Trong bối cảnh thế giới đang đau đầu về cuộc xung đột Nga - Ukraine và những thay đổi không ngừng của cấu trúc quốc tế thì ngọn lửa chiến tranh lại tiếp tục bùng phát ở Sudan, nước Cộng hòa ở châu Phi án ngữ vị trí chiến lược bên bờ Tây của Biển Đỏ. Cuộc xung đột ở Sudan liệu có phải là một cuộc chiến ngẫu nhiên hay nó có liên quan mật thiết tới "cuộc đua chung" của thế giới? Nguồn gốc và các yếu tố thúc đẩy cuộc chiến này là gì? Nó có ảnh hưởng gì tới khu vực và cuộc chơi chung trên toàn cầu? Bài viết của tác giả Bystrov A.A. đăng trên website của Viện Trung Đông (Nga) ngày 02.5.2023 đã đưa ra một cách nhìn nhận về cuộc xung đột này.
Nghiên cứu Chiến lược giới thiệu tới quý độc giả.
Dữ liệu của Quỹ Jamestown
Hơn một phần tư thế kỷ cai trị của quân đội Hồi giáo ở Sudan đã kết thúc vào năm 2019 với việc lật đổ Tổng thống Omar al-Bashir, người xây dựng chế độ dựa trên chủ nghĩa Hồi giáo, quyền lực tối cao của người Ả Rập và việc sử dụng vũ lực quân sự một cách tàn nhẫn. Một chính phủ hỗn hợp dân sự-quân sự chung được thành lập để lãnh đạo quá trình chuyển đổi sang một nền dân chủ do dân sự điều hành. Tuy nhiên, một cuộc đảo chính vào tháng 10 năm 2021 của quân đội và lực lượng an ninh Sudan đã chấm dứt mọi nỗ lực hướng tới chế độ dân sự, đồng thời cắt đứt phần lớn quan hệ kinh tế và tài chính của Sudan với phương Tây. Liên Hợp Quốc và các nhà ngoại giao quốc tế đã cố gắng hướng dẫn các cuộc đàm phán về quá trình chuyển đổi dân chủ giữa quân đội và liên minh Lực lượng Tự do và Thay đổi (Сил за свободу и перемены – SSP). Phiên bản cuối cùng của Thỏa thuận khung chuyển đổi sẽ được ký kết vào ngày 6 tháng 4. Tuy nhiên, thời hạn đã hết khi lực lượng an ninh cho biết rằng họ chưa sẵn sàng ký kết do hai thành phần đối lập của lực lượng vũ trang không thể đồng ý về các điều khoản cho hội nhập và cải cách quân đội. Thỏa thuận khung cung cấp cơ sở cho sự hợp nhất của Lực lượng vũ trang Sudan (Al-Quaat al-Musalliha al-Sudania hay Sudanese Armed Forces) và Lực lượng Hỗ trợ Nhanh (Сил быстрой поддержки/SBP hoặc Al-Quaat al-Da’m al-Sari, hay Rapid Support Forces).
Quân đội Sudan được chỉ huy bởi Trung tướng Abdel Fattah al-Burhan, người là nhà lãnh đạo trên thực tế của Sudan với tư cách là Chủ tịch Hội đồng Chủ quyền Chuyển tiếp, trong khi SBP là lực lượng bán quân sự gồm 30.000 người do nhân vật số hai lãnh đạo ở Sudan – Phó Chủ tịch PSS, Mohammed Hamdan Daglo (được gọi là Hemiti). Thỏa thuận khung được cho là sẽ đưa Sudan về chế độ dân sự. Tuy nhiên, quân đội Sudan được chính trị hóa cao độ, và nhiều sĩ quan cấp cao của nó tuân theo hệ tư tưởng Hồi giáo bác bỏ ý tưởng về một chính phủ thế tục. Thay vì hợp nhất các lực lượng an ninh, Hiệp định khung lại làm trầm trọng thêm sự khác biệt của họ. Những người ủng hộ cựu tổng thống trong quân đội Sudan dường như đang sử dụng tranh chấp để tạo ra tình trạng bất ổn chính trị. Điều đó có lợi cho việc quay trở lại chế độ cai trị của quân đội Hồi giáo.
