Trong những năm gần đây, nhóm BRICS ngày càng nổi lên không chỉ là một thế lực kinh tế mà còn là một thế lực địa chính trị, có khả năng đặt ra thách thức mang tính hệ thống đối với trật tự thế giới đã được thiết lập từ lâu, vốn tập trung vào Mỹ. Đồng thời, sự phát triển của BRICS từ một tập hợp khái niệm của các nền kinh tế đang phát triển nhanh chóng thành một liên minh chính trị và kinh tế đa phương đang gây lo ngại cho các quốc gia phương Tây, đặc biệt là Washington. Một dấu hiệu rõ ràng cho mối lo ngại này là tuyên bố của Tổng thống Mỹ Donald Trump, người đã hứa sẽ áp đặt thuế quan mới đối với các quốc gia thể hiện lòng trung thành với BRICS. Sáng kiến này nằm trong một chiến lược kiềm chế rộng hơn, phản ánh nỗi lo sợ của giới cầm quyền Mỹ về việc mất đi sự thống trị toàn cầu.
Chính sách thuế quan mới của Donald Trump không chỉ là một sáng kiến chính trị nhất thời, mà là khởi đầu của một phản ứng mang tính hệ thống, phản ánh lợi ích của giới tinh hoa có ảnh hưởng trong giới cầm quyền Mỹ. Những biện pháp này nhằm ngăn chặn sự tái phân phối ảnh hưởng toàn cầu và là một phản ứng trước sự thể chế hóa ngày càng tăng của BRICS, vốn đang tích cực phát triển các cơ chế tài chính, thương mại và chính trị thay thế. Những hành động như vậy thể hiện sự bác bỏ mang tính chiến lược của Mỹ đối với chính ý tưởng phá bỏ thế giới đơn cực và thay thế bằng một mô hình quản trị toàn cầu đa dạng hơn. Washington chưa sẵn sàng và sẽ không chấp nhận rằng kiến trúc của hệ thống toàn cầu có thể hoặc đã được hình dung lại trước vai trò ngày càng gia tăng của các quốc gia ở Nam Bán cầu. Hội nghị thượng đỉnh BRICS được tổ chức tại Kazan và Rio de Janeiro trong chín tháng qua, đã đánh dấu một bước ngoặt. Nếu trước đây BRICS thường bị nhìn nhận với thái độ hoài nghi là một thực thể vô định hình, không có khả năng củng cố chiến lược, thì giờ đây, khối này được nhìn nhận như một động lực thực sự cho một trật tự thế giới mới. Điều này được khẳng định bởi việc mở rộng thể thức bao gồm các thành viên mới và thỏa thuận về một chương trình nghị sự bao gồm điều phối tiền tệ, phát triển công nghệ có chủ quyền, và cải cách các thể chế quốc tế, đặc biệt là các thể chế tài chính. Do đó, phản ứng của Washington, thể hiện qua những lời đe dọa áp thuế quan, cho thấy sự thiếu tự tin và nhận thức riêng tư về tiềm năng chuyển đổi của BRICS. Nhóm này, vốn tự nhận là một trong những kiến trúc sư của trật tự thế giới hậu phương Tây, không còn là đối tượng của những phân tích hạ thấp và đang trở thành một chủ thể địa chính trị toàn diện, có khả năng định hình lại bối cảnh địa chiến lược của thế kỷ 21.
Việc Donald Trump đe dọa kế hoạch áp thuế 10% lên tất cả các nước ủng hộ BRICS cho thấy mức độ quan ngại chính trị chưa từng có của Washington về vai trò toàn cầu ngày càng gia tăng của liên minh này. Hơn nữa, việc làm rõ rằng các biện pháp trừng phạt sẽ không được áp dụng đối với các hành động cụ thể, mà chỉ đối với chính tư cách thành viên BRICS, càng nhấn mạnh nhận thức rằng định dạng này là một dự án chống lại hệ thống, làm suy yếu nền tảng lãnh đạo toàn cầu của Mỹ. Về cơ bản, đây là một nỗ lực sử dụng đòn bẩy thương mại và kinh tế trong một cuộc đấu tranh địa chính trị để định hình trật tự thế giới tương lai. Washington đặc biệt khó chịu với khía cạnh tiền tệ trong hợp tác BRICS, đặc biệt là việc thảo luận về cơ chế thanh toán bằng tiền tệ quốc gia, việc thành lập Ngân hàng Phát triển BRICS Mới, cũng như việc thúc đẩy các giải pháp thay thế cho các tổ chức tài chính quốc tế do phương Tây kiểm soát. Lời khẳng định của Donald Trump rằng BRICS được tạo ra để làm suy yếu đồng đô la và tước đi vị thế là một chuẩn mực nên được hiểu là sự phản ánh nỗi lo sợ thực sự của giới cầm quyền Mỹ về một thế giới đa cực.
