Việc EU chuyển hướng sang Trung Á để tìm kiếm năng lượng và tài nguyên đang tái định hình các liên kết khu vực – trong đó Thổ Nhĩ Kỳ ngày càng giảm dần sự ảnh hưởng trong khu vực ảnh hưởng truyền thống của mình.
Khi chúng ta bước qua giai đoạn đầu tiên của thế kỷ 21, cán cân quyền lực toàn cầu – bao gồm cả liên minh phương Tây vốn được coi là vững chắc kể từ sau Thế chiến II – đang được định hình lại. Những mối quan hệ đối tác mới đang xuất hiện, và các phương trình địa chính trị cũ đang thay đổi. Trong môi trường đầy biến động này, các nước cộng hòa ở Trung Á, nằm ở trung tâm lục địa Á-Âu, đang giành được tầm quan trọng chiến lược đối với Liên minh châu Âu (EU) – vốn đã từ bỏ nguồn năng lượng giá thấp từ Nga và ngày càng cảm thấy bị chính quyền Trump tại Mỹ lơ là. Với nguồn năng lượng và tài nguyên thô dồi dào, cùng vị trí chiến lược dọc theo các tuyến thương mại trọng yếu, các quốc gia Trung Á đã trở thành những đối tác đáng chú ý đối với cả các cường quốc khu vực lẫn toàn cầu đang tìm cách tái lập thế cân bằng địa chính trị.
Bối cảnh quan hệ EU – Trung Á
Châu Âu hầu như không có nhiều động thái để tăng cường quan hệ với các nước cộng hòa ở Trung Á trong thời kỳ hậu Chiến tranh Lạnh, khi thế giới đơn cực dường như đã được thiết lập vững chắc. Tuy nhiên, Phó Chủ tịch Ủy ban châu Âu Josep Borrell đã nhận định vào năm ngoái rằng: “Trung Á từng là một nơi gần như bị lãng quên – còn giờ đây, các bạn đang ở trung tâm của mọi thứ. Các bạn là nền tảng kết nối giữa châu Âu và châu Á,” cho thấy sự thay đổi trong chính sách của EU đối với khu vực này.
Sau khi chiến tranh Nga–Ukraine bùng nổ, EU bắt đầu chú ý nhiều hơn đến Trung Á trong khuôn khổ chiến lược “cân bằng quyền lực” rộng lớn hơn của mình. Các quốc gia Trung Á – vốn thuộc phạm vi ảnh hưởng truyền thống của Nga và Trung Quốc, nhưng cũng có liên kết văn hóa sâu sắc với Thổ Nhĩ Kỳ – đã thu hút sự quan tâm mới từ Brussels nhờ nguồn năng lượng phong phú và các nguyên liệu thô thiết yếu. Thể hiện điều này, thành phố Samarkand của Uzbekistan đã đăng cai hội nghị thượng đỉnh đầu tiên của EU tại Trung Á vào đầu tháng Tư, với sự tham gia của đại biểu từ Kazakhstan, Kyrgyzstan, Tajikistan và Turkmenistan cùng nước chủ nhà Uzbekistan.
Chương trình nghị sự chính của hội nghị là việc châu Âu chuyển hướng sang các nguồn năng lượng của Trung Á – khí đốt tự nhiên, dầu mỏ và năng lượng tái tạo – để thay thế nguồn cung từ Nga, cũng như phát triển các tuyến vận chuyển thay thế như “Hành lang Trung tâm” (Middle Corridor), kết nối Trung Á với châu Âu qua vùng Caucasus, Biển Đen và Thổ Nhĩ Kỳ, thay vì đi qua lãnh thổ Nga. Trong khuôn khổ sáng kiến này, EU đã thảo luận về việc hỗ trợ đầu tư vào cơ sở hạ tầng năng lượng tại Trung Á theo chiến lược “Cửa ngõ Toàn cầu” (Global Gateway) – được xem như một lựa chọn thay thế cho sáng kiến “Vành đai và Con đường” (BRI) của Trung Quốc – và cam kết đầu tư 12 tỷ euro. Nhấn mạnh tính cấp bách, Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen tuyên bố tại hội nghị thượng đỉnh an ninh năng lượng ở London ngày 24 tháng 4 rằng EU sẽ sớm công bố lộ trình nhằm chấm dứt hoàn toàn nhập khẩu năng lượng từ Nga vào năm 2027.