Vào ngày 15 tháng 4, các cuộc chiến bắt đầu trên khắp đất nước giữa quân đội Sudan và SBP. SBP vốn trung thành với Omar al-Bashir trước khi ông này bị lật đổ, đã kêu gọi sự ủng hộ của quốc tế, cáo buộc quân đội dàn dựng một cuộc “đảo chính”, tìm cách “lặp lại sự cai trị thất bại của phong trào Hồi giáo đã thống trị đất nước và phá hủy giấc mơ của người dân trong ba mươi năm.”. SBP hiện tại đã coi các đối tác quân sự cũ của họ là “các nhà lãnh đạo quân sự phát xít” được hỗ trợ bởi “một đám đông những kẻ Hồi giáo tham nhũng, những kẻ sẵn sàng khiến người dân Sudan phải đổ máu”. Trong một bài phát biểu trên truyền hình vào ngày 19 tháng 2, Hemiti gọi cuộc đảo chính quân sự năm 2021 là một “sai lầm” đã trở thành “cửa ngõ dẫn đến sự trở lại của chế độ cũ” và cảnh báo về những nỗ lực của thế lực Hồi giáo nhằm khôi phục chế độ của al-Bashir. SBP là một tổ chức chặt chẽ – có chỉ huy thứ hai là anh trai của Hemeti, Abd al-Rahim Hamdan Daghlo, trong khi các chỉ huy của Hemeti đều xuất thân từ chính gia tộc của ông. Các dân quân đã tham gia vào các hoạt động do UAE tài trợ ở Yemen và các hoạt động chống nổi dậy ở Darfur (khu vực cực Tây của Sudan), Nam Kordofan và Bang Blue Nile. Họ đặc biệt hoạt động dọc biên giới với Libya và Cộng hòa Trung Phi. Các hành động bạo lực của họ đối với các cuộc biểu tình chống chế độ ở Khartoum cũng như các nơi khác đã khiến SBP không gây được thiện cảm.
Yếu tố dân tộc của cuộc xung đột
Đối với người Ả Rập Darfurian, những người gây dựng nên cơ sở của SBP không thích giai cấp thống trị của Khartoum, bao gồm chủ yếu là đại diện của các bộ lạc Ả Rập Sudan hùng mạnh sống ở phía bắc sông Nile, những người đã kiểm soát đất nước kể từ khi độc lập vào năm 1956: Jaalin, Danagla và Shaikiya. Ngược lại, người Ả Rập của sông Nile lại coi người Ả Rập Darfurian là lạc hậu và “Phi hóa”. Giống như nhiều người Ả Rập Darfurian khác, Hemiti, người không có gì ngoài nền giáo dục phổ thông dựa trên kinh Koran, có thể tin rằng mình sẽ không bao giờ được giới tinh hoa chính trị và quân sự bên sông Nile chấp nhận. Mặt khác, Al-Burhan được coi là thủ phạm chính của cuộc diệt chủng những người Hồi giáo không phải người Ả Rập ở Darfur và nổi tiếng với những lời đe dọa tiêu diệt người Fur, những người từng cai trị Darfur.
Trong “Hội thảo về Cải cách An ninh và Quốc phòng” vào tháng 3 tại Khartoum, SBP đã ám chỉ về sự cạnh tranh lâu dài giữa các bộ lạc Ả Rập ở Tây Sudan và các bộ lạc ở vùng sông Nile. Gọi Lực lượng vũ trang Sudan là “một đội quân bao gồm một lực lượng dân quân đặc biệt thuộc một số bộ lạc nhất định”, SBP nhắc lại về một cuộc đấu tranh bắt nguồn từ triều đại của Mahdists (1885-1899). Vào thời điểm đó, người Ả Rập phía Tây, đặc biệt là Taisha, lên nắm quyền sau cái chết sớm của Mahdi vào năm 1885 và sau đó, người kế vị Mahdi Taishi, Caliph Abd Allahi, lật đổ những người họ hàng bên sông Nile của ông.