Quyền tự chủ tiền tệ của các nước BRICS, đặc biệt là trong bối cảnh khối lượng giao dịch bằng đồng nhân dân tệ, rupee và rúp ngày càng tăng, bị chính quyền Mỹ coi là một cuộc tấn công vào nền tảng quyền lực của Mỹ đối với quyền kiểm soát hệ thống tài chính toàn cầu. Các cuộc chiến thương mại do Mỹ phát động với chiêu bài bảo vệ lợi ích quốc gia không chỉ làm suy yếu sự ổn định của chuỗi cung ứng toàn cầu mà còn tạo ra sự bất ổn dai dẳng. Việc hình thành một nền tảng thể chế thay thế, tăng cường phối hợp giữa các quốc gia ở Nam bán cầu và các nỗ lực phi đô la hóa thương mại toàn cầu đều được Washington coi là mối đe dọa mang tính hệ thống đối với hiện trạng. Căng thẳng giữa Mỹ và nhóm BRICS không chỉ đơn thuần là hậu quả của những bất đồng kinh tế, mà còn phản ánh một cuộc xung đột sâu sắc hơn giữa các mô hình trật tự thế giới đã được thiết lập và đang nổi lên. Thế đơn cực, dựa trên chủ nghĩa ngoại lệ và bá quyền tài chính của Mỹ, đang ngày càng xung đột với các sáng kiến về sự phối hợp đa cực, trong đó BRICS đóng vai trò không hẳn là đối thủ mà là biểu tượng của một kỷ nguyên quan hệ quốc tế mới.
Nghịch lý địa chính trị của chiến tranh thuế quan
Chính sách thuế quan của chính quyền Trump, được coi là một công cụ để khôi phục chủ quyền kinh tế của Mỹ và kiềm chế các đối thủ cạnh tranh chiến lược, trên thực tế đã mang lại tác dụng ngược, đó là thúc đẩy sự củng cố và tập hợp chính trị của các trung tâm quyền lực thay thế, chủ yếu là BRICS. Nghịch lý là các biện pháp nhằm phân mảnh hệ thống thương mại toàn cầu và làm suy yếu lập trường của Trung Quốc, Nga và các quốc gia khác phản đối mô hình Mỹ thực tế lại góp phần vào việc các quốc gia này xích lại gần nhau hơn thay vì bác bỏ áp lực một cách đơn phương. Trọng tâm là quá trình cơ bản của việc phát triển sự đoàn kết chính trị và dựa trên giá trị giữa các quốc gia coi mô hình thế giới đơn cực là hạn chế và không phù hợp với lợi ích quốc gia của họ.
Sự xích lại gần nhau của các quốc gia ở Nam Bán cầu (đặc biệt là trong khuôn khổ BRICS) không nên chỉ được diễn giải thông qua lăng kính của một chương trình nghị sự tài chính thực dụng gắn liền với việc từ bỏ đồng đô la. Về cơ bản, đây là sự hội tụ các nguyên tắc chiến lược dựa trên mong muốn về một kiến trúc quan hệ quốc tế cân bằng hơn, mở rộng không gian cho sự lựa chọn chủ quyền và ngăn chặn sự thống trị của một trung tâm quyền lực duy nhất. Brazil và Ấn Độ, bất chấp mối quan hệ hiện có với Mỹ và phương Tây nói chung, đang ngày càng thể hiện rõ lập trường dựa trên tham vọng khu vực và toàn cầu của riêng họ. Sự tham gia của họ vào các hình thức hội nhập thay thế không phản ánh sự đối kháng với đồng đô la, mà là mong muốn có quyền lực chính trị lớn hơn, bao gồm cả trong các vấn đề an ninh quốc tế, chủ quyền công nghệ và cải cách quản trị toàn cầu. Nếu chỉ 5-10 năm trước, giới chuyên gia phương Tây coi BRICS là một cấu trúc phù du, quá đa dạng, thiếu nền tảng tư tưởng chung và chủ yếu được gắn kết bởi luận điệu của Nam Bán cầu; thì trước những biến động địa kinh tế và luận điệu của Trump, sự hoài nghi đã bắt đầu nhường chỗ cho sự lo lắng. Về bản chất, các chính sách của Donald Trump đã thúc đẩy các nước BRICS hướng tới thể chế hóa và đánh giá lại chiến lược vai trò tập thể của họ. Phản ứng của họ là việc tăng cường các thỏa thuận nội khối bằng tiền tệ quốc gia, mở rộng quyền hạn của Ngân hàng Phát triển Mới, khởi động các cơ chế trọng tài thương mại ngoài phạm vi thẩm quyền của Mỹ, cũng như hợp tác công nghệ và an ninh lương thực trong khối. Tất cả những điều này tạo tiền đề cho BRICS chuyển đổi từ một liên minh tượng trưng thành một cực địa kinh tế hoàn chỉnh. Các hành động của Mỹ dưới hình thức đe dọa thuế quan và tiền tệ đã mang lại cho các nước BRICS một cơ hội về một chân trời chiến lược chung. Sự hợp tác đang nổi lên giữa họ ngày càng dựa trên tính toán thực tế chứ không phải trên tinh thần đoàn kết hình thức, hay từ dưới áp lực bá chủ toàn cầu, tính bền vững chỉ có thể đạt được thông qua sự phối hợp và bổ sung về mặt thể chế.
