Trong những diễn biến đối đầu toàn diện giữa Ukraie với Nga gần đây, chính quyền Kiev đã đẩy cao sự thù địch bằng việc thực hiện hành động khai quật mộ của các chiến sĩ Hồng quân Liên xô tại Ukraine. Kiev muốn xoá bỏ hoàn toàn các giá trị từ lịch sử bất chấp những rào cản về đạo đức đối với những người đã khuất. Trong bối cảnh căng thẳng hiện tại, câu chuyện này mở ra nhiều khía cạnh đáng suy ngẫm về ký ức, danh dự và khả năng hòa giải giữa hai nước.
Bối cảnh và diễn biến sự việc
Trong bối cảnh xung đột Nga-Ukraine đã bước sang năm thứ tư với những diễn biến phức tạp, vấn đề xử lý di sản lịch sử từ thời Liên Xô một lần nữa trở thành tâm điểm gây tranh cãi. Chính sách “phi-Nga hóa” và “phi-Xô viết hóa” mà Ukraine đã thực hiện từ sau năm 2014, đặc biệt được đẩy mạnh kể từ khi xung đột bùng nổ vào tháng 2/2022, không chỉ dừng lại ở việc đổi tên đường phố hay dỡ bỏ tượng đài mà đã mở rộng đến cả những khu tưởng niệm linh thiêng.
Thành phố Lviv, từ lâu được coi là “thủ phủ văn hóa” của miền Tây Ukraine, mang trong mình những lớp lịch sử phức tạp. Là thành phố từng bị kiểm soát bởi Đế chế Áo-Hungary, sau đó chuyển sang Ba Lan, rồi được Liên Xô sáp nhập vào năm 1939, Lviv không chỉ là biểu tượng của chủ nghĩa dân tộc Ukraine mà còn là nơi chứng kiến những thay đổi địa chính trị sâu sắc của thế kỷ 20. Trong Thế chiến II, thành phố này đã trải qua ba lần đổi chủ giữa Liên Xô, Đức phát xít và lại về tay Hồng quân vào tháng 7/1944.
Chính trong bối cảnh lịch sử phức tạp đó, sự việc khai quật mộ các chiến sĩ Hồng quân Liên Xô tại Lviv không chỉ là một quyết định hành chính đơn thuần mà còn phản ánh những căng thẳng sâu xa về nhận thức lịch sử và bản sắc dân tộc trong bối cảnh xung đột hiện tại.
Vào đầu tháng 7/2025, chính quyền thành phố Lviv đã bắt đầu tiến hành khai quật khu tưởng niệm “Đồi Vinh Quang” (Hill of Glory), một trong những khu tưởng niệm quan trọng nhất dành cho các chiến sĩ Hồng quân Liên Xô hy sinh trong việc giải phóng thành phố khỏi quân phát xít Đức năm 1944. Công tác khai quật đã được thực hiện đối với 355 hài cốt chiến sĩ Liên Xô, trong đó có mộ của Anh hùng Liên Xô Nikolai Kuznetsov – một trong những nhân vật nổi tiếng của phong trào du kích chống phát xít.
Nikolai Kuznetsov, sinh năm 1911 tại vùng Ural, là một điệp viên huyền thoại của tình báo Liên Xô trong Thế chiến II. Ông đã thâm nhập vào bộ máy tình báo Đức với danh tính giả là sĩ quan Wehrmacht Paul Siebert, thực hiện nhiều nhiệm vụ đặc biệt trước khi hy sinh trong một cuộc giao tranh với lực lượng dân tộc chủ nghĩa Ukraine vào tháng 3/1944, chỉ vài tháng trước khi Lviv được giải phóng.
Lý do chính thức mà chính quyền Lviv đưa ra cho việc khai quật là do nhu cầu quy hoạch đô thị và phát triển cơ sở hạ tầng. Theo kế hoạch, khu đất nơi tọa lạc khu tưởng niệm sẽ được sử dụng cho các dự án xây dựng công cộng. Tuy nhiên, nhiều nhà quan sát cho rằng đây chỉ là lý do bề ngoài, trong khi động lực thực sự xuất phát từ chính sách xóa bỏ các dấu ấn của thời kỳ Liên Xô.
