Tóm tắt: Hiện nay, Châu Á đang đối mặt với nhiều vấn đề an ninh phức tạp, bao gồm an ninh truyền thống và an ninh phi truyền thống. Dưới áp lực và thách thức từ cuộc chiến thương mại, chiến tranh thuế quan và các yếu tố bên ngoài do Mỹ phát động, việc xây dựng một mô hình an ninh châu Á trở nên vô cùng quan trọng. Mô hình này lấy ý tưởng an ninh xây dựng và chia sẻ chung làm cốt lõi, nhấn mạnh việc thúc đẩy hợp tác an ninh cơ chế khu vực thông qua đối thoại và tham vấn, với mong muốn phá vỡ các rào cản an ninh, hướng tới yêu cầu an ninh chung, toàn diện, hợp tác và bền vững. Về nội dung lý thuyết, mô hình an ninh châu Á kết hợp các yếu tố an ninh truyền thống và phi truyền thống, kêu gọi các quốc gia châu Á tham gia bình đẳng và cùng nhau gánh vác trách nhiệm trong các vấn đề an ninh. Về con đường thực tiễn, mô hình này đề xuất tăng cường cơ chế đối thoại và tham vấn để tạo sự đồng thuận về nhận thức an ninh, mở rộng hợp tác trong các lĩnh vực an ninh phi truyền thống nhằm đối phó với các mối đe dọa mới, đồng thời kiên định con đường phát triển tự chủ, duy trì một trật tự an ninh khu vực có tổ chức và hiệu quả, có khả năng chống lại các sự can thiệp từ bên ngoài. Việc thực hiện mô hình an ninh châu Á có thể thúc đẩy sự đoàn kết và hợp tác của các quốc gia trong khu vực, cùng nhau đối phó với các khó khăn bên ngoài, bảo vệ hòa bình và ổn định khu vực.
Châu Á, với số lượng dân cư đông đảo nhất, chiếm tỷ trọng ngày càng tăng trong tổng sản phẩm kinh tế toàn cầu và đã trở thành một cực quan trọng trong cấu trúc chính trị và kinh tế thế giới. Các vấn đề an ninh của Châu Á không chỉ ảnh hưởng đến tình hình an ninh trong khu vực, mà còn tác động đến sự phát triển và thịnh vượng của nền kinh tế toàn cầu. Trong bối cảnh cuộc đấu tranh thương mại và các quy tắc thương mại quốc tế thay đổi, tình hình an ninh và ổn định kinh tế của Châu Á bị ảnh hưởng bởi sự tái cấu trúc các quy tắc thương mại quốc tế, cùng với các rào cản thương mại gia tăng. Một mặt, căng thẳng trong lĩnh vực kinh tế có thể trở thành cái cớ cho một số quốc gia để chuyển hướng các mâu thuẫn nội bộ, tạo ra căng thẳng khu vực, từ đó dẫn đến đối đầu quân sự, xung đột địa chính trị và các vấn đề an ninh truyền thống gia tăng; mặt khác, suy giảm kinh tế và khó khăn trong đời sống do mâu thuẫn thương mại có thể gây ra bất ổn xã hội, chủ nghĩa cực đoan và các rủi ro an ninh phi truyền thống, tạo ra vòng luẩn quẩn giữa các vấn đề an ninh và kinh tế. Với dân số đông, lãnh thổ rộng lớn, nền văn hóa đa dạng và sự phát triển kinh tế mạnh mẽ, Châu Á hiện đang đối mặt với những thách thức an ninh phức tạp. Những vấn đề này không chỉ làm tổn hại đến hòa bình và phát triển khu vực mà còn tiềm ẩn những nguy cơ và khủng hoảng tiềm ẩn đối với sự thịnh vượng và tiến bộ của nền kinh tế thế giới. Do đó, việc đề xuất khái niệm “Cộng đồng chung tương lai” ở khu vực có ý nghĩa thực tiễn quan trọng. Khái niệm này nhấn mạnh mối liên kết và sự phụ thuộc lẫn nhau giữa các quốc gia, thông qua đàm phán bình đẳng và hợp tác cùng có lợi để giải quyết các vấn đề an ninh và phát triển của nhau. Việc tìm kiếm một mô hình an ninh phù hợp với thực tế của Châu Á đã trở thành nguyện vọng chung của các quốc gia trong khu vực và cộng đồng quốc tế, và việc xây dựng Cộng đồng khu vực chung tương lai đã đưa ra một hướng đi rõ ràng cho cuộc tìm kiếm này. Các vấn đề an ninh truyền thống và phi truyền thống đan xen, các vấn đề nóng trong khu vực thường xuyên xuất hiện, các tranh chấp biển đảo, tranh chấp lãnh thổ, các hoạt động khủng bố, tội phạm xuyên quốc gia, và nhiều vấn đề khác đang ngày càng gia tăng. Những vấn đề này không chỉ kiểm tra trí tuệ và năng lực của các quốc gia trong khu vực, mà còn tạo ra thử thách lớn đối với các cơ chế hợp tác an ninh khu vực hiện có.