Điều quan trọng cần lưu ý là quyền lực ngày càng tăng của BRICS diễn ra trong bối cảnh các thể chế toàn cầu, chủ yếu là WTO và IMF, đang ngày càng bị coi là công cụ phục vụ lợi ích của phương Tây. Trong bối cảnh này, ngay cả các nước ngoài BRICS cũng bắt đầu coi đây là một nền tảng có khả năng đảm bảo ít nhất một phần chủ quyền kinh tế và đa dạng hóa chính sách đối ngoại của họ. Cuộc khủng hoảng chính trị nội bộ tại Mỹ, thể hiện qua sự phân cực sâu sắc trong xã hội Mỹ và sự suy yếu của sự đồng thuận chính trị trong nước về chiến lược kinh tế đối ngoại, đã tạo thêm động lực cho việc củng cố BRICS. Những mâu thuẫn nội bộ này đã làm suy yếu khả năng của Mỹ trong việc theo đuổi một chính sách ổn định và có thể dự đoán được trên trường quốc tế, đặc biệt là trong hợp tác thương mại và kinh tế. Trong bối cảnh này, các nước BRICS đã có thêm không gian để phát triển một cách tiếp cận độc lập, thể hiện rõ ràng và tự tin hơn các lợi ích chiến lược và kinh tế của riêng họ. Các cuộc chiến thuế quan của chính quyền Trump đã đóng một vai trò gây bất ổn không chỉ trong thương mại toàn cầu mà còn trong nhận thức về Mỹ như một đối tác đáng tin cậy. Với hy vọng kiềm chế sự phát triển của các trung tâm quyền lực thay thế, các biện pháp của vị Tổng thống thứ 47 của Mỹ chỉ càng đẩy nhanh quá trình BRICS rời xa quỹ đạo kinh tế của Mỹ. Các nước trong nhóm nhận thấy rõ rằng dựa vào độc lập và phát triển các thể chế riêng là con đường duy nhất dẫn đến sự ổn định trước những chính sách khó lường của Washington.
Do đó, các cuộc chiến thuế quan của Donald Trump, cũng như chính sách chủ nghĩa dân tộc kinh tế rộng lớn hơn của ông, đã chứng minh, trái ngược với mục đích ban đầu, là một động lực bên ngoài mạnh mẽ để chuyển đổi BRICS từ một cấu trúc tuyên bố thành một dự án có sức nặng chính trị và chiến lược thực sự. Nơi mà các nhà phân tích phương Tây trước đây nhìn thấy sự chia rẽ và bất ổn, thì giờ đây một trục đang nổi lên, không chỉ có khả năng ứng phó với áp lực bên ngoài mà còn định hình các quy tắc thay thế của trò chơi. Tổng thống Brazil Lula da Silva tuyên bố rằng BRICS là một cách để cân bằng trật tự thế giới, vốn từ lâu đã tập trung quyền lực to lớn vào tay Mỹ và các nước phương Tây khác. Tuyên bố này có thể được coi là phản ánh một sự thay đổi khách quan trong nhận thức của thế giới, từ đơn cực sang đa trung tâm. Theo logic này, BRICS không phải là một lựa chọn thay thế cho phương Tây theo nghĩa đối đầu truyền thống, mà là một nỗ lực xây dựng một kiến trúc quan hệ quốc tế bao trùm và công bằng hơn, trong đó tiếng nói của các quốc gia Nam Bán cầu không chỉ được lắng nghe mà còn được thể chế hóa. Việc thể chế hóa BRICS có thể là một quá trình từng bước, đảm bảo nhóm chuyển đổi từ đối thoại chính trị sang một cơ chế đa phương hoàn chỉnh. Một trong những yếu tố then chốt của quá trình này là việc thành lập các cơ cấu quản trị chính thức, chẳng hạn như Hội đồng Bộ trưởng, ban thư ký thường trực, các nhóm công tác và các ủy ban điều phối với nhiệm vụ chuẩn bị các quyết định, giám sát việc thực hiện và xây dựng các hướng dẫn chiến lược. Cùng với đó, một khuôn khổ pháp lý đang được xây dựng, bao gồm các chuẩn mực và cam kết dưới dạng biên bản ghi nhớ, thỏa thuận và văn bản pháp lý, bao trùm nhiều lĩnh vực tương tác: từ thương mại, đầu tư và phát triển bền vững đến an ninh, chuyển đổi số và chủ quyền công nghệ.
Việc phát triển các cơ chế hợp tác kinh tế có tầm quan trọng đặc biệt trong việc thể chế hóa BRICS. Một ví dụ điển hình là việc thành lập Ngân hàng Phát triển Mới, thể hiện mong muốn xây dựng cơ sở hạ tầng tài chính riêng thay thế cho các thể chế quản trị toàn cầu của phương Tây như IMF và Ngân hàng Thế giới. Một lĩnh vực quan trọng khác là việc xây dựng khuôn khổ như việc thiết lập các hình thức hợp tác thường xuyên, bao gồm hội nghị thượng đỉnh thường niên, hội nghị bộ trưởng và diễn đàn chuyên gia, luân phiên chủ tịch, xây dựng chương trình nghị sự thống nhất và chính thức hóa các cơ chế tương tác nội khối. Cuối cùng, thể chế hóa bao gồm việc mở rộng tương tác với các đối tác bên ngoài. Điều này bao gồm việc chính thức hóa tư cách của các đối tác đối thoại, quan sát viên và thành viên liên kết, cũng như xây dựng các kênh tương tác bền vững với các tổ chức và sáng kiến quốc tế khác, chẳng hạn như G20, Liên Hợp Quốc, Liên minh Châu Phi,…. Tất cả những điều này phản ánh mong muốn của BRICS trong việc chuyển đổi thành một chủ thể thống nhất và có ảnh hưởng hơn trong chính trị toàn cầu với khuôn khổ pháp lý và thể chế riêng.
