Trong bối cảnh ngoại giao giữa các cường quốc, hy vọng về một giải pháp hòa giải luôn tồn tại. Ngay cả trong giai đoạn căng thẳng của cuộc xung đột thương mại hiện nay giữa Mỹ và Trung Quốc, vẫn có những thảo luận về khả năng đạt được một thỏa thuận lớn giữa Tổng thống Mỹ Donald Trump và Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình. Ông Trump từng bày tỏ mong muốn “đạt được một thỏa thuận với Trung Quốc.” Trong khi đó, ông Tập, với phản ứng có tính toán và nhắm mục tiêu trước các biện pháp thuế quan của Mỹ, đã để ngỏ khả năng đàm phán. Tuy nhiên, lịch sử mâu thuẫn chiến lược giữa Trung Quốc và Mỹ, cùng với tình hình chính trị nội bộ của mỗi quốc gia, khiến khả năng đạt được một thỏa thuận như vậy trở nên xa vời.
Lịch sử quan hệ Mỹ-Trung: từ hợp tác đến mâu thuẫn
Kể từ năm 1950, quan hệ Mỹ-Trung đã nhiều lần chuyển từ hợp tác sang đối đầu và ngược lại, chịu ảnh hưởng từ các yếu tố địa chính trị và chính trị nội bộ. Hai nước chỉ hợp tác về an ninh khi đối mặt với một mối đe dọa chung rõ ràng. Ví dụ, chuyến thăm lịch sử của Tổng thống Richard Nixon tới Trung Quốc năm 1972 đã dẫn đến các thỏa thuận nhằm kiềm chế Liên Xô. Về kinh tế, hợp tác chỉ khả thi khi cả hai quốc gia được dẫn dắt bởi các liên minh nội bộ ủng hộ mở rộng thương mại quốc tế, như trong thập niên 1990 và đầu những năm 2000. Tuy nhiên, sự hợp tác đồng thời trong cả an ninh và kinh tế luôn khó đạt được.
Hiện nay, không có yếu tố quốc tế hay nội bộ nào cho thấy đây là thời điểm thuận lợi để Mỹ và Trung Quốc vượt qua mâu thuẫn. Cả hai quốc gia đang bị chi phối bởi các liên minh dân tộc chủ nghĩa mạnh mẽ, với làn sóng phản đối toàn cầu hóa thống trị chính trị nội bộ. Không có mối đe dọa an ninh chung nào kéo hai nước xích lại gần nhau. Thay vào đó, họ thường đứng ở hai phía đối lập trong các mâu thuẫn quốc tế, như giữa Nga và Ukraine hay giữa Israel và Iran. Chỉ một lần trong thế kỷ qua, vào cao điểm của Chiến tranh Lạnh những năm 1950-1960, hai nước rơi vào thế đối đầu hoàn toàn cả về an ninh lẫn kinh tế. Với bối cảnh hiện nay ngày càng giống thời kỳ đó, thật khó để hình dung lãnh đạo hai nước có thể tái thiết quan hệ hoặc giải quyết các vấn đề lớn đang chia rẽ họ.
Rủi ro của một thỏa thuận lớn
Tổng thống Trump khó có thể sử dụng các lợi thế hiện có để đạt được một thỏa thuận lớn. Nếu ông thúc đẩy một thỏa thuận toàn diện, Mỹ có thể phải nhượng bộ về vấn đề Đài Loan hoặc các yêu sách của Trung Quốc ở Biển Đông, điều này có nguy cơ làm xáo trộn cấu trúc an ninh khu vực vốn đã đảm bảo sự ổn định trong nhiều thập kỷ. Những nhượng bộ như vậy sẽ mang lại chi phí chiến lược lớn hơn nhiều so với bất kỳ lợi ích kinh tế nào, như tăng khả năng tiếp cận thị trường Trung Quốc hay phục hồi ngành sản xuất Mỹ. Trong bối cảnh này, các nhà hoạch định chính sách Mỹ nên tập trung vào các mục tiêu thiết thực hơn, như giảm nguy cơ xung đột không chủ ý, đặc biệt ở Biển Đông và các điểm nóng khác. Một bước lùi nhỏ nhưng thực tế khỏi bờ vực xung đột đã là một thành tựu đáng kể.