Bạo lực đã quay trở lại Darfur trong thời kỳ hiện đại với ảnh hưởng ngày càng tăng của “Hội đồng Ả Rập” (“Tajaamu al-Arabi”), một nhóm phân biệt chủng tộc Ả Rập theo hệ tư tưởng được phát triển bởi Muammar Gaddafi và được sắp xếp bởi các nhà lãnh đạo của “Quân đoàn Hồi giáo” Libya (“Failak al-Islamiya”) vào những năm 1980. Đã có những cuộc đụng độ về đất đai giữa các bộ lạc Hồi giáo Ả Rập và không phải Ả Rập ở Darfur, đặc biệt là Fur, Zaghawa và Masalit. al-Bashir đã đáp lại cuộc nổi dậy này bằng việc thành lập Janjaweed (dân quân Ả Rập Sudan). Thủ lĩnh của Janjaweed là Sheikh Musa Hilal Abd Allah, Nazir (tù trưởng) của gia tộc Um Jalul của người Ả Rập Mahamid, là một nhánh của bộ tộc Rezeikat phía bắc Darfur. Một trong những cấp phó của ông ta vào năm 2003-2005 trong thời kỳ lạm dụng Janjaweed theo cách tồi tệ nhất (giết người, hãm hiếp, tra tấn, đốt phá) là Hemiti, anh em họ của gia tộc Awlad Mansur thuộc chi nhánh Mahariya và Bắc Rezeikat. Khi tội ác của Janjaweed bắt đầu thu hút sự chú ý không mong muốn của quốc tế vào năm 2005, chính phủ đã sáp nhập các chiến binh này vào lực lượng biên phòng (Haras al-Hudud), một đơn vị nhỏ cưỡi lạc đà. Việc tích hợp vào các cấu trúc an ninh chính thức đã bảo vệ Janjaweed khỏi bị truy tố và đặt chúng dưới sự kiểm soát chặt chẽ hơn của chính phủ.
Đến năm 2013, tổ chức này phát triển thành Lực lượng hỗ trợ nhanh, được hình thành như một lực lượng chống nổi dậy, chủ yếu bao gồm các đội hình Janjaweed trước đây. SBP chịu sự chỉ huy trực tiếp của Cơ quan Tình báo và An ninh Quốc gia (SNIS, hay Jihaz al-Amn al-Watani wal-Mukhabarat) chứ không phải quân đội, trở nên khét tiếng vì vi phạm nhân quyền và thiếu kỷ luật.
Các phe phái không thể hòa hợp
Kể từ khi al-Burhan trở thành người cai trị trên thực tế của Sudan vào năm 2019, ông đã cho thấy không có khả năng kiềm chế SBP. Thay vào đó, như một số người đã gợi ý, ông đã cho phép SBP hoạt động theo mô hình dạng “nhà nước trong nhà nước”. SBP, với ban lãnh đạo trẻ, trong một thời gian đã cung cấp các khóa đào tạo tốt hơn và mang lại cơ hội kiếm tiền hơn là tuyển dụng vào quân đội Sudan. Bộ Tư lệnh quân đội muốn SBP được tích hợp với quân đội trong vòng một hoặc hai năm. Tuy nhiên, SBP thích lịch trình mười năm hơn (nói cách khác, không có sự tích hợp thực sự nào cả). Các hòa giải viên của Liên Hợp Quốc đã đề xuất một thỏa hiệp kéo dài 5 năm, nhưng nhanh chóng bị cả hai bên bác bỏ. Quyền lực và ảnh hưởng của Hemiti sẽ biến mất nếu SBP nằm dưới sự chỉ huy của Tham mưu trưởng Liên quân Lực lượng Vũ trang Sudan. Vì vậy, lãnh đạo của SBP yêu cầu lực lượng bán quân sự của ông ta báo cáo trực tiếp với chính phủ dân sự. Điều này về cơ bản sẽ bảo vệ quyền tự chủ của SBP, cho phép Hemiti đóng một vai trò chính trị quan trọng. Vào ngày 17 tháng 4, al-Burhan giải tán SBP, gọi đây là phong trào “nổi loạn”, đồng thời nói thêm rằng đây là vấn đề nội bộ, không cần sự can thiệp của cộng đồng quốc tế. Tuy nhiên, có những câu hỏi liên quan đến thẩm quyền pháp lý của al-Burhan trong việc giải thể SBP. Như nhà phân tích người Sudan Jabril al-Abidi đã chỉ ra, thật sai lầm khi cố gắng sáp nhập SBP vào lực lượng vũ trang quốc gia như một đơn vị thống nhất, khuyến khích lòng trung thành vĩnh viễn với các nhà lãnh đạo của SBP hơn là chỉ huy cấp cao.