Quá trình khai quật được thực hiện trong sự im lặng tương đối của truyền thông địa phương, cho đến khi thông tin được lan truyền trên các mạng xã hội và thu hút sự chú ý của dư luận quốc tế. Hình ảnh những chiếc quan tài gỗ được đào lên và xếp thành hàng tại một kho bãi tạm thời đã gây ra làn sóng phẫn nộ mạnh mẽ, không chỉ từ phía Nga mà còn từ nhiều nước có truyền thống tôn trọng những người hy sinh trong cuộc chiến chống phát xít.
Phản ứng đầu tiên và mạnh mẽ nhất đến từ chính cộng đồng địa phương tại Lviv. Mặc dù thành phố này được biết đến với xu hướng dân tộc chủ nghĩa mạnh mẽ và thái độ thù địch với di sản Xô viết, nhiều cư dân lớn tuổi, đặc biệt là những người có gia đình từng tham gia kháng chiến chống phát xít, đã bày tỏ sự bất bình với quyết định này. Họ cho rằng dù có quan điểm chính trị như thế nào, việc xúc phạm đến nơi an nghỉ của những người đã hy sinh để giải phóng thành phố khỏi ách thống trị phát xít là không thể chấp nhận được.
Từ phía Nga, phản ứng diễn ra ngay lập tức và quyết liệt. Bộ Ngoại giao Nga đã ra tuyên bố lên án mạnh mẽ hành động của Ukraine, gọi đây là “sự báng bổ đối với ký ức của những anh hùng đã hy sinh vì hòa bình và tự do của châu Âu.” Tổng thống Putin đã chỉ đạo các cơ quan liên quan chuẩn bị các biện pháp đáp trả, bao gồm cả khả năng ngừng các cuộc đàm phán trao đổi tù binh đang được tiến hành thông qua các kênh trung gian.
Các nước cựu Liên Xô khác cũng nhanh chóng lên tiếng. Belarus đã triệu hồi Đại sứ Ukraine về nước để tham vấn, trong khi Kazakhstan và các nước Trung Á bày tỏ “sự quan ngại sâu sắc” về việc xử lý các khu tưởng niệm liên quan đến lịch sử chung của các dân tộc Liên Xô cũ.
Cộng đồng quốc tế có phản ứng thận trọng hơn. Liên minh châu Âu, mặc dù ủng hộ Ukraine trong xung đột với Nga, đã kêu gọi “xử lý vấn đề một cách nhạy cảm và tôn trọng.” Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD) đã nhắc nhở Ukraine về các cam kết quốc tế trong việc bảo vệ di sản lịch sử và tôn trọng những người đã khuất.
Tranh cãi và quan điểm pháp lý về vụ việc này
Chính tại thời điểm căng thẳng cao độ, thị trưởng Lviv Andriy Sadovyi đã đưa ra một đề xuất khiến dư luận quốc tế “dậy sóng”. Trong một cuộc họp báo ngày 15/7/2025, ông tuyên bố sẵn sàng “trao đổi” 355 hài cốt chiến sĩ Hồng quân vừa được khai quật để lấy lại các tù binh Ukraine đang bị giam giữ tại Nga. Ông khẳng định: “Chúng tôi quý trọng người sống hơn kẻ chết. Nếu Nga thực sự quan tâm đến những hài cốt này, họ có thể đổi lấy những người Ukraine còn sống đang bị giam cầm bất công.”
Đề xuất này ngay lập tức gây ra phản ứng dữ dội từ nhiều phía. Tổ chức Ân xá Quốc tế đã ra tuyên bố gọi đây là “hành động vô nhân đạo và vi phạm các chuẩn mực quốc tế cơ bản.” Ủy ban Chữ thập đỏ Quốc tế cũng bày tỏ “sự quan ngại nghiêm trọng” về việc sử dụng hài cốt người đã khuất như một công cụ mặc cả chính trị.
