Việc xung đột Ả Rập – Israel bị “Palestine hóa”, xung đột dân tộc bị tôn giáo hóa, mâu thuẫn Iran – Israel bị cấu trúc hóa, và mâu thuẫn Mỹ – Iran bị “Israel hóa”, chính là nguồn gốc sâu xa dẫn đến sự hội tụ giữa xung đột Palestine – Israel và vấn đề Iran. Đồng thời khiến xung đột Iran – Israel bùng phát và leo thang, cũng như buộc Mỹ phải can dự. Cụ thể, mâu thuẫn Mỹ – Iran ở Trung Đông đã biến thành mâu thuẫn Iran – Israel, và ngược lại, mâu thuẫn Iran – Israel cũng là một phần quan trọng của mâu thuẫn Mỹ – Iran. Đây chính là nguyên nhân cốt lõi khiến lần này Iran và Israel thông qua việc xung đột Palestine – Israel mở rộng ra, biến thành xung đột trực tiếp giữa hai bên và kéo Mỹ vào cuộc.
Kể từ ngày 13 tháng 6 năm 2025, khi Israel tiến hành không kích vào Iran và khiến Tehran đáp trả bằng các cuộc phóng tên lửa và máy bay không người lái nhằm vào Israel. Quy mô xung đột giữa Iran và Israel không ngừng leo thang, mức độ giao tranh ngày càng khốc liệt, nguy cơ chuyển hóa thành chiến tranh toàn diện cũng liên tục gia tăng.Việc xung đột Iran-Israel bùng phát và liên tục leo thang đã thu hút sự quan tâm đặc biệt của cộng đồng quốc tế. Tuy nhiên, đối với nhiều người ngoài cuộc, dù phần nào nắm được quá trình Iran trở thành nhân tố trung tâm trong vòng xung đột Palestine-Israel và cuối cùng khiến Israel kéo ngọn lửa chiến tranh lan sang lãnh thổ Iran vẫn còn nhiều điểm chưa sáng tỏ. Mặc dù người ta phần nào nhận thức được quá trình này, nhưng cội nguồn sâu xa cũng như cơ chế chính trị phức tạp phía sau nó vẫn chưa được làm rõ.
Ngày 22 tháng 6, Mỹ điều động máy bay ném bom chiến lược B-2 tiến hành oanh tạc quy mô lớn vào ba cơ sở hạt nhân của Iran, khiến sau gần mười ngày giao tranh, Mỹ chính thức can dự trực tiếp vào xung đột Iran-Israel, đẩy nguy cơ xung đột leo thang và mở rộng hơn nữa.
Vậy tại sao xung đột Palestine-Israel lại mở rộng và biến thành xung đột quy mô lớn giữa Iran và Israel. Vì sao Mỹ lại bị Israel kéo vào cuộc? Logic sâu xa đằng sau là gì?
Tác giả cho rằng: sự “Palestine hóa” của xung đột Ả Rập-Israel, sự tôn giáo hóa của xung đột dân tộc, sự cấu trúc hóa mâu thuẫn Iran-Israel và “Iran-Israel hóa” mâu thuẫn Mỹ-Iran chính là nguồn gốc sâu xa khiến xung đột Palestine – Israel và vấn đề Iran hòa làm một. Từ đó dẫn tới bùng nổ và leo thang xung đột Iran – Israel, đồng thời buộc Mỹ phải can dự.
Xung đột Iran – Israel: Hình thức leo thang cao nhất từ sự lan tỏa của xung đột Palestine – Israel
Không thể phủ nhận, đợt xung đột Iran – Israel mới nhất chính là hình thức leo thang cao nhất kể từ khi xung đột Palestine – Israel bùng phát năm 2023. Mức độ nghiêm trọng, tính khốc liệt và khả năng kéo dài của nó đã vượt xa khuôn mẫu xung đột “đánh nhanh – dừng nhanh” trước đây giữa hai bên. Thậm chí, nó đã biến cuộc xung đột Palestine – Israel vốn tập trung ở Gaza thành cuộc chiến trực tiếp trên lãnh thổ hai nước Iran và Israel.
