giao Nga cũng tuyên bố rõ ràng rằng sẽ không thể quay lại các cuộc đối thoại có cấu trúc về ổn định chiến lược cho đến khi Mỹ xem xét lại các biện pháp trừng phạt thù địch và chính sách đối đầu của mình. Điều này đặt ra một tiền đề rõ ràng cho việc mở lại các cuộc đối thoại thực sự giữa hai bên.
Quan hệ Nga-Mỹ khó có bước ngoặt lớn sau cuộc bầu cử tổng thống Mỹ
Cuộc bầu cử tổng thống Mỹ năm 2024 đã diễn ra đầy biến động, tuyên bố rút lui của ông Biden đã làm dấy lên lo ngại phía Ukraine. Khác với thái độ của Biden và ứng cử viên tổng thống Kamala Harris, những người không coi Putin là đối tượng đàm phán và muốn kéo dài xung đột, Donald Trump lại nhấn mạnh việc thúc đẩy đàm phán giữa Nga và Ukraine, thậm chí tự tin tuyên bố có thể “kết thúc xung đột chỉ sau một đêm”. Trong cuộc tranh luận đầu tiên diễn ra vào ngày 27 tháng 6, cả Biden và Trump đều nhắc đến Putin 7 lần, nhưng Trump đã đề cập đến Nga tới 16 lần, trong khi Biden không đề cập lần nào. Rõ ràng, Trump coi trọng Nga hơn và thậm chí tuyên bố có thể giải quyết xung đột Nga-Ukraine trước khi bước vào Nhà Trắng. Dù có phần phóng đại, khả năng Mỹ thúc đẩy Nga và Ukraine ngồi vào bàn đàm phán rõ ràng lớn hơn các nước khác. Phía Nga cũng nhận thấy rằng đối thoại giữa lãnh đạo Nga-Mỹ là con đường duy nhất để giải quyết xung đột. Trong khi đó, đội ngũ của Trump đã có kế hoạch thúc đẩy các cuộc đàm phán. Vì vậy cuộc bầu cử tổng thống Mỹ dường như là hy vọng cho việc đạt được ngừng bắn và chấm dứt chiến sự trong xung đột Nga-Ukraine.
Mặc dù cuộc bầu cử Mỹ với việc Donald Trump lên nắm quyền có thể mở ra một “cơ hội vàng” cho các cuộc đàm phán Nga-Ukraine, nhưng rõ ràng vẫn chưa phải nhân tố quyết định cuối cùng. Trước hết, bất kể ai giành chiến thắng cũng sẽ dựa trên lợi ích của Mỹ để hoạch định chính sách, và bảo vệ quyền bá chủ vẫn là điểm xuất phát cơ bản nhất. Thứ hai, Mỹ sẽ không thể thực sự đối thoại bình đẳng với Nga, cũng như không cân nhắc đến các yêu cầu của Nga liên quan đến việc xây dựng khung an ninh châu Âu. Thứ ba, Ukraine sẽ vẫn tiếp tục tìm cách gia nhập EU và NATO. Cùng với việc hội nhập quân sự với NATO ngày càng sâu sắc, Ukraine và liên minh này thực tế đã ràng buộc chặt chẽ với nhau, và “người khởi xướng” đằng sau không ai khác chính là Mỹ. Vào tháng 06/2024, Ngoại trưởng Mỹ Antony Blinken đã tuyên bố rõ ràng tại hội nghị thượng đỉnh NATO ở Washington rằng tiến trình Ukraine gia nhập NATO là “không thể đảo ngược”.
Mặc dù kết quả của cuộc bầu cử Mỹ cho thấy Trump đắc cử có thể gia tăng sự linh hoạt của Mỹ trong vấn đề Ukraine, tạo ra một số không gian cho đối thoại Nga-Mỹ, nhưng vẫn còn những trở ngại lớn để thực sự cải thiện quan hệ hai nước. Vào ngày 14/12/2023, Tổng thống Putin phát biểu tại cuộc họp báo lớn thường niên rằng Nga sẵn sàng cải thiện và phát triển quan hệ với Mỹ, nhưng hiện tại vẫn chưa có điều kiện thích hợp. Ông tin rằng Mỹ là một quốc gia rất quan trọng, nhưng bị ảnh hưởng bởi chính sách “đế quốc” của mình. Putin đã đưa ra điều kiện là Mỹ phải tôn trọng Nga và dỡ bỏ các lệnh trừng phạt đối với nước này. Ngoài ra, Nga rõ ràng sẽ phải cạnh tranh lâu dài với Mỹ trong các vấn đề toàn cầu để giành được nhiều sự ủng hộ quốc tế hơn. Để làm được điều đó, Nga đã tích cực thực hiện các bước đi ngoại giao. Tháng 06/2024, Tổng thống Putin bất ngờ thăm Triều Tiên và Việt Nam, khiến Mỹ lo lắng và làm cho khu vực châu Á – Thái Bình Dương đứng trước nguy cơ đối đầu giữa các phe phái.