Kẻ thù hữu ích, đối tác hữu ích
Lịch sử cho thấy quan hệ Mỹ-Trung xấu đi khi hai nước không có kẻ thù chung và khi các lợi ích kinh tế dân tộc chủ nghĩa chiếm ưu thế trong chính trị nội bộ. Sau chiến thắng của Đảng Cộng sản Trung Quốc trong Nội chiến Trung Quốc năm 1949, Mỹ xem Trung Quốc như một phần của mối đe dọa cộng sản toàn cầu do Moscow điều phối. Quan điểm này trở nên rõ ràng trong Chiến tranh Triều Tiên, khi hai nước đối đầu trực tiếp trên chiến trường, và được củng cố trong thập niên 1960 khi mâu thuẫn chiến lược Mỹ-Trung lan rộng khắp các nước đang phát triển trong cuộc cạnh tranh Chiến tranh Lạnh.
Những yếu tố chính trị nội bộ càng làm gia tăng sự thù địch. Trong những năm 1950-1960, toàn cầu hóa và tự do hóa thương mại không được xem xét ở cả hai quốc gia. Mỹ ưu tiên thương mại được quản lý với các đồng minh phương Tây, đồng thời áp đặt lệnh cấm vận thương mại rộng rãi để cô lập và trừng phạt Trung Quốc về kinh tế. Trong khi đó, Trung Quốc dưới thời Mao Trạch Đông gần như không quan tâm đến thương mại với thế giới bên ngoài, ngoại trừ Liên Xô, Triều Tiên và một vài quốc gia khác như Albania.
Trong hai thập kỷ đầu của Chiến tranh Lạnh, Mỹ và Trung Quốc không chỉ là đối thủ chiến lược mà còn là “kẻ thù hữu ích” trong chính trị nội bộ, như nhà khoa học chính trị Tom Christensen đã nhận định. Các lãnh đạo ở cả hai nước tận dụng hình ảnh một kẻ thù không khoan nhượng để củng cố quyền lực trong nước. Đối với Mao, điều này giúp ổn định quyền lực sau thảm họa của Đại Nhảy Vọt và trong bối cảnh hỗn loạn của Cách mạng Văn hóa. Đối với các tổng thống Mỹ từ Dwight Eisenhower đến Lyndon Johnson, việc chỉ trích một Trung Quốc thù địch giúp biện minh cho chính sách can thiệp sâu hơn ở Nam Việt Nam trước công chúng.
Thời kỳ hợp tác ngắn ngủi
Đến thập niên 1970, Trung Quốc xem Liên Xô là mối đe dọa lớn hơn Mỹ. Các cuộc đụng độ biên giới giữa Trung Quốc và Liên Xô năm 1969, cùng với lo ngại về việc đối đầu đồng thời với cả hai siêu cường, đã thúc đẩy sự tan băng trong quan hệ Mỹ-Trung, bắt đầu từ chuyến thăm của Nixon, được hỗ trợ bởi các nỗ lực ngoại giao bí mật của Henry Kissinger. Chuyến thăm đánh dấu sự khởi đầu của một “liên minh ngầm” nhằm kiềm chế quyền lực Liên Xô. Mặc dù quan hệ ngoại giao chính thức chỉ được thiết lập vào năm 1979, thập niên 1970 đã đặt nền móng cho các sáng kiến chiến lược, từ “ngoại giao bóng bàn” đến tăng cường thương mại và hợp tác quốc phòng kéo dài đến thập niên 1980.