Vào tháng 4 năm 2025, Hội nghị Công tác Khu vực Trung ương đã được tổ chức tại Bắc Kinh. Trong bài phát biểu quan trọng của mình, Tổng Bí thư Tập Cận Bình đã tổng kết hệ thống những thành tựu và kinh nghiệm trong công tác ngoại giao khu vực của Trung Quốc từ khi bắt đầu thời đại mới, phân tích khoa học tình hình và xác định mục tiêu, nhiệm vụ, phương châm và các biện pháp trong thời gian tới. Ông nhấn mạnh cần tập trung vào việc xây dựng Cộng đồng khu vực chung tương lai, nhằm mở ra một bước phát triển mới cho công tác ngoại giao khu vực. Hội nghị lần này không chỉ đưa ra kế hoạch quan trọng cho công tác ngoại giao khu vực trong tương lai của Trung Quốc mà còn lần đầu tiên đưa ra khái niệm “Mô hình an ninh châu Á.” Trong bối cảnh môi trường khu vực ngày càng phức tạp, các quốc gia châu Á cần hợp tác chặt chẽ để tăng cường lòng tin và phối hợp ứng phó với các thách thức và rủi ro. Từ góc độ địa chính trị, Châu Á là một trong những khu vực có địa chính trị phức tạp nhất, và môi trường an ninh ổn định là điều kiện tiên quyết quan trọng để phát triển kinh tế khu vực. Việc đề xuất “Mô hình an ninh châu Á” nhằm mục đích hiệu quả tập hợp đồng thuận khu vực, thúc đẩy hợp tác an ninh khu vực, từ đó tạo ra môi trường tốt cho sự phát triển kinh tế của Trung Quốc. Từ góc độ an ninh kinh tế, việc triển khai “Mô hình an ninh châu Á” sẽ củng cố thêm hòa bình và ổn định khu vực, tạo nền tảng vững chắc cho sự phát triển lành mạnh của nền kinh tế Trung Quốc. Trong môi trường hòa bình và ổn định, các rào cản thương mại giữa các quốc gia châu Á sẽ dần được loại bỏ, các mối quan hệ hợp tác kinh tế sẽ ngày càng được củng cố, tạo nền tảng vững chắc cho sự thịnh vượng toàn diện của nền kinh tế khu vực. Đối với Trung Quốc, điều này sẽ mở ra không gian phát triển rộng lớn hơn và nhiều cơ hội hợp tác hơn, giúp các doanh nghiệp Trung Quốc mở rộng thị trường quốc tế và tăng cường năng lực cạnh tranh toàn cầu. Từ góc độ chiến lược ngoại giao khu vực, Trung Quốc và các quốc gia xung quanh chia sẻ số phận và gắn kết chặt chẽ, thông qua việc thúc đẩy mô hình an ninh châu Á, Trung Quốc đã xây dựng cơ chế hợp tác dựa trên lòng tin lẫn nhau, giúp tăng cường hợp tác khu vực và cùng nhau đối phó với các vấn đề rủi ro. Việc đề xuất “Mô hình an ninh châu Á” chính là sự thể hiện cụ thể của chiến lược ngoại giao này, có lợi cho việc củng cố lòng tin và hợp tác giữa Trung Quốc và các quốc gia trong khu vực, cung cấp nền tảng mạnh mẽ cho phát triển kinh tế. Từ góc độ quản lý an ninh toàn cầu, với tình hình an ninh quốc tế ngày càng phức tạp, việc Trung Quốc đưa ra “Mô hình an ninh châu Á” không chỉ là một khám phá quan trọng trong hợp tác an ninh khu vực mà còn là một đóng góp tích cực cho hệ thống quản lý an ninh toàn cầu. Mô hình này nhấn mạnh các quan điểm an ninh chung, toàn diện, hợp tác và bền vững, đề xuất sử dụng các phương thức đối thoại, tham vấn và hợp tác đa phương để xử lý các vấn đề an ninh, từ đó mở ra các ý tưởng và giải pháp mới cho công tác quản lý an ninh khu vực và toàn cầu. “Mô hình an ninh châu Á” còn có thể thúc đẩy hợp tác giữa các quốc gia trong khu vực trong lĩnh vực xây dựng cơ sở hạ tầng, trong bối cảnh hợp tác an ninh, các quốc gia sẽ chú trọng nâng cao khả năng kết nối và bảo đảm ứng phó khẩn cấp trong xây dựng cơ sở hạ tầng, điều này sẽ tạo ra nhiều cơ hội hợp tác cho các doanh nghiệp xây dựng cơ sở hạ tầng của Trung Quốc và thúc đẩy sự phát triển quốc tế hóa của ngành này. Hơn nữa, môi trường hòa bình và ổn định sẽ có lợi cho việc mở cửa và minh bạch hóa các thị trường tài chính của các quốc gia châu Á, đồng thời thúc đẩy hợp tác tài chính sâu rộng. Việc đề xuất “Mô hình an ninh châu Á” có lợi trong việc giảm thiểu rủi ro tài chính, cải thiện độ ổn định và sức mạnh của các thị trường tài chính, giúp các doanh nghiệp tài chính Trung Quốc cải thiện hiệu quả kinh doanh.
Logic hình thành mô hình an ninh châu Á: Sự lựa chọn tất yếu trong bối cảnh đa chiều
Trong bối cảnh toàn cầu hóa, sự hình thành mô hình an ninh châu Á có nhiều logic. Một là, tình hình an ninh phức tạp tạo ra áp lực buộc phải thay đổi. Các vấn đề an ninh truyền thống như tranh chấp lãnh thổ, các liên minh quân sự, v.v., và các vấn đề an ninh phi truyền thống như khủng bố, an ninh mạng, v.v., đan xen với nhau. Các quan điểm an ninh truyền thống không còn phù hợp với tình hình hiện tại, khiến các quốc gia châu Á phải đưa ra một tư tưởng an ninh mới, bao quát hơn. Hai là, nhu cầu hợp tác khu vực thúc đẩy sự thay đổi này. Sự gia tăng hợp tác kinh tế giữa các quốc gia châu Á đã làm tăng mức độ phụ thuộc lẫn nhau, đồng thời tạo ra nhu cầu an ninh kinh tế rõ rệt, ảnh hưởng đến cả các lĩnh vực chính trị và xã hội. Các quốc gia châu Á nhận ra rằng cần phải điều chỉnh quan điểm an ninh, chú trọng đến an ninh chung, hợp tác, toàn diện và bền vững, từ đó hình thành một quan điểm an ninh châu Á mới. Ba là, sự điều chỉnh sâu sắc của cục diện quốc tế. Sự can thiệp của các thế lực bên ngoài làm tăng áp lực an ninh đối với châu Á, và việc giải quyết các vấn đề an ninh phi truyền thống xuyên quốc gia không thể thiếu sự hợp tác quốc tế. Tuy nhiên, môi trường quốc tế phức tạp, các quốc gia châu Á cần phải tìm ra con đường an ninh để bảo vệ lợi ích quốc gia và thúc đẩy hòa bình và phát triển khu vực.