Những người ủng hộ đề xuất của thị trưởng Sadovyi lập luận rằng trong bối cảnh chiến tranh, ưu tiên hàng đầu phải là cứu những người còn sống. Họ cho rằng Nga đã sử dụng các vấn đề lịch sử như một phương tiện gây áp lực chính trị, do đó Ukraine có quyền sử dụng cùng chiến thuật. Một số nhà hoạt động dân tộc chủ nghĩa Ukraine thậm chí đi xa hơn, cho rằng những chiến sĩ Hồng quân này là “kẻ xâm lược” chứ không phải “người giải phóng,” và việc di dời họ là hoàn toàn chính đáng.
Tuy nhiên, phe phản đối lại cho rằng đây là sự vi phạm nghiêm trọng các nguyên tắc nhân đạo cơ bản. Họ nhắc nhở rằng những chiến sĩ Hồng quân đã hy sinh để chống lại chủ nghĩa phát xít – kẻ thù chung của nhân loại – và việc xúc phạm đến nơi an nghỉ của họ là không thể biện minh bằng bất kỳ lý do chính trị nào. Nhiều nhà sử học và nhà nhân quyền đã cảnh báo rằng tiền lệ này có thể mở đường cho những hành động tương tự ở nơi khác, đe dọa đến nguyên tắc bất khả xâm phạm của nghĩa trang và khu tưởng niệm.
Để hiểu rõ cơ sở pháp lý cho hành động của chính quyền Lviv, cần xem xét hệ thống luật pháp Ukraine liên quan đến di sản Xô viết. Từ năm 2015, Ukraine đã thông qua một loạt luật được gọi là “luật phi-cộng sản hóa,” trong đó có Luật về lên án chế độ cộng sản và chế độ xã hội chủ nghĩa quốc gia ở Ukraine. Luật này quy định việc loại bỏ các biểu tượng, tên gọi và di tích liên quan đến thời kỳ Liên Xô.
Theo luật này, các khu tưởng niệm, tượng đài và nghĩa trang liên quan đến Hồng quân Liên Xô được phân loại thành nhiều nhóm khác nhau. Những khu tưởng niệm “thuần túy chính trị” – như tượng Lenin hay các lãnh đạo đảng Cộng sản – phải được dỡ bỏ hoàn toàn. Tuy nhiên, đối với các khu tưởng niệm “lịch sử” – như nghĩa trang các chiến sĩ hy sinh trong Thế chiến II – luật pháp Ukraine có quy định mơ hồ hơn, cho phép “di dời khi có nhu cầu quy hoạch đô thị hợp lý.”
Đặc biệt, Ukraine cũng có nghĩa vụ pháp lý đối với hài cốt các chiến sĩ nước ngoài theo Luật về Nghĩa trang và Dịch vụ Tang lễ số 1102-XIV. Luật này quy định rõ ràng rằng “hài cốt các chiến sĩ nước ngoài hy sinh trên lãnh thổ Ukraine phải được đối xử với sự tôn trọng đặc biệt,” và việc di dời chỉ có thể thực hiện “sau khi có sự đồng ý của nước có quốc tịch của người đã khuất hoặc người thân của họ.”
Trong trường hợp này, chính quyền Lviv đã không thực hiện thủ tục xin phép Nga – nước kế thừa pháp lý của Liên Xô – cũng như không thông báo trước cho các gia đình của những chiến sĩ đã khuất. Điều này đã tạo ra cơ sở pháp lý cho các cáo buộc vi phạm luật pháp quốc tế.
Từ góc độ luật pháp quốc tế, vụ việc khai quật mộ các chiến sĩ Hồng quân tại Lviv vi phạm nhiều nguyên tắc và hiệp ước quan trọng. Trước hết, Công ước Geneva lần thứ I năm 1949 về cải thiện tình trạng thương binh trong các lực lượng vũ trang trên đất liền có quy định rõ ràng về việc tôn trọng và bảo vệ mộ phần của các chiến sĩ đã hy sinh.