Việc Mỹ can dự trực tiếp càng làm thay đổi quy mô và bản chất của xung đột, đồng thời tác động nghiêm trọng hơn đến cục diện an ninh khu vực Trung Đông cũng như an ninh toàn cầu.
Trong bối cảnh truyền thông tràn ngập thông tin về cuộc xung đột Palestine-Israel bùng phát năm 2023 và những hệ lụy kéo theo, ngay cả với những người dân bình thường không chuyên sâu về chính trị Trung Đông cũng có thể nhận thấy rằng xung đột giữa Israel và Iran chính là mạch chủ đạo của làn sóng bạo lực mới này. Lý do khiến Iran, quốc gia cách lãnh thổ Israel hơn 1500 km trở thành nhân vật trung tâm trong cuộc xung đột Palestine-Israel lần này nằm ở chỗ: Israel không chỉ muốn trừng phạt Hamas, tổ chức trực tiếp tấn công mình mà còn quyết tâm triệt hạ toàn bộ “Trục Kháng chiến” do Iran dẫn đầu. Bao gồm Hamas ở Palestine, Hezbollah ở Lebanon, chính quyền Bashar al-Assad ở Syria, lực lượng Houthi ở Yemen và các nhóm dân quân tại Iraq. Với mục tiêu cuối cùng là nhắm vào quốc gia chính yếu của trục này, chính là Iran.
Vì vậy, sau khi Israel tiến hành các đợt tấn công lâu dài gây tổn thất nặng nề cho Hamas tại Gaza, tập trung tấn công Hezbollah ở Lebanon, tiến hành các đợt tấn công có tính giai đoạn nhằm vào lực lượng Houthi và bất ngờ thu được lợi thế khi chế độ Syria sụp đổ do nhiều yếu tố phức tạp. Đồng thời, sau hai lần thử nghiệm tấn công vào lãnh thổ Iran mà không nhận được phản ứng mạnh mẽ từ Tehran, Israel cuối cùng đã quyết định phát động đòn tấn công quy mô lớn và liên tục nhằm vào lãnh thổ Iran. Mục tiêu của Israel là phá hoại tiến trình đàm phán hạt nhân Mỹ-Iran. Nghiêm trọng hơn là phá hủy hoàn toàn năng lực hạt nhân của Iran, làm suy yếu và giáng đòn chí mạng vào “Trục Kháng chiến” do Iran lãnh đạo, khiến trục này mất khả năng phục hồi trong tương lai. Đây chính là động cơ đằng sau những hành động quân sự mạo hiểm của Israel.
Xung đột Iran-Israel: Mối thù không đội trời chung giữa xung đột Palestine-Israel và vấn đề Iran
Tuy nhiên, những phân tích trên vẫn chưa đủ để lý giải toàn diện quá trình tích lũy sự thù địch và cơ chế hình thành mối hận thù giữa Israel và Iran, cũng như cách mà xung đột Ả Rập-Israel và Palestine-Israel phát triển, chuyển hóa thành cuộc xung đột nghiêm trọng hơn là Iran-Israel. Bởi lẽ, trong suốt chiều dài lịch sử cổ đại kéo dài hàng nghìn năm và cả trong lịch sử cận đại trước năm 1979, hai quốc gia và dân tộc này từng duy trì mối quan hệ hữu hảo lâu dài.