Áp lực từ tình hình an ninh phức tạp: Các vấn đề truyền thống và phi truyền thống đan xen tạo ra cách nhìn nhận mới
Trong bối cảnh toàn cầu hóa đang diễn ra mạnh mẽ, tình hình an ninh khu vực châu Á đang trải qua những thay đổi sâu sắc chưa từng có. Các vấn đề an ninh truyền thống và phi truyền thống ngày càng đan xen, tạo thành một thách thức an ninh phức tạp và nghiêm trọng. Tình hình an ninh phức tạp này trở thành yếu tố mạnh mẽ thúc đẩy sự hình thành mô hình an ninh châu Á và sự ra đời của một tư tưởng an ninh mới. Các vấn đề an ninh truyền thống vẫn tồn tại lâu dài, đặc biệt là các tranh chấp lãnh thổ và quyền lợi biển. Ví dụ, vấn đề Biển Đông, nơi các quốc gia có yêu sách chủ quyền thường xuyên có những động thái làm phức tạp thêm tình hình. Các quốc gia liên quan không chỉ xây dựng cơ sở hạ tầng quân sự quy mô lớn trên các đảo mà còn thường xuyên phái tàu chiến và máy bay tham gia vào các hoạt động trên biển.
Các âm mưu liên minh quân sự và chạy đua vũ trang cũng luôn là vấn đề ảnh hưởng đến khu vực châu Á. Một số cường quốc ngoài khu vực, vì lợi ích tại châu Á, gia tăng sức ép quân sự đối với khu vực, như việc Mỹ tăng cường sự hiện diện quân sự tại khu vực châu Á-Thái Bình Dương, tổ chức các cuộc tập trận quân sự chung với các đồng minh như Hàn Quốc, Nhật Bản. Năm 2025, cuộc tập trận chung Mỹ-Hàn có quy mô lớn nhất trong những năm gần đây, với 35.000 binh sĩ tham gia và đầu tư rất nhiều vũ khí hiện đại, làm tăng sâu sắc độ rộng và phạm vi của các cuộc tập trận, gây áp lực và thách thức đối với môi trường an ninh khu vực. Những vấn đề an ninh truyền thống này không chỉ đe dọa trực tiếp chủ quyền quốc gia mà còn dẫn đến cuộc chạy đua vũ trang khu vực, tiêu tốn tài nguyên kinh tế lớn, ảnh hưởng đến phát triển kinh tế và sự ổn định xã hội khu vực. Đối mặt với các vấn đề an ninh truyền thống, các quốc gia châu Á đã nhận thức được rằng “chỉ gia tăng vũ khí” không thể giải quyết xung đột, mà cần phải tìm kiếm một mô hình an ninh toàn diện và bao dung hơn.
Sự trỗi dậy và lan rộng của các vấn đề an ninh phi truyền thống, như khủng bố, tội phạm xuyên quốc gia, an ninh mạng, biến đổi khí hậu, v.v., càng làm trầm trọng thêm tình hình an ninh khu vực châu Á. Các vấn đề này có tính chất xuyên quốc gia, đột ngột và không xác định, gây ra mối đe dọa nghiêm trọng đối với an ninh và sự phát triển của các quốc gia châu Á. Ví dụ, vụ đánh bom khủng bố ở Sri Lanka năm 2019 đã gây ra hàng trăm người thương vong, tổ chức “Nhà nước Hồi giáo” đã nhận trách nhiệm về vụ tấn công này. Tổ chức này đã lên kế hoạch và thực hiện các hoạt động khủng bố tại nhiều quốc gia châu Á, sử dụng bạo lực để gây ra hoảng loạn xã hội và phá hoại trật tự xã hội, gây ra tác động lớn đến an ninh khu vực. Với sự phát triển mạnh mẽ của an ninh mạng, các cuộc tấn công mạng, rò rỉ dữ liệu và các vấn đề an ninh thông tin cũng gây ra mối đe dọa nghiêm trọng về chính trị và kinh tế đối với các quốc gia. Các quan điểm an ninh truyền thống, tập trung vào an ninh quân sự, không còn phù hợp với tình hình an ninh mới. Vì vậy, cần phải tìm kiếm một quan điểm an ninh mới có thể bao gồm nhiều lĩnh vực an ninh khác nhau và ứng phó với nhiều vấn đề an ninh.
Các vấn đề an ninh truyền thống và phi truyền thống đan xen với nhau, khiến vấn đề an ninh ở khu vực châu Á ngày càng trở nên phức tạp và khó giải quyết. Trong tình hình an ninh quốc tế hiện nay, các quốc gia châu Á phải nghiêm túc xem xét lại các quan niệm và mô hình an ninh hiện có, tích cực tìm kiếm một tư tưởng an ninh mới, với việc cân nhắc cả an ninh truyền thống và phi truyền thống, an ninh quốc gia và an ninh chung. Mô hình an ninh châu Á đã được hình thành trong bối cảnh này, hướng đến việc giải quyết các vấn đề an ninh bằng các phương thức hòa bình như đối thoại, đàm phán, hợp tác, và nhấn mạnh vai trò chủ đạo của các quốc gia trong khu vực trong việc quản lý an ninh quốc gia, từ đó thúc đẩy xây dựng cộng đồng số phận châu Á. Sự hình thành của tư tưởng an ninh mới này không chỉ là phản ứng tích cực đối với tình hình an ninh phức tạp của khu vực mà còn cung cấp cơ sở lý luận và chỉ dẫn thực tiễn quan trọng cho sự ổn định, hòa bình và phát triển khu vực.