Tuy nhiên, hợp tác kinh tế giữa Mỹ và Trung Quốc vẫn còn hạn chế trong thập niên 1970 do nền kinh tế Trung Quốc vẫn tự cung tự cấp và tách rời khỏi thị trường toàn cầu. Đến thập niên 1980, khi các liên minh ủng hộ toàn cầu hóa hình thành ở cả hai nước, lợi ích an ninh và kinh tế tạm thời đồng bộ. Tại Trung Quốc, lãnh đạo Đặng Tiểu Bình cùng các cộng sự đã thúc đẩy cải cách kinh tế, cam kết hội nhập vào nền kinh tế toàn cầu. Tại Mỹ, Tổng thống Ronald Reagan thúc đẩy tự do hóa thương mại và thị trường mở. Hai nước cũng tiếp tục hợp tác chống Liên Xô, bao gồm việc hỗ trợ các lực lượng kháng chiến Afghanistan phản kháng lại Liên Xô, củng cố quan hệ an ninh Mỹ-Trung.
Sự rạn nứt sau Chiến tranh Lạnh
Sự sụp đổ của Liên Xô năm 1991 đã thay đổi hoàn toàn cục diện. Với việc mất đi kẻ thù chung, lý do chiến lược cho hợp tác an ninh gần như biến mất, mặc dù hợp tác kinh tế tiếp tục phát triển. Sự gia tăng sức mạnh kinh tế và quân sự của Trung Quốc khiến Mỹ lo ngại về sự hiện diện của mình ở châu Á, trong khi Trung Quốc ngày càng phản ứng mạnh mẽ trước những gì họ coi là sự xâm phạm lợi ích khu vực. Cuộc khủng hoảng eo biển Đài Loan 1995-1996, khi Trung Quốc bắn tên lửa gần Đài Loan để cảnh báo các động thái đòi độc lập, đã làm nổi bật mâu thuẫn và nâng cao căng thẳng. Mỹ đáp trả bằng cách triển khai nhiều tàu sân bay đến khu vực, khẳng định cam kết quân sự với Đài Loan.
Với chỉ lợi ích kinh tế là điểm chung, quan hệ Mỹ-Trung bị chi phối bởi những động cơ lẫn lộn. Tổng thống Bill Clinton đã xây dựng một chiến lược dựa trên thương mại tự do và đầu tư để hội nhập Trung Quốc vào trật tự toàn cầu do Mỹ dẫn dắt. Với sự tiếp nối cải cách của Giang Trạch Dân, Trung Quốc dường như sẵn sàng hợp tác. Kết quả là sự tăng trưởng vượt bậc trong thương mại Mỹ-Trung và các cuộc đàm phán dẫn đến việc Trung Quốc gia nhập WTO năm 2001, khiến hai nền kinh tế gắn bó chặt chẽ.
Mâu thuẫn ngày càng sâu sắc
Năm 2024, thương mại song phương Mỹ-Trung đạt hơn 580 tỷ USD. Trung Quốc là đối tác thương mại lớn thứ ba của Mỹ, trong khi Mỹ là thị trường xuất khẩu lớn nhất của Trung Quốc (không tính các khối khu vực như ASEAN hay EU). Trung Quốc nắm giữ hơn 1 nghìn tỷ USD trái phiếu kho bạc Mỹ. Tuy nhiên, sự phụ thuộc kinh tế lẫn nhau này che giấu những lực ly tâm đang dần kéo hai nước ra xa. Ở cả Mỹ và Trung Quốc, các lãnh đạo đang chịu áp lực chính trị ngày càng lớn để hướng nội và rời xa thị trường toàn cầu, do những bất bình đẳng và xáo trộn mà toàn cầu hóa được cho là đã gây ra.