Không chỉ có mối quan hệ hữu hảo lâu dài trong lịch sử, Iran và Israel từng là đồng minh thân cận của Mỹ trong thời hiện đại và hợp tác chặt chẽ với nhau. Mối bất hòa giữa hai bên bắt đầu từ cuộc Cách mạng Hồi giáo Iran năm 1979, khi tư tưởng chống Mỹ, chống Israel trở thành nội dung quan trọng trong hệ tư tưởng của Iran. Tuy nhiên, ngay cả như vậy, trong thập niên 1980, mâu thuẫn giữa hai bên vẫn chủ yếu dừng lại ở mức độ tuyên truyền và dư luận, thậm chí trong Chiến tranh Iran-Iraq, Israel vẫn duy trì quan hệ hợp tác mật thiết với Iran, đặc biệt là việc cung cấp một lượng lớn vũ khí cho Tehran. Quan hệ giữa hai nước thực sự trở nên căng thẳng và đối đầu gay gắt kể từ sau khi Chiến tranh Lạnh kết thúc. Mâu thuẫn giữa hai bên ngày càng gia tăng xoay quanh các vấn đề như tiến trình hòa bình Trung Đông, đặc biệt là vấn đề Palestine-Israel, cuộc khủng hoảng hạt nhân Iran và thỏa thuận hạt nhân, cũng như các sự kiện trong “Mùa xuân Ả Rập”, đặc biệt là cuộc nội chiến Syria. Tình trạng đối đầu trực diện giữa hai bên trên phương diện quân sự và an ninh ngày càng trở nên nổi bật.
Trong quá trình quan hệ Israel-Iran xấu đi, một nghịch lý đáng chú ý chính là hiệu ứng domino không thể tránh khỏi của chính trị Trung Đông, được thể hiện rõ nét trong sự chuyển biến từ quan hệ hữu nghị sang thù địch giữa hai nước. Quá trình cơ bản của hiện tượng này là vấn đề Palestine, vốn là vấn đề cốt lõi truyền thống của Trung Đông, bị đan xen, gắn bó chặt chẽ với vấn đề Iran mới nổi. Cụ thể, sau cuộc Cách mạng Hồi giáo, chính sách đối ngoại của Iran, đặc biệt là đường lối “xuất khẩu cách mạng” và ủng hộ chủ nghĩa Hồi giáo, đã khiến Iran thông qua việc hậu thuẫn các lực lượng như Hamas, Hezbollah v.v.. gắn chặt lợi ích và ảnh hưởng của mình với vấn đề Palestine. Điều này đã kết nối vấn đề Palestine-Israel với những vấn đề phức tạp xoay quanh hạt nhân Iran, cuộc đối đầu mang tính lâu dài giữa Mỹ và Iran cùng các vấn đề liên quan khác. Tức cái gọi là “vấn đề Iran” đã được gắn kết lại với nhau. Tiếp nối đó, vấn đề Palestine-Israel trở thành phương tiện và nền tảng để Israel và Iran đối đầu, và cuối cùng vượt ra khỏi phạm vi cuộc xung đột Palestine-Israel, phát triển thành cuộc đối đầu trực diện và quy mô lớn hiện nay giữa Israel và Iran.
Chính vì vậy, ba năm trước, tác giả từng có bài viết phân tích về quá trình và nguyên nhân dẫn đến sự chuyển dịch từ vấn đề Palestine, vốn là vấn đề cốt lõi truyền thống của Trung Đông sang vấn đề Iran. Bài viết nhấn mạnh rằng cùng với sự lu mờ dần của vấn đề Palestine, vấn đề Iran đang thay thế vấn đề Israel-Palestine để trở thành trung tâm của các vấn đề Trung Đông, và điều này cũng khiến vấn đề Palestine-Israel trở nên phức tạp hơn. Cần đặc biệt chú ý rằng, vấn đề hạt nhân Iran chỉ là một phần của vấn đề Iran, chứ không phải toàn bộ vấn đề Iran. Nó chỉ là hình thức biểu hiện nổi bật nhất của vấn đề Iran trong một giai đoạn lịch sử nhất định. Trên thực tế, vấn đề Iran là một vấn đề tổng hợp, bao gồm các mâu thuẫn giữa Iran và phương Tây, đặc biệt là giữa Iran và Mỹ, chính sách xuất khẩu Cách mạng Hồi giáo, sự trỗi dậy của Iran trong khu vực và mâu thuẫn giữa nước này với các quốc gia láng giềng cùng nhiều vấn đề phức tạp liên quan khác.