Nhu cầu hợp tác khu vực thúc đẩy: Hội nhập kinh tế làm nảy sinh sự điều chỉnh trong tư duy an ninh
Phạm vi hợp tác kinh tế trong khu vực châu Á ngày càng mở rộng, mức độ hợp tác ngày càng sâu sắc, đã hình thành cục diện phát triển kinh tế “cùng nhau phụ thuộc lẫn nhau, cùng nhau làm đối tác của nhau”. Xét về phương diện thương mại, tỷ trọng thương mại giữa các quốc gia châu Á trong tổng thương mại toàn cầu không ngừng gia tăng. Trung Quốc và ASEAN đã liên tục nhiều năm liền là đối tác thương mại lớn nhất của nhau, hai bên đã tiến hành hợp tác rộng khắp và sâu sắc trên các lĩnh vực như sản xuất, nông nghiệp, dịch vụ. Tiến trình hội nhập kinh tế khu vực châu Á ngày càng tăng tốc, việc ký kết và thực thi Hiệp định Đối tác Kinh tế Toàn diện Khu vực (RCEP) đã thúc đẩy hơn nữa tự do hóa và thuận lợi hóa thương mại, đầu tư trong khu vực, tăng cường mối liên hệ và mức độ phụ thuộc kinh tế giữa các quốc gia châu Á. Sự hội nhập kinh tế và mức độ phụ thuộc gia tăng khiến cho những biến động kinh tế ở một quốc gia có thể nhanh chóng lan truyền sang các quốc gia khác thông qua hiệu ứng lan tỏa, tạo ra hiệu ứng “kéo một sợi dây mà động cả cơ thể”. Trước bối cảnh này, việc duy trì an ninh kinh tế khu vực đã trở thành nhận thức chung của các quốc gia châu Á. Quan niệm an ninh truyền thống vốn đặt trọng tâm vào an ninh quân sự không còn phù hợp với nhu cầu an ninh hiện tại trong bối cảnh hội nhập kinh tế, đòi hỏi phải đổi mới và phát triển tư duy an ninh.
Ảnh hưởng của sự phụ thuộc lẫn nhau và giao lưu trong quá trình hội nhập kinh tế không chỉ thể hiện trong lĩnh vực kinh tế mà còn mở rộng sang các lĩnh vực khác như chính trị, xã hội. Trong tiến trình hội nhập kinh tế, sự tin cậy chính trị giữa các quốc gia châu Á dần được củng cố, giao lưu nhân văn không ngừng sâu sắc, sự giao thoa văn hóa ngày càng mở rộng. Các quốc gia châu Á nhận thức rằng an ninh và ổn định khu vực là nền tảng và điều kiện tiên quyết cho phát triển kinh tế, chỉ có tăng cường hợp tác an ninh khu vực mới có thể tạo ra môi trường thuận lợi cho phát triển kinh tế. Ví dụ như dưới sáng kiến “Một vành đai, Một con đường” (BRI), hàng loạt dự án xây dựng hạ tầng xuyên quốc gia đã đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy phát triển kinh tế của các quốc gia dọc tuyến, đồng thời tăng cường hợp tác an ninh giữa các quốc gia trong khu vực. Việc các dự án này triển khai thuận lợi đòi hỏi phải có môi trường an ninh khu vực ổn định. Do đó, các quốc gia châu Á cần điều chỉnh và đổi mới tư duy an ninh, chú trọng hơn đến an ninh chung và an ninh hợp tác.
Trên cơ sở nhu cầu an ninh phát sinh từ quá trình hội nhập kinh tế, các quốc gia châu Á cần khám phá các quan niệm an ninh phù hợp với bối cảnh mới. Vào ngày 21 tháng 5 năm 2014, Chủ tịch Tập Cận Bình đã nhấn mạnh tại Hội nghị Thượng đỉnh lần thứ tư của Hội nghị về Tương tác và Các biện pháp Xây dựng Lòng tin ở châu Á (CICA): “Trung Quốc sẽ cùng các bên tích cực thúc đẩy quan niệm an ninh châu Á mang tính chất chung, toàn diện, hợp tác và bền vững, xây dựng cấu trúc mới về an ninh và hợp tác khu vực, nỗ lực đi theo con đường an ninh châu Á cùng xây dựng, cùng hưởng lợi, cùng thắng lợi.” Ông Tập Cận Bình đã mở rộng quan niệm an ninh châu Á thành quan niệm an ninh có tính phổ quát, phù hợp với toàn thế giới, đề xuất các quốc gia nên thiết lập quan niệm an ninh chung, toàn diện, hợp tác và bền vững – đây chính là sự thể hiện tập trung của đổi mới tư duy an ninh trong bối cảnh hội nhập kinh tế.
Quan niệm an ninh chung nhấn mạnh rằng an ninh giữa các quốc gia châu Á có mối liên hệ chặt chẽ, bất kỳ một quốc gia nào cũng không thể đạt được an ninh bằng cách hy sinh an ninh của quốc gia khác. An ninh toàn diện bao quát cả các lĩnh vực an ninh truyền thống và phi truyền thống, đòi hỏi phải tổng hợp và điều phối toàn diện các vấn đề an ninh. An ninh hợp tác kêu gọi sử dụng các biện pháp hòa bình như đối thoại, tham vấn và hợp tác để giải quyết các vấn đề an ninh, loại bỏ tư duy Chiến tranh Lạnh và quan niệm trò chơi có tổng bằng không. An ninh bền vững nhấn mạnh sự thúc đẩy lẫn nhau giữa an ninh và phát triển, nhằm đạt được sự tương tác tốt đẹp giữa an ninh và phát triển. Sự đổi mới tư duy an ninh này đã mở ra con đường mới, chỉ ra phương hướng mới cho hợp tác an ninh trong khu vực châu Á. Nó góp phần thúc đẩy việc xây dựng cơ chế hợp tác chặt chẽ hơn trong lĩnh vực an ninh của châu Á, cùng nhau ứng phó với các thách thức an ninh khác nhau, duy trì hòa bình và ổn định khu vực, từ đó xây dựng nền tảng vững chắc cho sự thịnh vượng và phát triển bền vững của kinh tế châu Á.