Nga đề xuất sáng kiến xây dựng hệ thống an ninh Á-Âu
Năm 2016, Tổng thống Putin đã đưa ra sáng kiến về việc thành lập “Quan hệ đối tác Á-Âu mở rộng” tại Diễn đàn Kinh tế St. Petersburg, thể hiện hướng đi rõ ràng hơn cho chính sách ngoại giao “hướng Đông” được triển khai sau cuộc khủng hoảng Ukraine. Nga không muốn từ bỏ mối liên kết chặt chẽ với châu Âu và hy vọng xây dựng lại mối quan hệ cân bằng với cả châu Âu và châu Á, lấy Liên minh Kinh tế Á-Âu do Nga lãnh đạo làm trung tâm. Đồng thời, Nga cũng đưa ra đề xuất thành lập một cấu trúc an ninh Á-Âu mới, hy vọng các lợi ích địa chính trị của mình được phương Tây, đặc biệt là Mỹ công nhận và tôn trọng, nhằm ngăn chặn NATO tiếp tục mở rộng về phía Đông, xây dựng mối quan hệ an ninh ổn định với châu Âu. Tuy nhiên, sau khi ban hành “Chiến lược An ninh Quốc gia” mới vào năm 2021, Nga thể hiện quyết tâm kiên định trong việc bảo vệ lợi ích chiến lược của mình. Nga đã gửi một danh sách các yêu cầu bảo đảm an ninh đến Mỹ và NATO, nhưng những yêu cầu này đã bị từ chối. Nỗ lực tái thiết lập lòng tin trong vấn đề an ninh giữa Nga và phương Tây đã thất bại. Sau khi cuộc xung đột Nga-Ukraine bùng nổ, sự đối đầu giữa hai bên càng leo thang gay gắt.
Trong bối cảnh Nga bị phương Tây bao vây chặt chẽ và ngoại giao rơi vào tình trạng cô lập chưa từng có, Tổng thống Nga Putin đã tuyên bố rõ ràng trong thông điệp quốc gia vào tháng 2 năm 2024 rằng cần phải xây dựng một khuôn khổ an ninh bình đẳng và không thể chia cắt tại khu vực Á-Âu. Ông đã nhấn mạnh điều này nhiều lần trong các chuyến thăm ngoại giao tiếp theo. Tháng 6 năm 2024, trong cuộc gặp gỡ với lãnh đạo Bộ Ngoại giao Nga, Putin tiếp tục giải thích rõ hơn nội hàm cơ bản của khuôn khổ này, cho rằng hệ thống an ninh quốc tế được thiết lập sau Chiến tranh thế giới II đã hoàn toàn bị phá vỡ và cần phải xây dựng một hệ thống an ninh mới. Hệ thống này sẽ dựa vào các tổ chức như Tổ chức Hợp tác Thượng Hải, cơ chế BRICS, và Cộng đồng các Quốc gia Độc lập (CIS). Đồng thời thu hút sự tham gia của các cơ chế đa phương khác trên lục địa Á-Âu, bao gồm cả các nội dung liên quan đến kinh tế. Động thái này của Nga không chỉ nhằm mở rộng không gian ngoại giao và tái đề xuất những chủ đề quan trọng với hy vọng tái thiết lập quan hệ với các quốc gia châu Âu mà còn nhằm ứng phó với tình trạng khủng hoảng Ukraine kéo dài, quan hệ Nga-Mỹ ngày càng xấu đi và sự quay trở lại đối đầu theo phe phái trên thế giới. Nga cần chuẩn bị tốt các biện pháp cần thiết để đối phó với tình hình này.
Nga có cái nhìn khá bi quan về quan hệ Nga-Mỹ trong tương lai. Do đó chú trọng củng cố vị thế chiến lược của mình trong lĩnh vực ngoại giao. Những ưu tiên chính của họ trong chính sách đối ngoại gồm các điểm sau:
Thứ nhất, thúc đẩy tiến trình đa cực hóa, phá vỡ cục diện bá quyền độc tôn của Mỹ và hệ thống trật tự hiện tại do Mỹ dẫn đầu.