Ngoài ra, Hiệp ước châu Âu về Bảo vệ Di sản Khảo cổ học (1992) mà Ukraine đã ký kết cũng có những quy định liên quan. Mặc dù nghĩa trang quân sự không hoàn toàn thuộc phạm vi “di sản khảo cổ học,” nhưng các nguyên tắc chung về “tôn trọng giá trị lịch sử và văn hóa của các di tích” vẫn có thể được áp dụng.
Đặc biệt quan trọng là nguyên tắc “tôn trọng nghĩa trang quân sự” đã được quốc tế hóa thông qua nhiều hiệp ước song phương và đa phương. Chẳng hạn, Hiệp định về hợp tác trong việc tìm kiếm, quy tập và xác định danh tính các chiến sĩ mất tích trong Thế chiến II, được ký kết giữa nhiều nước châu Âu, quy định rằng “các nghĩa trang quân sự phải được duy trì vĩnh viễn và không được di dời trừ khi có sự đồng ý của tất cả các bên liên quan.”
Về tiền lệ quốc tế, có thể tham khảo vụ việc tương tự xảy ra tại Estonia năm 2007, khi chính phủ nước này quyết định di dời tượng đài “Chiến sĩ Đồng” (Bronze Soldier) cùng với nghĩa trang các chiến sĩ Hồng quân khỏi trung tâm thủ đô Tallinn. Mặc dù quyết định này cũng gây ra phản ứng mạnh mẽ từ Nga và cộng đồng người Nga tại Estonia, nhưng điều quan trọng là chính phủ Estonia đã thực hiện việc di dời một cách trang trọng, tái an táng các hài cốt tại một nghĩa trang quân sự mới và duy trì đầy đủ các nghi lễ tưởng niệm.
Trường hợp khác có thể tham khảo là việc xử lý các nghĩa trang quân sự Đức tại Pháp sau Thế chiến II. Mặc dù có nhiều “phong trào bài Đức” mạnh mẽ, chính phủ Pháp vẫn quyết định duy trì và bảo vệ các nghĩa trang này, thể hiện nguyên tắc rằng “chiến tranh kết thúc ở những nơi an nghỉ của người đã khuất.”
Tuy nhiên, tình hình tại Ukraine có những đặc thù riêng. Xung đột Nga-Ukraine vẫn đang diễn ra, và việc áp dụng các nguyên tắc thời bình vào bối cảnh chiến tranh gặp nhiều khó khăn. Một số chuyên gia pháp lý quốc tế cho rằng Ukraine có thể viện dẫn “tình trạng khẩn cấp quốc gia” để biện minh cho những hành động không tuân thủ hoàn toàn các cam kết quốc tế thường thời.
Dù vậy, đa số các chuyên gia vẫn cho rằng việc sử dụng hài cốt người đã khuất như một “công cụ ngoại giao” là vi phạm nghiêm trọng các chuẩn mực quốc tế cơ bản, bất kể trong bối cảnh nào. Họ cảnh báo rằng tiền lệ này có thể tạo ra một “tiền lệ nguy hiểm” cho các xung đột tương lai, khi mà những nơi an nghỉ thiêng liêng có thể bị biến thành “con bài mặc cả” trong các cuộc đàm phán chính trị.
Phân tích nhiều chiều và các tác động của vụ việc
Nhìn lại vai trò lịch sử của Hồng quân trong việc giải phóng Lviv, vào tháng 7/1944, sau gần ba năm bị chiếm đóng bởi quân Đức phát xít, thành phố Lviv đã được giải phóng trong cuộc tấn công quy mô lớn của Mặt trận Ukraine thứ nhất do Tướng Ivan Konev chỉ huy. Cuộc chiến đấu để giải phóng thành phố đã kéo dài từ ngày 21 đến 27/7/1944, với sự tham gia của hơn 200,000 binh sĩ Hồng quân và hàng nghìn chiến sĩ du kích địa phương.