Điều chỉnh sâu sắc của cục diện quốc tế: Áp lực bên ngoài thúc đẩy tìm kiếm mô hình an ninh mới
Xét từ góc độ chuyển đổi cấu trúc quyền lực thế giới, đối với cục diện quyền lực quốc tế truyền thống, chủ nghĩa trung tâm phương Tây đang dần suy yếu, trong khi ảnh hưởng của các nền kinh tế mới nổi và các quốc gia đang phát triển ngày càng gia tăng. Theo thống kê của Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF), vào năm 2023, tổng sản phẩm quốc nội (GDP) của các nền kinh tế mới nổi và các nước đang phát triển chiếm 58,9% tổng sản lượng kinh tế toàn cầu, trọng tâm kinh tế thế giới tiếp tục dịch chuyển về phía các quốc gia ngoài phương Tây. Sự thay đổi trong cục diện thế giới này đã khiến một số cường quốc phương Tây nảy sinh tâm lý lo ngại chiến lược, tìm cách duy trì vị thế bá quyền của mình trên thế giới bằng các biện pháp chính sách, đồng thời can thiệp và thâm nhập vào công việc của các quốc gia lớn trong khu vực. Ví dụ, “Chiến lược Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương” do Mỹ đề xuất, trên bề mặt nhấn mạnh bảo đảm tự do và mở cửa cho các khu vực, nhưng thực chất là nhằm cùng các đồng minh kiềm chế sự phát triển của Trung Quốc và bảo vệ vị thế bá quyền của Mỹ. Mỹ thông qua việc tăng cường hợp tác quân sự với Nhật Bản, Úc, Ấn Độ và các nước khác, thường xuyên tiến hành các cuộc tập trận chung, đã ảnh hưởng đến quan hệ giữa các quốc gia trong khu vực. Sự can thiệp của các thế lực bên ngoài đã khiến các quốc gia châu Á phải gánh chịu áp lực an ninh lớn hơn, trong khi mô hình an ninh truyền thống trước đây khó có thể xử lý hiệu quả những tình thế an ninh phức tạp từ bên ngoài như vậy. Các quốc gia châu Á cấp bách cần tìm kiếm mô hình an ninh phù hợp với đặc điểm của khu vực mình để bảo vệ lợi ích và an ninh quốc gia.
Trong tương lai, tình hình an ninh quốc tế sẽ tiếp tục diễn biến phức tạp và khó lường. An ninh châu Á ngày càng chịu tác động từ các vấn đề an ninh phi truyền thống xuyên khu vực, như khủng bố, tội phạm xuyên quốc gia quy mô lớn… vốn đòi hỏi cộng đồng quốc tế phải cùng nhau xử lý. Trong bối cảnh này, có một số quốc gia vì lợi ích riêng đã áp dụng chủ nghĩa đơn phương và chủ nghĩa bảo hộ, làm chậm lại tiến trình hợp tác quốc tế. Đối với khu vực châu Á, việc ứng phó với các vấn đề an ninh phi truyền thống đòi hỏi các quốc gia phải tăng cường hợp tác, chia sẻ thông tin, thống nhất hành động, nhưng đặc điểm phức tạp và tính không chắc chắn của môi trường bên ngoài đã làm gia tăng khó khăn cho hợp tác. Đối mặt với áp lực bên ngoài, các quốc gia châu Á cần tìm kiếm việc xây dựng một mô hình an ninh có thể thúc đẩy hợp tác an ninh khu vực, cùng nhau ứng phó với các vấn đề an ninh phi truyền thống trong khu vực, từ đó nâng cao khả năng phục hồi và năng lực ứng phó an ninh của khu vực châu Á.
Những điều chỉnh lớn trong cục diện quốc tế đã buộc các quốc gia châu Á phải suy nghĩ lại cách thức xây dựng chiến lược an ninh và chính sách kinh tế – ngoại giao của mình. Dưới áp lực bên ngoài, các quốc gia châu Á đã nhận thức rõ rằng chỉ có đoàn kết hợp tác mới có thể giành được an ninh khu vực lớn hơn. Việc tăng cường hợp tác an ninh khu vực là một phương thức quan trọng để các quốc gia châu Á giành được tiếng nói và ảnh hưởng lớn hơn trong cộng đồng quốc tế, và việc tìm kiếm mô hình an ninh châu Á là cách quan trọng để các quốc gia trong khu vực ứng phó với điều chỉnh cục diện quốc tế, giành lấy lợi ích phát triển và an ninh. Việc tìm kiếm mô hình an ninh châu Á không chỉ có lợi cho việc thúc đẩy hòa bình lâu dài và phát triển bền vững trong khu vực, mà còn góp phần định hướng cục diện quốc tế phát triển theo hướng cân bằng và hợp lý hơn.
Hàm nghĩa lý luận của mô hình an ninh châu Á: Từ sự đồng thuận về tư tưởng đến logic nội tại của việc xây dựng thể chế
Hàm nghĩa lý luận của mô hình an ninh châu Á liên quan đến nhiều tầng logic. Quan niệm an ninh cùng xây dựng, cùng chia sẻ là điểm cốt lõi, thể hiện sự tham gia bình đẳng của các quốc gia trong các vấn đề an ninh, cùng nhau gánh vác trách nhiệm, thúc đẩy nhận thức “an nguy là một”, nâng cao cảm nhận về cộng đồng cùng chung vận mệnh, đồng thời cung cấp cơ sở lý luận cho hợp tác an ninh. Chiến lược an ninh tổng thể và tích hợp phá vỡ ranh giới giữa an ninh truyền thống và phi truyền thống, đòi hỏi khi xây dựng chính sách phải xem xét tổng thể cả hai, thiết lập cơ chế điều phối tổng hợp xuyên ngành, xuyên lĩnh vực, từ đó đưa ra chỉ dẫn chiến lược cho việc ứng phó với các vấn đề an ninh phức tạp. Con đường an ninh dựa trên đối thoại và hợp tác nhấn mạnh việc lấy đối thoại làm phương hướng chỉ đạo, coi đối thoại là phương thức hiệu quả để giải quyết vấn đề an ninh. Thúc đẩy hợp tác an ninh mang tính cơ chế hóa trong khu vực là mục tiêu quan trọng, mở rộng phạm vi hợp tác, đào sâu nội dung hợp tác, tăng cường hiệu quả của các cơ chế, nâng cao sự phối hợp và liên kết giữa các cơ chế khu vực. Con đường an ninh này là một phần không thể thiếu trong mô hình an ninh châu Á, có lợi cho việc bảo đảm hòa bình và phát triển khu vực.