Liên hệ với vấn đề Palestine, tức là trong bối cảnh mâu thuẫn Ả Rập-Israel dần dịu bớt, Iran sau Cách mạng Hồi giáo với lập trường chống Mỹ, chống Israel quyết liệt đã thành lập “Trục Kháng chiến” tập hợp các lực lượng Hồi giáo chống Israel. Iran đã dần thay thế vai trò của thế giới Ả Rập, trở thành lực lượng nòng cốt trong thế giới Hồi giáo đối đầu với Israel. Quá trình này đã từng bước gắn chặt Iran với xung đột Palestine-Israel, đồng thời ngày càng khoét sâu mâu thuẫn, đối đầu với Israel. Từ góc độ này, có thể nói vấn đề Palestine và vấn đề Iran đã hình thành một sự kết hợp kỳ lạ, khiến quan hệ giữa Israel và Iran từng bước trở thành những kẻ thù không đội trời chung như hiện nay.
Quá trình và cơ chế chuyển hóa của xung đột Ả Rập-Israel, Palestine-Israel và Iran-Israel
Quá trình và cơ chế chuyển hóa của xung đột Ả Rập-Israel, Palestine-Israel và Iran-Israel được hình thành thông qua ba quá trình kế thừa, liên kết và tác động lẫn nhau như sự “Palestine hóa” của xung đột Ả Rập-Israel, sự “tôn giáo hóa” của xung đột dân tộc và sự “cấu trúc hóa” của mâu thuẫn Iran-Israel.
Thứ nhất là quá trình Palestine hóa trong xung đột Ả Rập-Israel. Biểu hiện rõ rệt nhất của xu hướng này chính là sự suy yếu của chủ nghĩa dân tộc Ả Rập kể từ năm 1967. Đặc biệt sau khi Ai Cập ký hòa ước với Israel vào năm 1979, dẫn đến tình trạng chia rẽ sâu sắc giữa các quốc gia Ả Rập. Từ đó, chủ nghĩa dân tộc Ả Rập từng bước suy thoái dưới tác động của Chiến tranh Iran-Iraq, cuộc khủng hoảng và chiến tranh vùng Vịnh, Chiến tranh Iraq, cũng như làn sóng “Mùa xuân Ả Rập”. Cho đến nay chủ nghĩa này gần như bị xóa sổ, vấn đề Palestine dần dần chuyển từ một mâu thuẫn tập thể giữa thế giới Ả Rập và Israel thành vấn đề của riêng người Palestine, tức xung đột Ả Rập-Israel chuyển hóa thành xung đột Palestine-Israel.
Thứ hai là quá trình tôn giáo hóa xung đột dân tộc. Quá trình này thể hiện rõ qua hai xu hướng chính.
Đầu tiên, sau cuộc Chiến tranh Trung Đông lần thứ ba năm 1967, yếu tố tôn giáo trong xung đột Ả Rập-Israel bắt đầu gia tăng rõ rệt. Ở phía Ả Rập, phong trào phục hưng Hồi giáo trỗi dậy mạnh mẽ, chủ nghĩa Hồi giáo từng bước thay thế chủ nghĩa dân tộc, trở thành hệ tư tưởng chủ đạo trong cuộc đối đầu với Israel. Về phía Israel, các lực lượng cánh hữu, đặc biệt là chủ nghĩa phục quốc Do Thái cũng tận dụng yếu tố tôn giáo để xây dựng hệ tư tưởng và tiến hành vận động chính trị trong nước.