Mặc dù Nga và Trung Quốc dường như là những mục tiêu chính được nhắm tới tại hội nghị Samarkand, tuyên bố cuối cùng cũng hàm ý về việc loại bỏ vai trò của Thổ Nhĩ Kỳ trong khu vực, đặt nước này vào vị trí tương tự như hai cường quốc trên.
Ngoại giao song phương giữa các quốc gia Turk và nhà nước Cộng hòa Síp Hy Lạp: Mang tính biểu tượng hay chiến lược?
Tại hội nghị thượng đỉnh EU–Trung Á, tuyên bố cuối cùng đã đề cập đến các Nghị quyết 541 và 550 của Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc, được thông qua vào năm 1983 và 1984 sau khi Chính quyền Síp Hy Lạp nộp đơn yêu cầu sau khi Cộng hòa Bắc Síp Thổ Nhĩ Kỳ (TRNC) tuyên bố độc lập. Nghị quyết 541 cho rằng tuyên bố của TRNC là không hợp pháp, khẳng định rằng Cộng hòa Síp được thành lập vào năm 1960 vẫn tồn tại. Nghị quyết 550 lên án hành động ly khai và kêu gọi các quốc gia thành viên Liên Hợp Quốc không công nhận TRNC. Nghị quyết này cũng tái khẳng định các nghị quyết trước đó là 365 và 367, trong đó lên án Chiến dịch Hòa bình tại Síp năm 1974 của Thổ Nhĩ Kỳ và kêu gọi rút quân Thổ Nhĩ Kỳ khỏi hòn đảo này.
Kazakhstan, Kyrgyzstan và Uzbekistan – các thành viên của Tổ chức các Quốc gia Turk (OTS) – cùng với Turkmenistan (thành viên quan sát như TRNC) và Tajikistan, đều đã ký vào tuyên bố cuối cùng của hội nghị. Thông qua việc ủng hộ tuyên bố này, họ trên thực tế đã công nhận các nghị quyết của Liên Hợp Quốc phản đối TRNC và ngầm cho thấy rằng họ sẽ không công nhận TRNC trong tương lai, đồng thời ngụ ý chỉ trích sự hiện diện quân sự liên tục của Thổ Nhĩ Kỳ tại Síp. Động thái này phản ánh sự bất đồng chiến lược ngày càng gia tăng, được thể hiện rõ qua việc các quốc gia Trung Á gần đây tăng cường quan hệ ngoại giao với Chính quyền Síp Hy Lạp – thành viên EU.
Uzbekistan, một thành viên của OTS, đã mở đại sứ quán đầu tiên của mình tại Cộng hòa Síp vào tháng 12 năm 2024. Bộ trưởng Ngoại giao Kazakhstan, một thành viên khác của OTS, đã đến thăm Cộng hòa Síp vào tháng 10 năm 2023, đánh dấu chuyến trao đổi ngoại giao trực tiếp đầu tiên giữa hai nước. Sau đó, Cộng hòa Síp đã mở đại sứ quán đầu tiên tại Astana, Kazakhstan vào tháng 10 năm 2024, và Kazakhstan đã đáp lại bằng việc mở đại sứ quán tại Nicosia vào tháng 2 năm 2025.