Thúc đẩy an ninh chung, hình thành ý thức cộng đồng chung vận mệnh
Quan niệm an ninh cùng xây dựng cùng chia sẻ nhấn mạnh ý nghĩa quan trọng của việc các quốc gia châu Á cùng tham gia bình đẳng và gánh vác trách nhiệm chung trong các vấn đề an ninh. Dù giữa các quốc gia châu Á tồn tại những khác biệt rõ rệt về thể chế chính trị, trình độ phát triển kinh tế, và truyền thống văn hóa, nhưng các vấn đề an ninh lại có tính liên kết mật thiết – một quốc gia xảy ra vấn đề an ninh có thể gây ảnh hưởng đến an ninh của quốc gia khác. Quan niệm “cùng xây dựng cùng chia sẻ” yêu cầu các nước thiết lập tư duy an ninh chung, toàn diện, hợp tác và bền vững; dựa trên nguyên tắc tham gia bình đẳng, cùng nhau xây dựng quy tắc, hoàn thiện cơ chế và triển khai hành động an ninh. Ví dụ như trong đối phó với các vấn đề an ninh phi truyền thống như tội phạm xuyên quốc gia, khủng bố…, các quốc gia cần hợp tác, chia sẻ thông tin tình báo, phối hợp thực thi pháp luật để xây dựng phòng tuyến an ninh chung. Việc tham gia bình đẳng này thể hiện vai trò chủ thể của các nước trong các vấn đề an ninh, từ đó nâng cao hiệu quả và chất lượng hợp tác an ninh. Đồng thời, quan niệm “cùng xây dựng cùng chia sẻ” yêu cầu các nước cùng gánh vác trách nhiệm, bởi an ninh khu vực châu Á có tính tổng thể, an ninh nội bộ mỗi quốc gia đều liên quan đến cục diện an ninh toàn khu vực. Bất kể lớn nhỏ, mỗi nước đều cần thực hiện nghĩa vụ tham gia vào công việc an ninh chung và cùng nhau giải quyết các vấn đề an ninh.
Quan niệm an ninh cùng xây dựng cùng chia sẻ giúp thúc đẩy tinh thần cùng an nguy và hình thành ý thức cộng đồng chung vận mệnh. Khi các mối liên hệ kinh tế ngày càng khăng khít và mức độ phụ thuộc lẫn nhau tăng lên, các quốc gia châu Á ngày càng nhận thức rõ rằng: “an ninh của một quốc gia có liên quan mật thiết đến an ninh của các quốc gia khác”. Quan niệm này giúp các nước hiểu sâu sắc mối liên hệ đó, cùng nhau hỗ trợ, hợp tác ngăn ngừa rủi ro an ninh. Ví dụ, khi xảy ra thiên tai, các quốc gia có thể cùng nhau cứu trợ, giảm thiểu thiệt hại – mối quan hệ “an ninh chung” này giúp tăng cường ý thức về vận mệnh chung, từ đó củng cố sự đoàn kết. Ý thức cộng đồng chung vận mệnh giúp các quốc gia có cái nhìn dài hạn và toàn diện hơn khi giải quyết vấn đề an ninh, chú trọng lợi ích chung và lâu dài thay vì lợi ích cục bộ, ngắn hạn. Quan niệm an ninh cùng xây dựng cùng chia sẻ là nội dung cốt lõi trong lý luận mô hình an ninh châu Á, là nền tảng để thúc đẩy quan hệ cộng đồng an ninh và ý thức vận mệnh chung, cung cấp cơ sở lý luận vững chắc cho hợp tác và phát triển an ninh tại khu vực. Trong tương lai, các quốc gia châu Á cần tích cực thúc đẩy quan niệm này, làm sâu sắc hợp tác an ninh, cùng nhau phòng ngừa và xử lý các rủi ro, nhằm đạt được hòa bình và phát triển lâu dài cho châu Á.
Chiến lược an ninh tích hợp tổng thể: Phá vỡ rào cản, tích hợp an ninh truyền thống và phi truyền thống
Chiến lược an ninh tích hợp tổng thể chủ yếu nhằm phá bỏ ranh giới cố hữu giữa an ninh truyền thống và phi truyền thống. An ninh truyền thống thường chỉ các nguy cơ như xung đột quân sự, đối đầu chính trị; trong khi đó, an ninh phi truyền thống bao gồm các mối đe dọa như khủng bố, tội phạm xuyên quốc gia,… Tại châu Á, hai loại nguy cơ này thường xuyên đan xen và ảnh hưởng lẫn nhau. Ví dụ như tại Afghanistan, chiến tranh kéo dài và bất ổn chính trị đã tạo điều kiện cho chủ nghĩa khủng bố phát triển. Sau khi Mỹ rút quân khỏi Afghanistan năm 2021, tình hình tại nước này xấu đi nhanh chóng, Taliban lên nắm quyền, còn các thế lực cực đoan như “Nhà nước Hồi giáo” nhân cơ hội tiến hành nhiều vụ tấn công khủng bố, gây thương vong lớn. Hoạt động khủng bố như vậy làm trầm trọng thêm căng thẳng an ninh, khiến các nước láng giềng lo ngại và phải tăng cường kiểm soát biên giới, bố trí lực lượng. Do đó, không thể nhìn nhận riêng rẽ giữa an ninh truyền thống và phi truyền thống, mà phải xem xét tổng thể, toàn diện. Sự đan xen giữa hai loại nguy cơ này yêu cầu các nước châu Á khi xây dựng chính sách an ninh cần đồng thời xem xét cả hai yếu tố, xóa bỏ rào cản giữa các ngành và lĩnh vực, giúp tối ưu hóa sử dụng tài nguyên an ninh. Điều này cũng đồng nghĩa với việc các quốc gia cần xây dựng cơ chế phối hợp liên ngành, liên lĩnh vực, tăng cường giao lưu giữa các cơ quan an ninh, để cùng giải quyết vấn đề.