Trong số những người hy sinh, nhiều chiến sĩ đã thể hiện lòng dũng cảm phi thường. Trung úy Alexander Matrosov đã lao mình che lỗ châu mai của địch để đồng đội tiến công. Thiếu tá Pavel Batov đã chỉ huy đơn vị của mình chiến đấu đến hơi thở cuối cùng để bảo vệ một bệnh viện đầy thường dân. Những câu chuyện như vậy không chỉ là huyền thoại quân sự mà còn là minh chứng cho tinh thần hy sinh vì hòa bình và tự do.
Tuy nhiên, cách nhìn về lịch sử ở Ukraine đã thay đổi đáng kể sau khi nước này độc lập năm 1991, đặc biệt từ sau Cách mạng Cam năm 2004 và cuộc khủng hoảng 2014. Thay vì coi Hồng quân là lực lượng giải phóng, một bộ phận không nhỏ người Ukraine hiện nay nhìn nhận họ như “kẻ chiếm đóng mới” thay thế cho Đức phát xít. Quan điểm này được củng cố bởi những sự kiện lịch sử sau đó, bao gồm việc Liên Xô sáp nhập các vùng lãnh thổ phía Tây Ukraine và thực hiện các chính sách đàn áp đối với phong trào dân tộc chủ nghĩa.
Sự thay đổi cách nhìn lịch sử này không phải là hiện tượng riêng của Ukraine. Nhiều nước Đông Âu sau khi thoát khỏi ảnh hưởng của Liên Xô đều trải qua quá trình “tái định nghĩa” lịch sử của mình. Tuy nhiên, điều đặc biệt ở Ukraine là sự phân hóa mạnh mẽ giữa các vùng: miền Tây có xu hướng dân tộc chủ nghĩa mạnh và thù địch với di sản Xô viết, trong khi miền Đông và Nam vẫn giữ những tình cảm tích cực đối với quá khứ Liên Xô.
Vụ việc khai quật mộ các chiến sĩ Hồng quân không thể tách rời khỏi chiến lược “phi-Nga hóa” toàn diện mà Ukraine đã thực hiện, đặc biệt là từ khi xung đột với Nga bùng nổ. Đây không chỉ là việc thay đổi tên đường phố hay dỡ bỏ tượng đài, mà còn là một cuộc “chiến tranh ký ức” nhằm xây dựng bản sắc dân tộc Ukraine hoàn toàn tách biệt khỏi ảnh hưởng của Nga và Liên Xô.
Từ góc độ của chính quyền Ukraine, việc loại bỏ các biểu tượng Xô viết được coi là cần thiết để “giải phóng tinh thần” của dân tộc và tạo ra sự đoàn kết quốc gia trong bối cảnh đối mặt với “cuộc xâm lược của Nga.” Họ lập luận rằng Nga đã sử dụng di sản Xô viết như một công cụ để duy trì ảnh hưởng và can thiệp vào nội bộ Ukraine, do đó việc xóa bỏ những dấu ấn này là một phần của quá trình “phi thực dân hóa.”
Tuy nhiên, việc sử dụng vấn đề lịch sử phục vụ mục tiêu chính trị hiện tại cũng tạo ra những hệ lụy không mong muốn. Khi đề xuất “trao đổi” hài cốt lấy tù binh, thị trưởng Lviv đã vô tình biến những anh hùng chống phát xít thành “con bài mặc cả” chính trị. Điều này không chỉ gây tổn hại đến hình ảnh của Ukraine trên trường quốc tế mà còn tạo ra tiền lệ nguy hiểm cho việc “thương mại hóa” các giá trị thiêng liêng.