Nhà ngoại giao Kazakhstan, ông Nikolay Zhumakanov, được bổ nhiệm làm đại sứ, đã trình quốc thư lên Tổng thống Cộng hòa Síp Hy Lạp Nikos Christodoulides và tuyên bố rằng “Kazakhstan kiên quyết ủng hộ chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ của Cộng hòa Síp trong các biên giới được quốc tế công nhận.” Về phần mình, lãnh đạo Síp Hy Lạp, ông Christodoulides, mô tả việc Kazakhstan bổ nhiệm đại sứ tại Cộng hòa Síp là một “bước ngoặt mang tính đột phá.” Ông cho rằng Thổ Nhĩ Kỳ đã “chiếm đóng Síp trong suốt 50 năm” và Cộng hòa Síp “biết ơn sự ủng hộ không lay chuyển của Kazakhstan đối với độc lập, chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ của Cộng hòa Síp.” Những tuyên bố của nhà ngoại giao Kazakhstan, đặc biệt trong lễ trình quốc thư, đã vấp phải sự chỉ trích gay gắt từ phía TRNC, cho thấy khoảng cách ngày càng lớn giữa Kazakhstan và quan điểm của Thổ Nhĩ Kỳ cũng như TRNC về vấn đề Síp. Là thành viên quan sát của OTS, Turkmenistan đã mở đại sứ quán tại Cộng hòa Síp vào ngày 31 tháng 3. Trong lễ trình quốc thư, tổng thống Cộng hòa Síp cũng nói với vị đại sứ mới rằng “quân đội Thổ Nhĩ Kỳ đã chiếm đóng đất nước ông ấy trong nửa thế kỷ qua.”
Từ tất cả những diễn biến này, có thể thấy rằng các quốc gia EU – hiện đang đối mặt với khủng hoảng năng lượng và nguyên liệu thô do lệnh cấm vận Nga sau chiến tranh Ukraine – đã bắt đầu một sáng kiến mới nhằm hướng tới khu vực Trung Á để phục hồi nền kinh tế đang suy giảm của họ bằng các nguồn lực từ Trung Á. Hy Lạp và Cộng hòa Síp – hai quốc gia anh em cùng là thành viên EU – đang cố gắng tận dụng sáng kiến này vì lợi ích riêng của họ, thông qua việc phát triển một chính sách nhằm sử dụng chiến lược mở rộng của EU tại Trung Á như một đòn bẩy để làm suy yếu ảnh hưởng của Thổ Nhĩ Kỳ trong khu vực.
Sự im lặng của Ngoại giao Thổ Nhĩ Kỳ
Điều đáng ngạc nhiên hơn cả là sự im lặng của Bộ Ngoại giao Thổ Nhĩ Kỳ. Cơ quan này không đưa ra bất kỳ tuyên bố chính thức hay không chính thức nào liên quan đến việc các quốc gia Turkic nâng cấp quan hệ ngoại giao với chính quyền Cyprus gốc Hy Lạp, cũng như việc bốn thành viên của Tổ chức các Quốc gia Turkic (OTS) ủng hộ lập trường của phía Hy Lạp trong vấn đề Cyprus tại hội nghị thượng đỉnh EU–Trung Á. Sự im lặng này đã làm dấy lên câu hỏi về khả năng gây ảnh hưởng của Thổ Nhĩ Kỳ trong OTS — một tổ chức được xây dựng qua nhiều năm trên nền tảng quan hệ văn hóa và thương mại — và liệu có một thỏa thuận ngầm nào giữa Thổ Nhĩ Kỳ và EU về vấn đề này hay không.
Ngoại trưởng Thổ Nhĩ Kỳ Hakan Fidan, sau gần một tháng im lặng, đã có phản hồi đầy trách móc vào ngày 24 tháng 4 khi được một nhà báo hỏi về vấn đề này. Ông Fidan nói rằng việc các quốc gia Turkic mở đại sứ quán tại Cộng hòa Cyprus là điều “có thể hiểu được”, đồng thời cảnh báo rằng: “Chúng tôi cũng nhận thấy có những lĩnh vực mà EU đang cố khai thác lợi ích song phương này.” Ông tiếp tục: “Một số cá nhân đang cố tạo ra bất hòa giữa chúng tôi dựa trên diễn biến mới này, và đang yêu cầu chúng tôi thảo luận công khai về vấn đề này. Nhưng về nguyên tắc, chúng tôi không bàn chuyện gia đình trước công chúng.”