Việc điều phối và quản lý tổng thể giữa an ninh truyền thống và phi truyền thống là yêu cầu tất yếu của chiến lược an ninh thời đại mới. Các quốc gia châu Á cần nhận thức đầy đủ mối liên hệ giữa hai loại an ninh này, đưa an ninh phi truyền thống vào phạm vi chiến lược quốc gia, đồng thời bảo vệ an ninh truyền thống và tăng cường phòng ngừa các yếu tố phi truyền thống. Cần đặc biệt chú trọng các vấn đề như khủng bố, an ninh mạng…, trong khi đối phó, có thể tận dụng cơ chế và nguồn lực từ lĩnh vực an ninh truyền thống, kết hợp hợp tác quốc tế và thực thi pháp luật chung nhằm chống lại tội phạm xuyên quốc gia, duy trì cục diện hòa bình khu vực. Đồng thời, thông qua đổi mới quan niệm, xây dựng văn hóa an ninh với tư duy toàn diện – hợp tác – cộng đồng làm lõi, nuôi dưỡng tinh thần cộng đồng chung vận mệnh châu Á. Cần tăng cường giáo dục và huấn luyện an ninh, nâng cao nhận thức và năng lực phản ứng của người dân. Ví dụ, chính phủ Singapore đã triển khai chương trình giáo dục an ninh quốc gia toàn dân, giúp nâng cao khả năng ứng phó với khủng bố và an ninh mạng. Chiến lược an ninh tích hợp là nội dung then chốt trong lý luận mô hình an ninh châu Á, phá vỡ rào cản truyền thống, hội tụ các chiều cạnh an ninh, cung cấp chỉ dẫn chiến lược hiệu quả cho các vấn đề an ninh phức tạp. Tương lai, các nước châu Á cần thực hiện chiến lược này một cách tích cực, thúc đẩy hợp tác an ninh và xây dựng một khu vực an toàn, vững chắc hơn.
Lộ trình hợp tác an ninh thông qua đối thoại: Ưu tiên đối thoại an ninh, thúc đẩy hợp tác an ninh cơ chế hóa khu vực
Lộ trình hợp tác an ninh nhấn mạnh nguyên tắc đối thoại làm định hướng. Do các quốc gia châu Á tồn tại khác biệt về thể chế chính trị, văn hóa, nhu cầu an ninh…, nên việc đạt được đồng thuận qua đối thoại không dễ dàng. Tuy nhiên, đối thoại vẫn là cách cơ bản nhất để giải quyết bất đồng, tăng cường lòng tin an ninh giữa các quốc gia. Đây cũng là phương thức trực tiếp, hiệu quả và dễ chấp nhận trong xử lý các vấn đề an ninh quốc tế. Hiện nay, châu Á đã có những nền tảng và không gian đối thoại, như Diễn đàn Khu vực ASEAN (ARF), Tổ chức Hợp tác Thượng Hải (SCO)… – những nền tảng này đã cung cấp điều kiện cho các quốc gia đối thoại bình đẳng và thúc đẩy đối thoại an ninh bền vững. Ví dụ như trong vấn đề Biển Đông, các quốc gia liên quan đã thông qua đối thoại và thương lượng để giải quyết các vấn đề về an ninh hàng hải và khai thác tài nguyên, giúp tăng cường sự hiểu biết và tin tưởng, góp phần giảm căng thẳng và duy trì hòa bình khu vực. Ngoài ra, việc nhấn mạnh đối thoại còn có nghĩa là các quốc gia cần áp dụng phương thức hòa bình, lý tính và xây dựng để giải quyết mâu thuẫn an ninh, thay vì sử dụng đối đầu hay xung đột.
Thúc đẩy hợp tác an ninh khu vực theo hướng cơ chế hóa là một mục tiêu quan trọng trong lộ trình an ninh hợp tác. Việc cơ chế hóa hợp tác an ninh giúp thiết lập một hệ thống hợp tác ổn định, quy phạm, nâng cao hiệu suất và hiệu quả của hợp tác an ninh. Mặc dù châu Á đã có một số cơ chế hợp tác an ninh, nhưng về phạm vi, chiều sâu và khả năng thực thi vẫn còn hạn chế. Do đó cần cải thiện về mặt xây dựng, quy tắc, tính thích ứng và hiệu quả của các cơ chế này. Một là mở rộng phạm vi hợp tác, đưa nhiều quốc gia hơn vào cơ chế để đảm bảo tính đại diện và phổ quát. Hai là làm sâu sắc nội dung hợp tác, không chỉ chú trọng an ninh truyền thống mà còn quan tâm đến các vấn đề phi truyền thống. Các nước cần thiết lập cơ chế giám sát, đánh giá hiệu quả hợp tác để khuyến khích sự tham gia tích cực. Đồng thời, cần tăng cường sự điều phối và kết nối giữa các cơ chế khu vực, tránh chồng chéo, xung đột, tạo sức mạnh tổng hợp để cùng giải quyết các vấn đề an ninh khu vực.