Thứ hai, bảo vệ không gian địa chiến lược đặc biệt của mình, đảm bảo quyền kiểm soát đối với “vùng ảnh hưởng” truyền thống của Nga, tránh xu hướng phân hóa và “phi Nga hóa” trong nội bộ.
Thứ ba, tăng cường mối quan hệ hợp tác với các cường quốc châu Á như Trung Quốc và Ấn Độ. Đặc biệt nâng cao vị thế của Trung Quốc trong bố cục ngoại giao tổng thể của Nga, nhưng cũng không từ bỏ việc lôi kéo Ấn Độ.
Thứ tư, coi Trung Đông, ASEAN và thậm chí cả châu Phi, Mỹ Latinh là trọng điểm ngoại giao, nhằm duy trì mối quan hệ rộng rãi với “Miền Nam toàn cầu” trong tương lai.
Thứ năm, tiếp tục phát huy vai trò tại Liên Hợp Quốc và các tổ chức quốc tế quan trọng, nỗ lực giành được tiếng nói và sức ảnh hưởng mạnh mẽ trong các vấn đề quốc tế.
Kết luận
Trong chính sách đối ngoại của Nga, Mỹ và châu Âu, Trung Quốc luôn chiếm vị trí trọng yếu. Quan hệ Nga-Mỹ bị ảnh hưởng mạnh mẽ bởi các vấn đề nội bộ của Mỹ, điều này cho thấy cơ sở lợi ích để hai nước hợp tác là rất yếu. Dưới thời Trump, mặc dù ông bày tỏ sự “ngưỡng mộ” đối với Putin, nhưng vì vướng phải scandal “Russia Gate”, quan hệ giữa hai quốc gia không có dấu hiệu cải thiện. Nga từng hy vọng rằng nếu Trump tái đắc cử, chính sách đối với Nga có thể thay đổi, nhưng kết quả là Biden, một chính trị gia lâu năm có quan điểm cứng rắn với Nga đã lên nắm quyền. Thực tế, sự suy giảm trong quan hệ Nga-Mỹ hiện nay không thể thay đổi đơn giản chỉ bằng việc thay đổi lãnh đạo. Những mâu thuẫn cấu trúc tích tụ lâu dài và cảm xúc đối lập trong xã hội hai nước sẽ khó có thể giải quyết trong ngắn hạn. Sau cuộc bầu cử Mỹ, do ảnh hưởng của chính trị nội bộ, hai quốc gia khó có thể thực sự đạt được cái gọi là “khởi động lại” quan hệ như đã từng xảy ra trong hai nhiệm kỳ đầu của Putin.
Trump, người đã quay lại Nhà Trắng sau cuộc bầu cử năm nay tuyên bố sẽ thay đổi chính sách hiện hành của Mỹ, mở ra khả năng giải quyết “nút thắt” trong quan hệ Nga-Mỹ liên quan đến cuộc xung đột Nga-Ukraina, tạo cơ hội thực tế để khôi phục đối thoại cấp cao giữa hai quốc gia trong tương lai. Tuy nhiên, nguyên nhân của cuộc xung đột Nga-Ukraina phức tạp và triển vọng không chắc chắn. Trong bối cảnh các quốc gia châu Âu gần như “đồng lòng” chống lại Nga, Mỹ vừa phải duy trì quyền lực tối cao, vừa phải xem xét thực tế địa chính trị. Trước khi sự điều chỉnh lớn của cấu trúc quốc tế chưa kết thúc, sự đối đầu giữa Nga và Mỹ vẫn là chủ đề chính. Sau khi cuộc khủng hoảng Ukraina leo thang, quan hệ Nga-Châu Âu cũng bước vào một giai đoạn xa cách và đối đầu. Mối quan hệ kinh tế bị gián đoạn, quan hệ chính trị đối lập và rất khó cải thiện trong ngắn hạn. Nga chỉ có thể dựa vào hợp tác với Trung Quốc, Ấn Độ và các quốc gia khác để tranh thủ vị thế tương đối có lợi tại lục địa Á-Âu, thúc đẩy quá trình đa cực hóa thế giới, dần dần thoát khỏi thế bế tắc ngoại giao hiện tại.
Biên dịch: Nguyễn Phượng
Tác giả: Tôn Tráng Chí là Nghiên cứu viên, Giáo sư Viện trưởng Viện Nghiên cứu Nga, Đông Âu và Trung Á – Học viện Khoa học Xã hội Trung Quốc, chuyên ngành Chính trị Quốc tế.
Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả, không nhất thiết phản ánh quan điểm của Nghiên cứu Chiến lược. Mọi trao đổi học thuật và các vấn đề khác, quý độc giả có thể liên hệ với ban biên tập qua địa chỉ mail: [email protected]