Tuy nhiên, phát biểu của ông Fidan, với nhấn mạnh rằng đây là “việc nội bộ trong gia đình,” vẫn không đủ để trấn an dư luận trong nước. Phải chăng ảnh hưởng của Thổ Nhĩ Kỳ đối với các quốc gia Turkic Trung Á đã trở nên yếu hơn so với gói đầu tư trị giá 12 tỷ euro mà EU đề xuất? Hay sự im lặng này cho thấy Ankara đang nhượng bộ EU nhằm chuẩn bị cho các cuộc đàm phán hòa bình sắp tới về vấn đề Cyprus? Một khả năng khác được nêu ra là trong khuôn khổ dự án “Hành lang Trung Á” do EU hậu thuẫn, các nước đang ưu tiên vận chuyển tài nguyên sang châu Âu qua các cảng của Gruzia ở Biển Đen thay vì sử dụng tuyến đường bộ qua Thổ Nhĩ Kỳ — và Ankara có thể đang đưa ra nhượng bộ để tác động đến lựa chọn này.
Dù Thổ Nhĩ Kỳ đã thúc đẩy mạnh mẽ và đóng vai trò trung tâm trong việc triển khai hiệu quả dự án Hành lang Trung Á trong nhiều năm qua, vẫn có khả năng nước này bị “vượt mặt” nếu các tuyến đường thay thế qua Gruzia trở thành ưu tiên.
Miễn là Bộ Ngoại giao Thổ Nhĩ Kỳ tiếp tục giữ im lặng trước những diễn biến này, các câu hỏi và lo ngại tương tự sẽ còn tiếp tục xuất hiện.
Thử thách của học thuyết ‘Quê hương Xanh’ trên mặt trận ngoại giao toàn cầu
Hội nghị thượng đỉnh EU–Trung Á cùng với các động thái ngoại giao gần đây tại Síp có liên hệ chặt chẽ với chính sách của Thổ Nhĩ Kỳ đối với Síp, và mở rộng ra là với học thuyết ‘Quê hương Xanh’. Nỗ lực của Thổ Nhĩ Kỳ nhằm hợp pháp hóa các quyền lợi của mình tại Đông Địa Trung Hải trên các diễn đàn quốc tế gắn liền với vấn đề Síp vẫn chưa được giải quyết. Việc bảo vệ vị thế của mình tại Síp là điều thiết yếu để Thổ Nhĩ Kỳ duy trì ảnh hưởng tại khu vực Đông Địa Trung Hải, xét đến vai trò chiến lược của hòn đảo như một căn cứ tự nhiên giữa Tây Á và châu Âu. Mặc dù học thuyết ‘Quê hương Xanh’ ban đầu được hình thành bởi một sĩ quan hải quân, giờ đây nó đang bị thách thức trên mặt trận ngoại giao toàn cầu. Những bước đi của các quốc gia Trung Á tại Síp, phù hợp với lợi ích của EU, cho thấy cuộc cạnh tranh tại Đông Địa Trung Hải không chỉ còn là vấn đề khu vực, mà đã mang tính toàn cầu.
Những diễn biến này đặt ra nghi vấn về ảnh hưởng khu vực của Thổ Nhĩ Kỳ, làm thu hẹp chiều sâu chiến lược của Ankara ở Địa Trung Hải và củng cố liên minh Hy Lạp–Síp. Hệ quả là, sự gắn kết ngày càng tăng giữa Trung Á và Síp đang tạo ra một thách thức mới đối với học thuyết ‘Quê hương Xanh’ của Thổ Nhĩ Kỳ, cả trên biển lẫn trong các diễn đàn ngoại giao. Hơn nữa, cam kết thực sự của chính quyền Erdogan đối với tầm nhìn ‘Quê hương Xanh’ – ngoài hồ sơ Libya – ngày càng đáng ngờ.
Biên dịch: Bảo Trâm
Tác giả: Onur Ozersin là nhà nghiên cứu chuyên về chính sách đối ngoại của Thổ Nhĩ Kỳ, Tây Á và chính trị châu Âu
Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả, không nhất thiết phản ánh quan điểm của Nghiên cứu Chiến lược. Mọi trao đổi học thuật và các vấn đề khác, quý độc giả có thể liên hệ với ban biên tập qua địa chỉ mail: [email protected]