Lộ trình an ninh hợp tác dựa trên đối thoại là thành phần quan trọng trong lý luận mô hình an ninh châu Á, đồng thời cũng là cách làm hiệu quả để các nước châu Á hợp tác trong lĩnh vực an ninh, giúp duy trì hòa bình và phát triển, thúc đẩy sự thịnh vượng khu vực. Trong tương lai, các nước châu Á cần tiếp tục kiên trì con đường đối thoại và hợp tác an ninh, từng bước thúc đẩy cơ chế hóa hợp tác an ninh khu vực, cùng xây dựng môi trường an ninh ổn định và an toàn hơn cho toàn châu Á.
Còn tiếp…
Biên dịch: Thu Oanh
Các tác giả: Hoàng Chính Tùng là giáo sư tại Khoa Kinh tế ứng dụng, Đại học Tài chính và Kinh tế Quý Châu và Đơn Linh Đào là học viên cao học tại Khoa Kinh tế ứng dụng, Đại học Tài chính và Kinh tế Quý Châu.
Bài viết thể hiện quan điểm riêng của các tác giả, đứng dưới góc nhìn lợi ích từ phía Trung Quốc, hoàn toàn không phản ánh quan điểm của Nghiên cứu Chiến lược. Mọi trao đổi học thuật và các vấn đề khác, quý độc giả có thể liên hệ với ban biên tập qua địa chỉ mail: [email protected]
Tài liệu tham khảo:
［1］ 张天顶．地缘经济割裂、再全球化及中国的应对［J］．江苏行政学院学报，202（2）：49-56．
［2］ 中共中央党史和文献研究院．习近平关于总体国家安全观论述摘编［M］．北京：中央文献出版社，2018：230．
［3］ 中央周边工作会议在北京举行 习近平发表重要讲话 李强主持 赵乐际王沪宁蔡奇丁薛祥李希韩正出席会议［N］．人民日报，2025-04-10（1）．
［4］ 江时学．论构建普遍安全的世界：必要性、路径及中国的贡献［J］．亚太安全与海洋研究，2024（6）：1-19+133．
［5］ 孙云霄．国际规范转变视角下的新时代中国周边外交：理论与实践［J］．云南大学学报（社会科学版），2023（3）：124-136．
［6］ 钟联．同舟共济向未来［J］．当代世界，2022（4）：1．
［7］ 凌胜利，王秋怡．全球安全倡议与全球安全治理的中国角色［J］．外交评论（外交学院学报），2023（2）：1-21+165-166．
［8］ 徐政，宁尚通．总体国家安全观视域下新质生产力的内在逻辑与实践指向［J］．统一战线学研究，2025（1）：132-142．
［9］ 高祖贵．以总体国家安全观指引中国特色国家安全道路［J］．科学社会主义，2015（2）：4-10．
［10］ 唐盟．越南侵占中国南沙群岛岛礁数据集［J］．全球变化数据学报（中英文），2018（2）：210-214+333-337．
［11］ 董向荣．识别朝鲜半岛的安全困境与非安全困境［J］．东北亚论坛，2019（1）：102-115+128．
［12］ 汤光鸿．非传统安全——以人为本的新安全观［J］．太平洋学报，2005（9）：11-20．
［13］ 王亚军．亚洲安全治理转型的历史分析与趋势展望［J］．国际安全研究，2019（3）：3-22+155-156．
［14］ 亚洲相互协作与信任措施会议第四次峰会在上海举行 习近平主持会议并发表重要讲话 倡导共同、综合、合作、可持续的亚洲安全观 共创亚洲安全合作新局面［N］．人民日报，2014-05-22（1）．
［15］ 傅勇．非传统安全与中国的新安全观［J］．世界经济研究，2004（7）：10-14．
［16］ 徐步，唐永胜，傅梦孜，等．全球安全倡议的重大理论意义与实施路径笔谈［J］．国际问题研究，2022（4）：20-38．
［17］ 余姣．论中国与联合国的可持续安全合作［J］．社会主义研究，2021（3）：158-169．
［18］ 李怀义．亚太安全：概念与模式［J］．国际政治研究，2001（1）：89-94．
［19］ 蔡拓．全球学：概念、范畴、方法与学科定位［J］．国际政治研究，2013（3）：1-22+186．
［20］ 欧佳艺．社会治理共同体建构的理论、特征与方案［J］．西安财经大学学报，2024（2）：95-104．
［21］ 魏亮．“伊斯兰国”组织在阿富汗的发展及其制约因素［J］．阿拉伯世界研究，2019，（3）：88-103+120．
［22］ 李洪才，杨光海．亚洲安全观的依据、来源和实施路径［J］．和平与发展，2015（2）：15-26+115-116+131-142．
［23］ 王俊生．中美安全秩序观的差异与亚洲安全秩序构建［J］．东北亚论坛，2024（5）：20-33+127．
［24］ 颜声毅．当代中国外交［M］．上海：复旦大学出版社，2004：17．
［25］ Zhai Yida．A Peaceful Prospector or a Threat to Global Order：How Asian Youth View a Rising China［J］．International Studies Review，2019（1）：43．
［26］ Cui Shunji，Buzan Barry．Great Power Management in International Society［J］．The Chinese Journal of International Politics，2016（2）：182．
［27］ Hameiri Shahar，Jones Lee，Sandor Adam．Security Governance and the Politics of State Transformation：Moving from Description to Explanation［J］．Journal of Global Security Studies，2018（1）：464．
［28］ 林宇晖．人类命运共同体中社会风险的辩证审视［J］．江南大学学报（人文社会科学版），2023（1）：5-11+21．
［29］ 王帆．全球安全倡议与中国外交方略［J］．国家安全研究，2022（4）：143-147．
［30］ 习近平出席世界经济论坛“达沃斯议程”对话会并发表特别致辞 强调解决时代课题，必须维护和践行多边主义，推动构建人类命运共同体［N］．人民日报，2021-01-26（1）．