Tác động đến quan hệ với các nước cựu Liên Xô cũng rất đáng kể. Belarus, Kazakhstan, và các nước Trung Á – những nước vẫn duy trì quan hệ tốt với cả Nga và Ukraine – đã bày tỏ sự quan ngại về việc xử lý di sản chung. Điều này có thể ảnh hưởng đến khả năng của Ukraine trong việc tìm kiếm sự ủng hộ từ các nước này trong các diễn đàn quốc tế.
Từ góc độ nhân văn, vụ việc đặt ra những câu hỏi sâu sắc về quyền được yên nghỉ của người đã khuất và trách nhiệm đạo đức của người sống đối với những người đã hy sinh. Trong hầu hết các nền văn hóa trên thế giới, nghĩa trang được coi là nơi thiêng liêng, bất khả xâm phạm. Việc làm phiền đến nơi an nghỉ của người chết, đặc biệt là những người đã hy sinh vì nghĩa cả, được xem như một hành động báng bổ.
Đặc biệt đau lòng là việc nhiều gia đình của các chiến sĩ đã khuất – những người hiện đang sống tại Nga, Belarus, Ukraine và các nước cựu Liên Xô khác – không được thông báo trước về quyết định khai quật. Bà Elena Kuznetsova, cháu gái của Anh hùng Nikolai Kuznetsov, trong một cuộc phỏng vấn với báo chí Nga đã bày tỏ: “Ông tôi đã hy sinh để bảo vệ người dân Lviv khỏi phát xít. Giờ đây, chính những người mà ông đã cứu lại đối xử với ông như thế này. Đây có phải là sự tri ân không?”
Quan điểm của các nhà nhân đạo học và triết học cũng rất đáng chú ý. Giáo sư Emmanuel Levinas, nhà triết học nổi tiếng về đạo đức, từng viết: “Khuôn mặt của kẻ khác, kể cả khi đã chết, vẫn mang trong mình một yêu cầu đạo đức tuyệt đối về sự tôn trọng.” Theo quan điểm này, việc xúc phạm đến người đã khuất không chỉ là vấn đề pháp lý hay chính trị, mà còn là một sự suy thoái đạo đức cơ bản.
Mặt khác, một số nhà đạo đức học cũng lập luận rằng trong hoàn cảnh chiến tranh, ưu tiên cao nhất phải dành cho người sống. Họ cho rằng nếu việc “trao đổi” hài cốt có thể cứu được những tù binh Ukraine đang bị giam cầm, thì đây có thể là một quyết định đạo đức chấp nhận được. Tuy nhiên, quan điểm này bị phản bác mạnh mẽ bởi đa số các nhà tư tưởng, với lập luận rằng việc sử dụng người chết như “hàng hóa trao đổi” sẽ tạo ra tiền lệ nguy hiểm và làm suy thoái các giá trị nhân văn cơ bản.
Vụ việc đã có tác động tiêu cực đáng kể đến hình ảnh và vị thế quốc tế của Ukraine. Mặc dù các nước phương Tây vẫn ủng hộ Ukraine trong xung đột với Nga, nhưng nhiều chính phủ và tổ chức quốc tế đã bày tỏ sự “khó xử” trước hành động này. Liên minh châu Âu, trong một tuyên bố thận trọng, đã kêu gọi Ukraine “xem xét lại” quyết định và “tìm kiếm các giải pháp phù hợp với các chuẩn mực quốc tế.”
Nga, như dự đoán, đã tận dụng tối đa vụ việc này trong chiến dịch tuyên truyền của mình. Kremlin đã sử dụng hình ảnh những chiếc quan tài được xếp trong kho bãi như bằng chứng cho những cáo buộc về “bản chất phát xít” của chế độ Ukraine. Truyền thông Nga đã liên tục phát sóng các chương trình đặc biệt về vụ việc, so sánh nó với những tội ác của Đức phát xít đối với nghĩa trang Xô viết trong Thế chiến II.