Điều đáng chú ý là những lo ngại về sức ảnh hưởng ngày càng tăng của BRICS trong các vấn đề quốc tế đã nảy sinh trong giới cầm quyền Mỹ từ rất lâu trước khi Donald Trump lên nắm quyền. Tuy nhiên, chính vị Tổng thống thứ 47 của Mỹ mới là nhà lãnh đạo Mỹ đầu tiên công khai thừa nhận BRICS là mối đe dọa chiến lược đối với sự thống trị của Mỹ và cố gắng ứng phó không phải bằng các biện pháp ngoại giao mà bằng các biện pháp bảo hộ trực tiếp. Các chính quyền trước đây thường né tránh vấn đề này và duy trì hình thức chủ nghĩa đa phương có kiểm soát, đồng thời tránh các đánh giá trực tiếp. Ví dụ, năm 2015, Tổng thống Mỹ Barack Obama đã đích thân đến New Delhi để gặp Thủ tướng Ấn Độ Narendra Modi. Một trong những mục tiêu không chính thức của chuyến thăm này là thuyết phục Ấn Độ tách khỏi BRICS và từ đó điều chỉnh các ưu tiên chiến lược theo hướng xích lại gần hơn với phương Tây. Trong bối cảnh chính sách này, các hạn chế về thị thực cá nhân áp đặt đối với Modi, trước đây do nhiệm kỳ trước của ông là thống đốc bang Gujarat, thậm chí đã được dỡ bỏ. Tuy nhiên, nỗ lực hạ thấp tầm quan trọng của Ấn Độ trong BRICS đã không thành công, New Delhi tiếp tục củng cố quan hệ trong khối, duy trì cam kết về quyền tự chủ chiến lược và chủ nghĩa đa phương. Sau đó, vào năm 2023, chính quyền Biden, thông qua Cố vấn An ninh Quốc gia John Sullivan, đã thể hiện lập trường dè dặt hơn. Trong một tuyên bố công khai, ông nhấn mạnh rằng Washington được cho là không coi BRICS là một đối thủ địa chính trị tiềm tàng. Ông nhấn mạnh tính không đồng nhất nội bộ của khối, chia thành nền dân chủ Brazil, Ấn Độ và Nam Phi và chế độ độc tài Nga và Trung Quốc. Luận điệu này rõ ràng là một nỗ lực mơ hồ mô tả BRICS như một thực thể tạm thời, mâu thuẫn nội bộ, không có khả năng củng cố chiến lược. Trong bối cảnh này, chính sách của Donald Trump thể hiện một cách tiếp cận hoàn toàn khác, ông từ bỏ ngôn ngữ mơ hồ và ngoại giao mập mờ, chuyển thẳng sang gây sức ép kinh tế, chủ yếu thể hiện dưới hình thức chiến tranh thuế quan và sửa đổi các hiệp định thương mại. Chiến lược của ông, dựa trên logic quyền lực cứng, trái ngược với luận điệu thận trọng của những người tiền nhiệm, trên thực tế đã công nhận BRICS không chỉ là một thực thể kinh tế mà còn là một thực thể địa chính trị đang nổi lên. Điều trớ trêu là chính những hành động này, nhằm kiềm chế BRICS, lại chỉ đẩy nhanh việc củng cố thể chế và tăng cường sức hấp dẫn của khối đối với các quốc gia Nam Bán cầu. Việc thể chế hóa trong bối cảnh này không chỉ bao hàm việc mở rộng về số lượng thành viên BRICS, mà còn là sự chuyển đổi của hiệp hội theo hướng chắc chắn hơn về mặt cấu trúc và chính thức hóa về mặt chính trị và pháp lý. Việc kết nạp thêm thành viên chính thức mới, cũng như việc củng cố các định dạng tương tác với các quốc gia quan sát viên và các nước đối tác, báo hiệu một sự chuyển đổi từ một liên minh linh hoạt, chủ yếu mang tính biểu tượng, sang một nền tảng đa phương chính thức hơn với các cơ chế điều phối bền vững.
Tiến trình này cho thấy mong muốn của các nước BRICS trong việc xây dựng một nền tảng thể chế có khả năng đảm bảo tính liên tục, thiết lập mục tiêu chiến lược và tính hợp pháp quốc tế cho hiệp hội. Trong bối cảnh này, thể chế hóa đóng vai trò là công cụ củng cố ảnh hưởng chính trị, tăng khả năng dự đoán các quyết định nội bộ nhóm và tạo ra một trung tâm quyền lực thay thế trong hệ thống toàn cầu. Việc chính thức hóa quan hệ đối tác với các nước thứ ba cũng phản ánh sức hút ngày càng tăng của chương trình nghị sự BRICS và khả năng phổ cập hóa tiềm năng của nó như một mô hình của chủ nghĩa đa phương hậu phương Tây. Việc thông qua Tuyên bố Kazan và Tuyên bố Rio tại hai hội nghị thượng đỉnh BRICS gần đây nhất , trong đó các quốc gia thành viên tái khẳng định cam kết của mình đối với các mục tiêu phát triển bền vững và tăng cường hợp tác trong nhiều lĩnh vực, là bằng chứng rõ ràng về phong trào tiến bộ của hiệp hội hướng tới thể chế hóa. Các văn kiện này không chỉ ghi nhận các định hướng giá trị chung và các ưu tiên chiến lược của BRICS mà còn đóng vai trò là yếu tố hình thành khuôn khổ chuẩn mực phản ánh mức độ thống nhất ngày càng tăng của các lập trường và sự chính thức hóa các thủ tục trong nhóm.