Khi vàng làm mọi thứ tồi tệ hơn
Sudan hiện là nước sản xuất vàng lớn thứ ba ở châu Phi. Tuy nhiên, có tới 80% sản phẩm được nhập lậu ra nước ngoài và phần lớn được gửi sang Nga. Điều này không làm tăng doanh thu của nhà nước, vốn đã bị giảm đáng kể do sự ly khai của Nam Sudan giàu dầu mỏ. Ngoài các biện pháp trừng phạt hiện có của Hoa Kỳ, các lệnh trừng phạt của EU đã được áp dụng vào tháng 3 đối với M-Invest và công ty con của nó là Sudan Meroe Gold – công ty khai thác có liên kết với PMC Wagner của Nga, để kinh doanh trái phép vàng “bị cướp bóc bởi các thương nhân địa phương”.
Vào tháng 3 năm 2022, một giám đốc điều hành khai thác vàng của Sudan nói với The Telegraph rằng Nga đang buôn lậu 30 tấn vàng ra khỏi Sudan mỗi năm để tăng cường dự trữ và giảm bớt ảnh hưởng của các lệnh trừng phạt áp đặt chống lại Nga vì chiến dịch quân sự đặc biệt ở Ukraine. Vàng được vận chuyển trên các máy bay nhỏ từ các sân bay quân sự, không phải chịu sự kiểm tra của hải quan. Bộ trưởng Khoáng sản Sudan, một đồng minh của SBP, gọi các cáo buộc là “vô căn cứ”. Các mỏ từ xa do Meroe Gold vận hành được bảo vệ bởi nhân viên của Wagner PMC, những người cũng tham gia vào quá trình gây dựng SBP. Cho đến hôm nay, vẫn chưa rõ liệu PMC Wagner có tiếp tục thực hiện các chức năng này hay không; chủ sở hữu của nó, Yevgeny Prigozhin, khẳng định rằng nhân viên của Wagner PMC đã không ở Sudan trong hai năm. Chính quyền Hoa Kỳ cho biết Wagner hiện đang cung cấp vũ khí cho SBP thông qua các căn cứ ở Libya và Cộng hòa Trung Phi. Các tài liệu do một tổ chức phi chính phủ chống tham nhũng thu được cho thấy SBP có tài khoản ngân hàng riêng ở Abu Dhabi, được sử dụng để mua các phương tiện phù hợp để chuyển đổi thành “xe quân sự” với súng máy. Khoản tài trợ đến từ Công ty vàng al-Junaid, thuộc sở hữu chính thức của Abd al-Rahim Hamdan Daghlo và hai con trai của ông. Công ty vàng al-Junaid hiện đã đa dạng hóa sang nhiều hoạt động kinh tế khác và thu nhập của nó đảm bảo tính độc lập của SBP. Ở Darfur, vàng được phát hiện vào năm 2012 tại Jebel Amer (phía tây bắc Kabkabiya). Vào tháng 7 năm 2015, Musa Hilal và những người theo Mahamid của ông ta đã nắm quyền kiểm soát Jebel Amer sau khi giết hàng trăm người Ả Rập Bani Hussain làm việc trong các mỏ thủ công. Điều này mang lại cho ông ta khoản lợi nhuận khổng lồ cho đến khi Musa bị bắt vào tháng 11 năm 2017, sau đó quyền kiểm soát các mỏ được chuyển cho Hemiti và SBP. Ngược lại, quân đội Sudan nắm quyền kiểm soát Jebel Amer vào tháng 10 năm 2020. Vàng buôn lậu thường được vận chuyển bằng phương tiện vận tải đường bộ thuộc sở hữu của PMC Wagner hoặc bằng đường hàng không đến căn cứ của Nga ở Latakia, Syria. Nhân viên của PMC Wagner cũng bị cáo buộc tấn công những người khai thác vàng thủ công gần biên giới với Cộng hòa Trung Phi. Về vấn đề này, Moscow không mấy quan tâm đến việc quay trở lại chế độ cai trị dân sự ở Sudan, vì một trong những nhiệm vụ đầu tiên của chính phủ mới là kiểm soát việc xuất khẩu vàng để đảm bảo rằng số tiền thu được sẽ nằm trong kho bạc nhà nước chứ không phải vào tay tư nhân. .