Tiếp theo, chính là quá trình tôn giáo hóa các mâu thuẫn trong nội bộ Palestine, mà biểu hiện điển hình nhất là mâu thuẫn giữa tổ chức Hồi giáo Hamas và Tổ chức Giải phóng Palestine (PLO). Tư tưởng chỉ đạo của PLO là chủ nghĩa dân tộc, với mục tiêu thành lập một nhà nước dân tộc Palestine. Trong khi đó, nền tảng tư tưởng của Hamas là chủ nghĩa Hồi giáo, với mục tiêu xây dựng một nhà nước Hồi giáo thần quyền. PLO công nhận sự tồn tại hợp pháp của Israel và lựa chọn giải pháp đàm phán hòa bình làm phương thức chính để giải quyết vấn đề Palestine, còn Hamas kiên quyết không công nhận Israel, phản đối giải pháp hòa bình, chủ trương giải quyết vấn đề Palestine bằng phương thức vũ trang “thánh chiến”.
Sự đồng thuận về mặt tư tưởng Hồi giáo giữa Hamas và Iran trong vấn đề Palestine đã tạo nền tảng lý luận cho việc Tehran can dự vào xung đột Israel-Palestine thông qua việc hậu thuẫn Hamas. Bằng cách ủng hộ các tổ chức chủ nghĩa Hồi giáo và thiết lập “Trục Kháng chiến” chống Israel, Iran một quốc gia không thuộc thế giới Ả Rập đã tự biến mình thành một chủ thể trực tiếp trong xung đột này.
Thứ ba là quá trình cấu trúc hóa mâu thuẫn Iran-Israel. Quá trình này thể hiện rõ qua hai phương diện chính. Đó là sự chuyển hóa từ mâu thuẫn Ả Rập-Israel sang Iran-Israel. Sau Chiến tranh Lạnh, cùng với tiến triển của tiến trình hòa bình Trung Đông, đặc biệt là tình trạng chia rẽ trong thế giới Ả Rập và sự giảm nhiệt đối đấu với Israel, mâu thuẫn giữa các nước Ả Rập và Israel ngày càng dịu bớt. Bước sang thế kỷ 21, dù xung đột Palestine-Israel vẫn tồn tại nhưng chỉ mang tính cục bộ. Quan hệ giữa Israel và các nước Ả Rập lại không ngừng được cải thiện. Động lực chính thúc đẩy quá trình này là vai trò trung gian của Mỹ và mối lợi ích chung trong việc đối phó với Iran. Ngoài hai quốc gia sớm thiết lập quan hệ ngoại giao với Israel là Ai Cập (1979) và Jordan (1994), dưới sự thúc đẩy của chính quyền Trump với sáng kiến “Hiệp định Abraham”, từ năm 2020 đến 2021, Israel lần lượt bình thường hóa quan hệ với các nước như Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất (UAE), Bahrain, Sudan và Maroc. Đến nay, Israel đã thiết lập quan hệ ngoại giao chính thức với gần 1/3 số nước Ả Rập, và nhiều khả năng con số này sẽ tiếp tục tăng lên trong thời gian tới. Ngoài ra, Mỹ, Israel, UAE và Ấn Độ còn cùng nhau thiết lập cơ chế “Đối thoại bốn bên”.
Ngược lại, mâu thuẫn giữa Israel và Iran lại ngày càng leo thang. Iran liên tục hậu thuẫn các lực lượng như Hezbollah, Hamas tiến hành các hoạt động tấn công nhằm vào Israel. Trong khi Israel đáp trả bằng mọi hình thức, từ các cuộc không kích nhằm vào các mục tiêu của Iran ở nước ngoài cho đến những vụ ám sát nhân viên quân sự và nhà khoa học hạt nhân của Tehran. Israel cũng kiên quyết phản đối thỏa thuận hạt nhân Iran. Kể từ khi đợt xung đột Israel-Palestine mới bùng phát, căng thẳng Iran-Israel đã không ngừng leo thang và chính thức bước vào giai đoạn xung đột quy mô lớn như hiện nay. Đây chính là hệ quả tất yếu của quá trình đối đầu kéo dài nhiều thập kỷ giữa hai nước, trong đó vấn đề Palestine đã trở thành “chiến trường ủy nhiệm” và “sân khấu chính trị” để Tehran và Jerusalem trực tiếp đối đầu.