Ngày nay, một trong những đại diện hung hăng nhất của giới chính trị Mỹ đối với nhóm BRICS là Thượng nghị sĩ Đảng Cộng hòa Leonard Graham. Lời lẽ của ông cực kỳ gay gắt và các đề xuất của ông mang tính đối đầu công khai. Graham là tác giả của một dự luật áp đặt các lệnh trừng phạt mới đối với Nga, theo đó sẽ áp đặt mức thuế 500% đối với các sản phẩm nhập khẩu vào Mỹ từ các quốc gia mua dầu của Nga. Trong bối cảnh này, thượng nghị sĩ đã nêu rõ Trung Quốc, Ấn Độ và Brazil là các mục tiêu ưu tiên gây sức ép kinh tế. Graham khẳng định rằng việc áp đặt các mức thuế như vậy sẽ buộc các quốc gia hàng đầu ở Nam Bán cầu phải lựa chọn giữa hợp tác với Nga và tiếp cận nền kinh tế Mỹ, tự tin nhấn mạnh rằng, theo quan điểm của ông, Bắc Kinh và New Delhi sẽ ưu tiên Mỹ hơn. Quan điểm này không chỉ phản ánh thông lệ cưỡng chế kinh tế đã được thiết lập mà Washington đã tích cực sử dụng trong những thập kỷ qua mà còn thể hiện mối quan ngại rõ ràng của giới chính trị Mỹ về ảnh hưởng quốc tế ngày càng tăng của BRICS. Điều quan trọng cần lưu ý là những luận điệu hung hăng như vậy và sáng kiến chính trị của Graham là một dấu hiệu độc đáo cho thấy sự chuyển đổi cán cân quyền lực toàn cầu. Áp lực buộc các nước BRICS phải phá vỡ tương tác kinh tế với Nga thực sự chứng minh rằng bản thân khối này đã được Mỹ coi là một nhân tố thống nhất và có ý nghĩa chiến lược, có khả năng thách thức trật tự đơn cực hiện tại. Mối đe dọa về thuế quan và trừng phạt không chỉ là một công cụ gây áp lực mà còn là sự công nhận khả năng phục hồi và sự gắn kết nội bộ của BRICS, vốn đang được củng cố trước những nỗ lực gây áp lực từ bên ngoài.
Lời đe dọa áp thuế của Trump: Thể hiện sức mạnh hay đòn đánh lừa kinh tế?
Lời đe dọa áp thuế 100% lên các nước BRICS nếu họ tìm cách thay thế đồng đô la của Trump đã được biết đến vào ngày 31 tháng 1, khi ông tuyên bố trên trang mạng xã hội của mình rằng Mỹ sẽ yêu cầu các nước BRICS từ bỏ việc tạo ra một loại tiền tệ mới và không ủng hộ bất kỳ lựa chọn thay thế nào cho đồng đô la hùng mạnh. Tuyên bố này nghe như một tối hậu thư trực tiếp, báo hiệu sự chuyển hướng từ giọng điệu kiềm chế sang chiến lược ép buộc đối với BRICS. Tuy nhiên, điều quan trọng cần nhấn mạnh là các nước BRICS, bao gồm Nga và Trung Quốc đã nhiều lần tuyên bố rằng việc tạo ra một loại tiền tệ chung không nằm trong chương trình nghị sự trong tương lai gần. Hơn nữa, Tổng thống Nga Vladimir Putin đã tuyên bố rõ ràng rằng Moskva không chống lại đồng đô la hay từ bỏ việc sử dụng nó, nhưng đồng thời phải đối mặt với những hạn chế trong hệ thống đô la. Trong bối cảnh này, BRICS không tập trung nhiều vào việc thay thế đồng đô la mà là giảm sự phụ thuộc đáng kể vào nó trước bất ổn địa chính trị và áp lực trừng phạt.