Tại Mỹ, sự gián đoạn kinh tế do toàn cầu hóa đã dẫn đến phản ứng mạnh mẽ chống lại thương mại tự do và các thể chế quốc tế. Các dấu hiệu rắc rối đã xuất hiện từ thập niên 1990 với tranh cãi về Hiệp định Thương mại Tự do Bắc Mỹ và các cuộc biểu tình chống WTO ở Seattle. Nhưng đến cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu năm 2008, các mối lo ngại về mất việc làm và các hoạt động thương mại của Trung Quốc trở thành vấn đề chính trị nóng bỏng. Các nhà lập pháp Mỹ ngày càng liên kết các khó khăn kinh tế của nước này với sự trỗi dậy của Trung Quốc như một cường quốc kinh tế. Điều này dẫn đến chương trình nghị sự “Nước Mỹ trên hết” của ông Trump, với trọng tâm là chống Trung Quốc và bảo hộ kinh tế.
Tại Trung Quốc, các diễn biến tương tự cũng diễn ra dưới thời Hồ Cẩm Đào và đặc biệt là Tập Cận Bình, khi Trung Quốc chuyển hướng sang chủ nghĩa dân tộc quyết đoán hơn và tập trung vào các chính sách nội địa. Ông Tập nhấn mạnh “thịnh vượng chung,” chuyển đổi xanh, và “Giấc mơ Trung Hoa,” hứa hẹn nâng cao mức sống, một Trung Quốc mạnh mẽ, và một nền kinh tế hướng đến tiêu dùng với trọng tâm là công nghệ tiên tiến. Những động thái này bao gồm giảm phụ thuộc vào công nghệ và đầu tư nước ngoài, thúc đẩy đổi mới nội địa, và ưu tiên vai trò của nhà nước. Trung Quốc cũng ngày càng đổ lỗi cho Mỹ về các vấn đề kinh tế và xã hội của mình.
Hiểm nguy từ đối đầu
Đại dịch COVID-19 năm 2020 đã làm bộc lộ và gia tăng các xu hướng đối đầu. Tại Mỹ, các lãnh đạo chính trị chỉ trích Trung Quốc về cách xử lý dịch bệnh, với ông Trump gọi virus này là “virus Trung Quốc.” Trung Quốc bác bỏ những cáo buộc này và mô tả phản ứng của mình với đại dịch là vượt trội, sau đó sử dụng “ngoại giao vaccine” để cạnh tranh với Mỹ và nâng cao hình ảnh toàn cầu. Đại dịch cũng làm gia tăng chủ nghĩa dân tộc kinh tế, với cả hai nước tìm cách bảo đảm chuỗi cung ứng nội địa và hạn chế tiếp cận các vật liệu và công nghệ then chốt.
Dưới thời Tổng thống Joe Biden, sự thiếu tin cậy chiến lược giữa Mỹ và Trung Quốc càng sâu sắc, khi cả hai xem hành động của đối phương qua lăng kính cạnh tranh cường quốc. Cả hai nước đều tìm cách vũ khí hóa sự phụ thuộc lẫn nhau, như áp đặt kiểm soát xuất khẩu đối với vi mạch và khoáng sản hiếm, đồng thời gia tăng các mối đe dọa liên quan đến nợ công, dòng đầu tư do nhà nước định hướng, và hơn thế nữa. Mặc dù cả hai bên nhận thức được sự cần thiết của việc ngăn chặn mâu thuẫn leo thang thành xung đột mở, quan hệ song phương vẫn bấp bênh và bất ổn.