Nói cách khác, những xung đột giữa Mỹ và Iran xoay quanh địa chính trị, hệ tư tưởng, hận thù lịch sử, vấn đề hạt nhân Iran và các điểm nóng khu vực đã biến thành mâu thuẫn giữa Israel và Iran.
Như đã biết, từ năm 1979 đến nay, giữa Mỹ và Iran tồn tại mâu thuẫn sâu sắc. Về phía Iran, chống Mỹ, chống phương Tây và chống Israel là nội dung cốt lõi trong hệ tư tưởng cách mạng Hồi giáo, liên quan trực tiếp đến tính chính danh chính trị của chế độ Hồi giáo Iran. Việc Iran thông qua “xuất khẩu cách mạng” để hỗ trợ và định hình các lực lượng chống Mỹ trong khu vực, cũng như đe dọa các đồng minh của Mỹ chính là gốc rễ về mặt tư tưởng và thực tiễn khiến Mỹ thù địch Iran. Về phía Mỹ, Washington lâu nay tìm cách lật đổ chế độ Hồi giáo Iran về mặt chính trị, trừng phạt kinh tế khiến Iran rơi vào khủng hoảng. Hơn nữa cùng với những đe dọa quân sự càng làm gia tăng cảm giác bất an của Tehran. Tất cả đều là những nguyên nhân khiến Iran kiên trì chủ nghĩa chống Mỹ trong thời gian dài.
Tuy nhiên, trong mâu thuẫn Mỹ – Iran, một mâu thuẫn đặc biệt chính là yếu tố Israel, đồng minh của Mỹ đồng thời cũng là đối tượng bị Iran gọi là “Tiểu Sa-tăng” và kiên quyết đối đầu. Mâu thuẫn giữa Mỹ, Israel và Iran tại Trung Đông được thể hiện tập trung thông qua xung đột Iran – Israel. Cụ thể:
Mỹ lợi dụng mâu thuẫn Israel – Iran, vừa thúc đẩy bình thường hóa quan hệ giữa các nước Ả Rập với Israel, vừa thành lập liên minh giữa Israel và các “quốc gia Ả Rập ôn hòa” để đối phó với Iran. Iran thì lấy lý do Israel là đại diện cho lợi ích của Mỹ, thông qua việc chống và tấn công Israel để giành tính chính danh, đồng thời xây dựng “Trục Kháng chiến” chống lại Mỹ và Israel.
Israel ra sức thúc đẩy “thuyết mối đe dọa Iran”, liên tục vận động hành lang tác động tới Mỹ, phản đối việc Mỹ và Iran hòa giải, đặc biệt phản đối Mỹ ký kết thỏa thuận hạt nhân với Iran nhằm duy trì tối đa sự đối đầu Mỹ – Iran, khiến Mỹ kiềm chế và trừng phạt Iran.
Do đó, mâu thuẫn Mỹ – Iran tại Trung Đông đã chuyển hóa thành mâu thuẫn Iran – Israel. Và ngược lại, xung đột Iran – Israel cũng chính là một phần quan trọng trong mâu thuẫn Mỹ – Iran. Đây cũng là lý do cốt lõi khiến xung đột Iran – Israel, vốn bùng phát từ cuộc chiến Israel – Palestine, leo thang thành đụng độ trực tiếp giữa hai bên và kéo Mỹ vào vòng xoáy.
Biên dịch: Nguyễn Phượng
Tác giả: Giáo sư Lưu Trung Dân – giáo sư Viện Nghiên cứu Trung Đông, Đại học Ngoại ngữ Thượng Hải.
Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả, không nhất thiết phản ánh quan điểm của Nghiên cứu Chiến lược. Mọi trao đổi học thuật và các vấn đề khác, quý độc giả có thể liên hệ với ban biên tập qua địa chỉ mail: [email protected]