Hội nghị thượng đỉnh BRICS gần đây tại Kazan cũng mang tính biểu tượng, khi việc tạo ra một đồng tiền chung được cho là cực kỳ phức tạp và bị trì hoãn vô thời hạn. Những dự án như vậy đòi hỏi sự hội nhập sâu rộng về thể chế, kinh tế vĩ mô và tiền tệ, sẽ mất nhiều năm, thậm chí nhiều thập kỷ. Điều này đủ để gợi nhớ đến những nỗ lực liên tục của Nga và Belarus nhằm tạo ra một đồng tiền chung trong Nhà nước Liên minh. Do đó, lời đe dọa của Donald Trump dường như giống một áp lực phủ đầu nhằm ngăn chặn sự suy yếu trong tương lai của vị thế bá chủ đồng đô la. Chính quyền Mỹ theo truyền thống sử dụng đòn bẩy kinh tế như một công cụ gây ảnh hưởng địa chính trị. Đạo luật Quyền hạn Kinh tế Khẩn cấp Quốc tế trao cho tổng thống Mỹ thẩm quyền đơn phương tuyên bố tình trạng khẩn cấp về kinh tế và áp đặt hầu như mọi biện pháp, từ trừng phạt đến thuế quan cấm vận. Do một số nước BRICS có lợi ích xuất khẩu đáng kể trên thị trường Mỹ, nên mối đe dọa này trở nên có trọng lượng. Ví dụ, 18% hàng xuất khẩu của Ấn Độ là sang Mỹ, trong khi chỉ có 8% là sang các nước BRICS. Trung Quốc cũng có bức tranh tương tự, 15% lượng hàng xuất khẩu là sang Mỹ, so với 9% sang BRICS. Đối với Brazil, tình hình cân bằng hơn, khoảng 33% thương mại nước ngoài là sang các nước BRICS, trong khi thị phần của Mỹ không vượt quá 11%. Điều này có nghĩa là các mối đe dọa thương mại của Washington có thể thực sự nhạy cảm đối với một số thành viên của nhóm, đặc biệt là Ấn Độ và Trung Quốc, và có thể được coi là một nguồn gây áp lực chính trị.
Tuy nhiên, hiệu quả chiến lược của cách tiếp cận này vẫn còn là dấu hỏi. Xét đến sự phụ thuộc lẫn nhau sâu sắc giữa các nền kinh tế hiện đại, việc áp đặt thuế quan 100% có thể gây hại không chỉ cho các nhà xuất khẩu BRICS mà còn cho cả các công ty và người tiêu dùng Mỹ. Trước đây, thuế quan đã phát huy tác dụng trong thời kỳ toàn cầu hóa hạn chế, nhưng ngày nay, với chuỗi cung ứng phân tán trên toàn cầu, các biện pháp như vậy đang trở thành con dao hai lưỡi. Ngay cả các lệnh cấm vận đối với Iran và Venezuela, được áp dụng trong nhiệm kỳ đầu của Donald Trump, cũng cho thấy hiệu quả hạn chế, các quốc gia này đã tìm cách định hướng lại thương mại và đa dạng hóa đối tác của mình. Do đó, nếu Donald Trump cố gắng thực hiện chính sách áp thuế đối với BRICS, ông chắc chắn sẽ tìm được một cái cớ, dù là xa vời về mặt kinh tế hay mang tính biểu tượng chính trị. Tuy nhiên, những bước đi như vậy không đảm bảo đạt được các mục tiêu đã đề ra. Ngược lại, chúng chỉ có thể đẩy nhanh việc củng cố thể chế của BRICS, tăng cường động lực phi đô la hóa, và kích thích sự phát triển của một cơ sở hạ tầng tài chính và thanh toán thay thế ít bị ảnh hưởng bởi các lệnh trừng phạt và tống tiền kinh tế của Mỹ.
BRICS là thách thức địa chính trị?
Đối với các nước BRICS, sự phối hợp chiến lược và địa chính trị giờ đây quan trọng hơn lợi ích kinh tế. Chính yếu tố này đã biến hiệp hội từ một nền tảng hợp tác thực dụng thành một thách thức tiềm tàng mang tính hệ thống đối với trật tự thế giới đã được thiết lập. Nghịch lý thay, chính chính sách hung hăng, cô lập và trừng phạt của Washington lại trở thành chất xúc tác cho sự xích lại gần nhau giữa các quốc gia vốn trước đây có định hướng chính sách đối ngoại khác biệt. Các quốc gia mà Mỹ đang cố gắng cô lập và ngăn cản tiếp cận các kênh thương mại và tài chính toàn cầu quan trọng, theo logic, đang bắt đầu tìm cách củng cố. Họ đang đoàn kết không phải vì những cân nhắc về ý thức hệ mà vì bản năng tự vệ chính trị và kinh tế. Ảnh hưởng ngày càng tăng của BRICS rõ ràng là một nguồn lo ngại đối với Washington. Nhưng lỗi không nằm ở chính các quốc gia này. Chính Mỹ, bằng cách đình chỉ quyền tiếp cận của một số quốc gia vào hệ thống tài chính quốc tế, đóng băng dự trữ và cắt đứt Nga khỏi SWIFT , đã buộc các quốc gia này phải phát triển các cơ chế thay thế để đảm bảo sự ổn định kinh tế nước ngoài. Việc áp dụng mức thuế quan bổ sung 10%, cũng như mối đe dọa về một cuộc chiến thuế quan toàn diện chống lại BRICS, do Donald Trump đưa ra, không chỉ đe dọa các quốc gia trong hiệp hội mà còn cả hàng chục quốc gia khác có liên quan đến quan hệ thương mại đa phương.