Bước tiến nhỏ hiệu quả lớn
Sáu tháng sau khi chính quyền Trump nhậm chức, quan hệ Mỹ-Trung càng trở nên mong manh, phản ánh áp lực nội bộ và mâu thuẫn địa chính trị sâu sắc. Các mức thuế “khủng” 145% áp lên hàng hóa Trung Quốc vào tháng 4/2025 nhằm ép Chủ tịch Tập Cận Bình đến bàn đàm phán, nhưng phản ứng nhanh chóng của Trung Quốc—tăng thuế 125% đối với hàng Mỹ và hạn chế xuất khẩu khoáng sản hiếm như neodymium và dysprosium, vốn thiết yếu cho ngành công nghệ—cho thấy các chiến thuật cưỡng chế khó đạt hiệu quả (Nguồn: Báo cáo IMF, tháng 5/2025). Mặc dù hai bên đã đồng ý một lệnh “ngừng bắn” thương mại tạm thời, ông Trump là người nhượng bộ trước, chịu áp lực từ nông dân và doanh nghiệp Mỹ bị ảnh hưởng bởi thuế trả đũa Trung Quốc, vốn làm tăng giá tiêu dùng thêm 3,2% tại các bang miền Trung Tây (Nguồn: Wall Street Journal, tháng 6/2025). Tại Trung Quốc, ông Tập đối mặt với nhu cầu duy trì hình ảnh mạnh mẽ trước công chúng trong bối cảnh tăng trưởng kinh tế giảm còn 4,5% (Nguồn: South China Morning Post, tháng 6/2025). Trừ khi ông Trump nhượng bộ về các vấn đề địa chính trị quan trọng, như công nhận ảnh hưởng của Trung Quốc ở Đông Á, ông Tập khó nhượng bộ về thương mại.
Một thỏa thuận lớn yêu cầu Mỹ công nhận ngầm Đông Á và Đông Nam Á là phạm vi ảnh hưởng của Trung Quốc, đổi lại việc Trung Quốc công nhận phạm vi của Mỹ ở Tây Bán Cầu và Thái Bình Dương, sẽ gây tổn hại nghiêm trọng đến các đồng minh như Nhật Bản và Philippines. Điều này có thể thúc đẩy Nhật Bản cân nhắc phát triển vũ khí hạt nhân, làm gia tăng “tình thế an ninh nguy hiểm” và làm xói mòn niềm tin vào các liên minh như QUAD hay NATO (Nguồn: Báo cáo CSIS, tháng 3/2025). Lịch sử, như Hội nghị Yalta 1945, cho thấy việc phân chia phạm vi ảnh hưởng có thể gây bất ổn lâu dài, đe dọa các chuẩn mực không phổ biến vũ khí hạt nhân.
Thay vào đó, Mỹ nên tập trung vào các mục tiêu nhỏ nhưng chiến lược. Về an ninh, ngăn chặn xung đột không chủ ý ở Biển Đông cần các kênh liên lạc đáng tin cậy, như tái kích hoạt “dòng liên lạc nóng” quân sự, từng được sử dụng năm 2014, để xử lý các tình huống khẩn cấp (Nguồn: Foreign Policy, tháng 2/2025). Các thỏa thuận như Hiệp định Ngăn ngừa Va chạm trên Biển giữa Mỹ và Liên Xô năm 1972 có thể là hình mẫu cho quy tắc ứng xử hàng hải, bao gồm thông báo trước về phóng tên lửa vũ trụ và quy trình xác minh nguồn gốc tấn công mạng. Diễn đàn ASEAN có thể hỗ trợ các biện pháp này, tăng tính hợp pháp quốc tế.
Về kinh tế, một khuôn khổ chung để ổn định thuế quan và tiêu chuẩn hóa quyền lao động, môi trường sẽ giảm thiệt hại từ biến động thương mại, vốn làm giảm 1,2% GDP Mỹ năm 2024 (Nguồn: WTO). Thỏa thuận về lương tối thiểu hoặc khí thải có thể giảm lợi thế cạnh tranh không công bằng của Trung Quốc, mang lại lợi ích cho công nhân Mỹ trong ngành ô tô và công nghệ. Minh bạch hóa tài chính Trung Quốc, như yêu cầu doanh nghiệp nhà nước công khai dữ liệu, sẽ hỗ trợ các công ty Mỹ tiếp cận thị trường (Nguồn: Báo cáo WTO, tháng 1/2025).
Những bước tiến nhỏ này, dù khiêm tốn, sẽ đặt quan hệ Mỹ-Trung trên nền tảng ổn định, tránh rủi ro từ các thỏa thuận lớn thiếu thực tế.