Ngoài vàng, một thỏa thuận đã đạt được vào tháng 2 giữa Nga và các nhà cai trị quân sự của Sudan để thành lập một căn cứ hải quân của Nga trên bờ Biển Đỏ để đổi lấy vũ khí và thiết bị quân sự, mặc dù nó đang chờ chính phủ dân sự mới phê chuẩn. Thỏa thuận có thời hạn 25 năm, tự động gia hạn thêm 10 năm, nếu không bên nào phản đối, sẽ cho phép thành lập một căn cứ gồm 300 quân nhân Nga có khả năng tiếp nhận đồng thời 4 tàu Nga, bao gồm cả tàu hạt nhân. Ai Cập và Ả-rập Xê-út không hài lòng với thỏa thuận cho phép hải quân Nga hiện diện lâu dài ở khu vực Biển Đỏ chiến lược. Các nhà ngoại giao Pháp, Mỹ, Anh và Na Uy cũng bày tỏ lo ngại về sự ảnh hưởng ngày càng tăng của các công ty và nhân sự của Wagner PMC tại Sudan, phần lớn được hỗ trợ bởi SBP.
Chủ nghĩa Hồi giáo trong quân đội chính quy
SBP cáo buộc “các thủ lĩnh quân đội phát xít” trong quân đội là “cuồng tôn giáo”. Nhiều người ủng hộ Hồi giáo của Omar al-Bashir, được gọi là kaizan, là những người nổi bật trong bộ chỉ huy cấp cao của quân đội. Những người ủng hộ ông al-Bashir và Đảng Đại hội Quốc gia Hồi giáo (PNC, hiện được gọi là Phong trào Hồi giáo) bị đặt ngoài vòng pháp luật đã tăng cường hoạt động trong những tuần gần đây, kêu gọi ám sát đặc phái viên Liên hợp quốc Volker Perthes và tấn công những người biểu tình ủng hộ dân chủ ở Bắc Khartoum. Những người Hồi giáo mô tả các nhà hoạt động ủng hộ dân chủ là những người theo chủ nghĩa thế tục có ý định tấn công đức tin Hồi giáo truyền thống của Sudan. Trước khi bắt đầu các hành động thù địch hiện tại, SSP và các đối tác của họ đã cảnh báo về những nỗ lực của PNC nhằm kích động một cuộc đối đầu giữa quân đội và SBP, điều này sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho việc quay trở lại chế độ Hồi giáo. Những người Hồi giáo hàng đầu và các thành viên của PNC (bao gồm cả những người bị giam giữ vì vi phạm nhân quyền) bắt đầu được thả khỏi nơi giam giữ và trở lại các chức vụ của chính phủ (đặc biệt là trong tình báo quân sự và Bộ Ngoại giao) sau cuộc đảo chính quân sự năm 2021, trong khi al-Burhan đã giải tán một ủy ban điều tra các thỏa thuận tham nhũng giữa chính phủ PNC và quân đội. Tướng Ahmad Ibrahim Mufaddal, một người ủng hộ PNC, được bổ nhiệm vào tháng 11 năm ngoái với tư cách là người đứng đầu Cơ quan Tình báo Tổng hợp (SOR, hay Jihaz al-Mukhabarat al-‘Amma), người kế nhiệm SNBR đầy quyền lực, với “bàn tay sắt” đã đàn áp những người bất đồng chính kiến dưới chế độ của al-Bashir. Bị coi là những kẻ phản bội vì đã thất bại trong việc ngăn chặn việc lật đổ al-Bashir, SBP đặc biệt không thích những người Hồi giáo (ngược lại cũng vậy, người Hồi giáo đặc biệt không ưa SBP).