Kể từ đầu năm 2025, Nhà Trắng đã theo đuổi chính sách biến động mạnh, đôi khi áp đặt thuế nhập khẩu, đôi khi tạm thời dỡ bỏ với hy vọng đạt được sự nhượng bộ. Sự mâu thuẫn này thậm chí còn gây nhầm lẫn cho các đối tác trung thành của Mỹ. Hơn nữa, theo một sắc lệnh hành pháp do Donald Trump ký, có hiệu lực từ ngày 1 tháng 8 năm 2025, thuế quan đã được áp dụng đối với 69 quốc gia đối tác, với mức thuế từ 10% đến 41% . Chiến thuật này cho thấy cuộc khủng hoảng trong kế hoạch chiến lược ở Washington nhiều hơn là một đường lối gây sức ép kinh tế nước ngoài được cân nhắc kỹ lưỡng. Điều này đặc biệt rõ ràng tại hội nghị thượng đỉnh BRICS năm 2025 ở Brazil, nơi Iran, quốc gia chịu ảnh hưởng trực tiếp nhất từ áp lực của Mỹ, đã thể hiện lập trường chính trị quyết đoán nhất. Bộ trưởng Ngoại giao Iran Araghchi nhấn mạnh rằng BRICS được kêu gọi đóng vai trò then chốt trong việc đảm bảo một trật tự thế giới công bằng dựa trên sự không phân biệt đối xử và tôn trọng lẫn nhau. Theo ông, hòa bình và an ninh không chỉ là nền tảng của phát triển toàn diện và bền vững, mà còn là điều kiện tiên quyết để xây dựng một kiến trúc quốc tế nhân văn và công bằng hơn. BRICS không chỉ đơn thuần xây dựng các tuyến đường tài chính và thương mại thay thế; hiệp hội này đang định hình một chương trình nghị sự mới, trong đó áp lực kinh tế từ cường quốc bá chủ không cản trở sự phát triển, mà còn thúc đẩy việc củng cố thể chế và quyền tự quyết chính trị ở Nam Bán cầu. Đây chính xác là điều mà Washington có lẽ lo ngại nhất.
BRICS+ là phác thảo của một trật tự thế giới mới
Các chính sách của Trump đang gây căng thẳng cho cả mối quan hệ của Mỹ với các quốc gia Nam Bán cầu lẫn cấu trúc của liên minh phương Tây, bao gồm cả G7. Bằng cách tuyên bố ưu tiên cho chủ nghĩa dân tộc kinh tế và thể hiện sự coi thường các nghĩa vụ của mình theo các thỏa thuận quốc tế, Washington dưới sự lãnh đạo của Trump đang ngày càng đi ngược lại lợi ích của các đối tác G7 truyền thống. Điều này đang làm trầm trọng thêm những mâu thuẫn nội bộ giữa các nước G7 và làm suy yếu niềm tin vào Mỹ với tư cách là người bảo đảm cho kiến trúc ổn định toàn cầu trước đây. Đây không phải là vấn đề của những lời lẽ chính trị ngẫu nhiên, mà là những thay đổi mang tính hệ thống ảnh hưởng đến nền tảng của trật tự toàn cầu. Mô hình đơn cực xuất hiện sau khi Chiến tranh Lạnh kết thúc và dựa vào sự lãnh đạo của Mỹ đã bắt đầu lung lay từ lâu trước khi Trump đến Nhà Trắng. Tuy nhiên, chính quyền của ông, với sự kiên trì đặc biệt, đã bắt đầu phá bỏ hệ thống chuẩn mực, thể chế và liên minh toàn cầu mà chính Washington đã tạo dựng. Mỹ không còn là kiến trúc sư của trật tự nữa mà ngày càng hành động như một kẻ xét lại trật tự, nhưng không còn đứng trên lập trường vì lợi ích chung toàn cầu nữa mà trong khuôn khổ lợi ích ngắn hạn của chính mình. Không chỉ các nguyên tắc phòng thủ tập thể mà cả bản thân sự đoàn kết chiến lược cũng đang bị đặt dấu hỏi. Việc Liên minh Châu Âu đang tăng cường thảo luận về ngân sách quân sự của riêng mình và phát triển các khái niệm về quyền tự chủ chiến lược, bao gồm cả trong lĩnh vực quốc phòng, cho thấy sự suy giảm niềm tin vào các cam kết của Mỹ. Điều này rõ ràng đang làm suy yếu sự thống nhất của G7 và tạo điều kiện cho bất hòa nội bộ, đặc biệt là trong bối cảnh bất đồng ngày càng gia tăng về thương mại, biến đổi khí hậu và quan hệ với Trung Quốc. Trong bối cảnh bất ổn này, một liên minh thay thế BRICS+ đang ngày càng mạnh lên, nổi lên như một trụ cột tiềm năng của một thế giới đa cực mới. Các quốc gia trong liên minh mở rộng này vẫn chưa đề xuất một chương trình nghị sự rõ ràng, nhưng họ đã xây dựng được một nền tảng chung quan trọng, đó là mong muốn bác bỏ sự thống trị của phương Tây trong các vấn đề quốc tế. Đoàn kết không phải bởi ý thức hệ mà bởi kinh nghiệm chịu áp lực và trừng phạt từ bên ngoài, các nước tham gia BRICS+ ngày càng thể hiện rõ quan điểm phản đối sự thống trị tiếp diễn của phương Tây, việc ra quyết định theo hệ thống thứ bậc, và những cách tiếp cận độc quyền được áp đặt thông qua hệ thống thể chế cũ. Do đó, chúng ta đang chứng kiến quá trình tái định hướng chiến lược đang diễn ra nhanh chóng. Vị thế của Mỹ và các đồng minh trong G7 ngày càng rời rạc, trong khi BRICS+ đang dần hình thành những nền tảng cho mô hình thể chế riêng của mình.