Hướng đi thực tế
Để phục vụ lợi ích Mỹ, ông Trump nên điều chỉnh tham vọng đàm phán, tập trung vào các mục tiêu hẹp nhưng có ý nghĩa chiến lược. Trọng tâm nên là ngăn chặn xung đột không chủ ý ở Biển Đông thông qua các kênh liên lạc đáng tin cậy, đối thoại quân sự, và các biện pháp xây dựng lòng tin như thông báo trước về các vụ phóng tên lửa vũ trụ và quy trình xử lý các vấn đề chiến tranh mạng. Những sáng kiến này không chỉ giảm nguy cơ leo thang mà còn trấn an các đồng minh châu Á về cam kết của Mỹ đối với hòa bình và an ninh khu vực.
Về kinh tế, cần có một khuôn khổ chung để đảm bảo tính dự đoán trong quy định và điều kiện thương mại, vì các rào cản thương mại thay đổi liên tục gây hại cho cả hai bên. Tiến bộ có thể đạt được bằng cách thống nhất các tiêu chuẩn về quyền lao động và bảo vệ môi trường. Trung Quốc đã cho thấy sự sẵn sàng trong các lĩnh vực này, như thắt chặt tiêu chuẩn khí thải và tăng cường thực thi bảo vệ lao động. Một thỏa thuận song phương về các tiêu chuẩn này có thể giảm bớt lợi thế cạnh tranh của Trung Quốc mà các công đoàn Mỹ từ lâu đã chỉ trích.
Mỹ cũng sẽ được lợi từ việc thúc đẩy sự minh bạch trong lĩnh vực tài chính của Trung Quốc, như yêu cầu các doanh nghiệp nhà nước công khai thêm thông tin và cho phép các ngân hàng, công ty bảo hiểm Mỹ tiếp cận thị trường Trung Quốc. Những cải cách này từng là một phần của thỏa thuận đưa Trung Quốc vào WTO nhưng chưa được thực hiện đầy đủ. Nếu ông Trump đạt được tiến bộ khiêm tốn trong các lĩnh vực này, điều đó có thể mang lại cơ hội tốt hơn cho các công ty Mỹ tại thị trường Trung Quốc.
Kết luận
Bằng cách ưu tiên các thỏa thuận nhỏ và khả thi, ông Trump có cơ hội đặt mối quan hệ song phương quan trọng nhất thế giới lên một nền tảng vững chắc hơn. Chính sách của Mỹ đối với Trung Quốc cần dựa trên đánh giá thực tế về các điều kiện quốc tế và nội địa. Trong bối cảnh không có kẻ thù chung, bất kỳ thỏa thuận lớn nào cũng có nguy cơ tự chuốc lấy thất bại, vì an ninh mà Trung Quốc tìm kiếm ở khu vực chỉ có thể đạt được qua các nhượng bộ đơn phương của Mỹ. Trong khi đó, các nhượng bộ thương mại của Trung Quốc khó có thể đáp ứng nhu cầu của các nhóm phản đối toàn cầu hóa. Với không gian chính trị cho đàm phán hoặc thỏa hiệp quá hẹp, những bước tiến nhỏ nhưng đúng hướng sẽ quan trọng hơn bất kỳ lời hứa nào về một thỏa thuận lớn.
Biên dịch: Bùi Toàn
Các tác giả
William Hurst là Giáo sư, Giám đốc Trung tâm Địa chính trị tại Đại học Cambridge. Ông cũng là Nghiên cứu viên Cao cấp tại RUSI (Viện Dịch vụ Thống nhất Hoàng gia Anh).
Peter Trubowitz là Giáo sư Quan hệ Quốc tế và Giám đốc Trung tâm Phelan Mỹ tại Trường Kinh tế và Khoa học Chính trị London (LSE). Ông đồng thời là Nghiên cứu viên liên kết tại Chatham House.
Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả, không nhất thiết phản ánh quan điểm của Nghiên cứu Chiến lược. Mọi trao đổi học thuật và các vấn đề khác, quý độc giả có thể liên hệ với ban biên tập qua địa chỉ mail: [email protected]