Trong những ngày gần đây, hàng nghìn tù nhân hình sự và chính trị đã được trả tự do trong các nhà tù trên cả nước, thông qua phóng thích hoặc bỏ trốn. Những người được thả khỏi nhà tù khét tiếng Kober bao gồm Ahmad Haroun (“Kardofansky Beria”), người đang bị Tòa án Hình sự Quốc tế truy nã, và những người Hồi giáo có ảnh hưởng hàng đầu của chế độ al-Bashir, bao gồm cựu Phó Tổng thống Ali Osman Muhammad Taha, Awad al-Jazz và Nafi an-Nafi. (cả ba đã từng đóng vai trò lãnh đạo trong cuộc đảo chính quân sự của al-Bashir. Awad al-Jazz sau này là người đứng đầu Bộ Dầu mỏ, lúc đó kiêm nhiệm liên lạc viên giữa quân đội và những người Hồi giáo, Osman Taha trở thành phó tổng thống và tham gia tổ chức ám sát Tổng thống Ai Cập Hosni Mubarak; al- Nafi đứng đầu “tình báo Hồi giáo”). Cả SSP và SBP đều cáo buộc rằng quân đội có kế hoạch đưa những người Hồi giáo hàng đầu trở lại nắm quyền. Người ta tin rằng bản thân ông Al-Bashir vẫn đang trong bệnh viện của nhà tù quân sự.
Kết luận
Giao tranh đang diễn ra ở hầu hết các khu vực của Sudan, nhưng đặc biệt khốc liệt ở Darfur, nơi đặt căn cứ hỗ trợ của Hemiti và cũng là nơi trú ngụ của hầu hết các nhân vật cấp cao của SBP. Các cuộc đụng độ lâu dài giữa các bộ lạc ở Tây Darfur chỉ gia tăng khi tình hình an ninh ngày càng yếu đi. Khartoum đã phải hứng chịu nạn cướp bóc, giao tranh trên đường phố và các cuộc oanh tạc từ trên không. Một chiến thắng cho quân đội Sudan rất có thể sẽ củng cố chế độ quân sự Hồi giáo, trong khi một chiến thắng của SBP có thể dẫn đến một chính phủ dân sự, nhưng chỉ dưới ảnh hưởng của SBP. Các lực lượng bán quân sự sẽ tiếp tục tiếp nhận vũ khí và cơ sở của quân đội Sudan, trở thành tổ chức an ninh duy nhất ở Sudan. Hemiti đầy tham vọng có thể sẽ tìm kiếm một vai trò lãnh đạo trong bất kỳ chính phủ mới nào, có thể là nguyên thủ quốc gia.
Bất kỳ cuộc chiến nào ở Sudan đều có khả năng cao lan sang các nước láng giềng bất ổn như Cộng hòa Tchad, Cộng hòa Trung Phi, Libya và Nam Sudan. PMC “Wagner” đã xuất hiện ở ba quốc gia cuối cùng trong số này. Hemiti đang gặp khó khăn trong việc quảng bá hình ảnh mới của mình với tư cách của nhà đấu tranh cho nền dân chủ khi ông ta cố gắng miêu tả al-Burhan là kẻ bù nhìn của phong trào Hồi giáo cực đoan và sử dụng các khẩu hiệu như “quyền lực thuộc về nhân dân” hay “những gì đang xảy ra hiện nay là cái giá phải trả của nền dân chủ”. Hemiti thậm chí còn cố gắng tuyên bố rằng SBP đang chiến đấu với al-Burhan “và băng đảng Hồi giáo của hắn” (keizan) với tư cách là một phần của quân đội Sudan chứ không phải toàn bộ quân đội. Al-Burhan cũng gợi ý tương tự rằng ông chỉ sẵn sàng đàm phán với “các bên trong SBP” đang tìm kiếm đối thoại chứ không phải với các nhà lãnh đạo hiện tại của SBP. Nếu Hiệp định khung được ký kết và các cuộc bầu cử tự do diễn ra, nhóm Hồi giáo sẽ mất mọi cơ hội giành lại quyền kiểm soát Sudan, nếu không tổ chức một cuộc đảo chính khác, mà trong hoàn cảnh hiện tại sẽ gặp phải sự phản kháng lớn trên khắp các đường phố cũng như trên trường quốc tế. Bất chấp những lời hùng biện của họ, Hemiti và SBP của ông sẽ không mở đường cho một quá trình chuyển đổi dân chủ cũng như chế độ dân sự. Do đó, đối với những người Hồi giáo, đây có thể là cơ hội cuối cùng để giành chính quyền./.
Biên dịch: Hoàng Hải
Tác giả: Bystrov A.A – Bài viết đăng trên trang web của Viện Trung Đông (Nga)