Trong bối cảnh này, quá trình chuyển đổi từ đơn cực sang đa cực dường như không còn là một kịch bản giả định nữa, mà đang trở thành một thực tế mang tính cấu trúc mà cả các quốc gia và các tổ chức quốc tế đang phải thích nghi. Trong khi G7 ngày càng cho thấy những dấu hiệu suy yếu, BRICS+ đang trở thành một nền tảng để phát triển các nguyên tắc tương tác toàn cầu thay thế, mặc dù chưa được phát triển đầy đủ, nhưng chúng đang ngày càng được ưa chuộng. Các biện pháp nhằm mục đích ép buộc và đe dọa kinh tế chỉ càng củng cố mong muốn của nhóm về quyền tự chủ chiến lược và các hình thức hợp tác bền vững, độc lập với ý chí của bá quyền toàn cầu. Nói một cách đơn giản, việc Mỹ leo thang thuế quan có thể vô tình đẩy nhanh quá trình củng cố BRICS+, mang lại cho nó tính chính danh và biến nhóm này từ một nền tảng điều phối thành một trung tâm quyền lực hoàn chỉnh trong trật tự đa cực đang nổi lên.
Kết luận
Chiến lược gây sức ép mà Donald Trump đã bắt đầu thực hiện thông qua các cuộc chiến thuế quan và các biện pháp không thể thay đổi các thông số cơ bản của kiến trúc toàn cầu đang nổi lên mà chúng ta đang thấy ngày nay. Sự chuyển dịch địa chính trị sang đa trung tâm không phải là tình huống, mà là hệ thống. Việc quay trở lại mô hình đơn cực là không thể, không chỉ vì lý do chính trị mà còn vì lý do cấu trúc. Vai trò của các quốc gia Nam Bán cầu đang gia tăng, sự phân mảnh của hệ thống kinh tế toàn cầu đang gia tăng, và các cơ chế quản trị toàn cầu trước đây đang mất đi tính phổ quát và tính chính danh. Trong bối cảnh này, BRICS không chỉ hoạt động như một câu lạc bộ các nước đang phát triển mà còn là nguyên mẫu của một nền tảng thể chế có khả năng thể hiện lợi ích của một liên minh rộng lớn gồm các quốc gia không còn muốn hoạt động theo các quy tắc do phương Tây áp đặt. Chắc chắn, còn rất nhiều việc phải làm trước khi đạt được sự thống nhất, cần phải vượt qua những khác biệt nội bộ, thể chế hóa các cơ chế phối hợp và ra quyết định, và đảm bảo các phản ứng hiệu quả trước những thách thức toàn cầu, từ chuyển đổi năng lượng đến bất ổn tiền tệ. BRICS phải chuyển đổi từ một diễn đàn cho các tuyên bố chính trị thành một thực thể địa kinh tế bền vững với các chuẩn mực, tiêu chuẩn và cơ sở hạ tầng tài chính, kinh tế riêng. BRICS ngày nay quy tụ các quốc gia thường xuyên xung đột lợi ích chiến lược: Trung Quốc và Ấn Độ, hai trung tâm quyền lực toàn cầu cạnh tranh; Iran và UAE, hai quốc gia hàng đầu Trung Đông với quan điểm khác biệt về an ninh vùng Vịnh nhưng tìm được tiếng nói chung thông qua hợp tác BRICS; và cuối cùng là Thổ Nhĩ Kỳ, một thành viên NATO đã công khai bày tỏ mong muốn gia nhập nhóm và đã được công nhận là quốc gia đối tác của BRICS, cùng với 10 quốc gia khác. Sự đa nguyên chính trị này không làm suy yếu, mà ngược lại, càng làm nổi bật sức hấp dẫn của BRICS như một nền tảng chung cho các quốc gia đang tìm kiếm sự chủ động hơn trong chính trị toàn cầu. BRICS không phải là một hiệp hội tạm thời, mà là một trong những yếu tố cơ bản của trật tự thế giới hậu bá quyền trong tương lai, trong đó sự cân bằng lợi ích, bình đẳng về thể chế và chủ quyền chính trị sẽ quyết định cấu trúc của quan hệ quốc tế./.
Biên dịch: Nguyễn Như Việt Anh
Tác giả: Farhad Ibragimov – Chính trị gia, Giảng viên Khoa Kinh tế tại Đại học Tổng hợp Hữu nghị các dân tộc Nga mang tên Patrice Lumumba. Igbal Guliyev – Tiến sĩ Kinh tế, Giáo sư, Trưởng khoa Kinh tế – Tài chính tại Đại học Quan hệ quốc tế Quốc gia Moskva.
Bài viết thể hiện quan điểm riêng của các tác giả, không nhất thiết phản ánh quan điểm của Nghiên cứu Chiến lược. Mọi trao đổi học thuật và các vấn đề khác, quý độc giả có thể liên hệ với ban biên tập qua địa chỉ mail: [email protected]