Điều đáng lo ngại hơn là phản ứng từ một số nước châu Âu có cộng đồng người Nga đông đảo. Tại Đức, các tổ chức người Nga và người có gốc Liên Xô đã tổ chức nhiều cuộc biểu tình phản đối trước các lãnh sự quán Ukraine. Ở Pháp, một số chính trị gia cánh hữu đã sử dụng vụ việc để chỉ trích chính sách ủng hộ Ukraine của chính phủ, lập luận rằng “chúng ta đang ủng hộ một chế độ không tôn trọng cả người chết.”
Tác động đến nỗ lực hòa giải trong tương lai cũng rất đáng quan ngại. Các nhà ngoại giao và nhà hòa giải quốc tế lo ngại rằng vụ việc này sẽ tạo ra thêm một “vết thương cảm xúc” sâu sắc giữa hai dân tộc Nga và Ukraine, khiến cho quá trình hòa giải sau khi xung đột kết thúc trở nên khó khăn hơn. Đại sứ Thụy Sĩ tại OSCE đã nhận xét: “Hòa bình không chỉ được xây dựng trên các hiệp ước chính trị, mà còn trên sự hàn gắn những vết thương tâm hồn. Vụ việc này đang làm sâu thêm những vết thương đó.”
Dự báo quan hệ Nga-Ukraine và tác động đối với Việt Nam
Vụ việc khai quật mộ các chiến sĩ Hồng quân tại Lviv không chỉ là một sự kiện đơn lẻ mà còn là biểu hiện của xu hướng “băng giá hóa” sâu sắc trong quan hệ Nga-Ukraine. Các chuyên gia quan hệ quốc tế dự báo rằng ngay cả khi xung đột quân sự kết thúc, những vấn đề lịch sử và văn hóa như vậy sẽ tiếp tục tạo ra rào cản lớn trong quá trình bình thường hóa quan hệ song phương.
Khả năng leo thang căng thẳng từ các vấn đề lịch sử là rất cao. Nga đã tuyên bố sẽ có “các biện pháp đáp trả tương xứng” đối với việc xúc phạm những người anh hùng Liên Xô. Điều này có thể bao gồm việc ngừng hợp tác trong các kênh nhân đạo, từ chối tham gia các cuộc đàm phán trao đổi tù binh, hoặc thậm chí là có những hành động “trả đũa” tương tự đối với các di tích Ukraine trên lãnh thổ Nga.
Triển vọng hòa giải và bình thường hóa quan hệ trong tương lai xa phụ thuộc rất nhiều vào sự thay đổi thế hệ lãnh đạo và dư luận công chúng ở cả hai nước. Thế hệ trẻ ở Ukraine, đặc biệt là những người sinh sau năm 1991, có xu hướng ít gắn bó với di sản Xô viết và có thái độ thù địch hơn đối với Nga. Ngược lại, thế hệ này cũng ít bị ảnh hưởng bởi những thù hận lịch sử cụ thể, do đó có thể dễ dàng hòa giải hơn nếu có các chính sách đúng đắn.
Vai trò của cộng đồng quốc tế trong quá trình hòa giải sẽ rất quan trọng. Các tổ chức quốc tế như EU, OSCE, hay Hội đồng châu Âu sẽ cần phải phát triển những cơ chế mới để xử lý các tranh chấp lịch sử, không chỉ dựa vào các nguyên tắc pháp lý mà còn phải tính đến các yếu tố tâm lý và văn hóa.
Vụ việc Lviv đã tạo ra những rạn nứt trong quan hệ của Ukraine với các nước cựu Liên Xô khác. Belarus, Kazakhstan, Uzbekistan và nhiều nước khác đều có số lượng lớn công dân từng phục vụ trong Hồng quân và hy sinh trong Thế chiến II. Việc Ukraine xử lý thiếu tôn trọng đối với di sản chung này đã làm tổn hại đến uy tín của nước này trong khu vực.
Sự phân hóa trong khối Đông Âu và CIS ngày càng rõ rệt. Trong khi các nước Baltic (Estonia, Latvia, Lithuania) có thể ủng hộ hành động của Ukraine vì họ cũng đã thực hiện các chính sách tương tự, thì các nước như Kazakhstan, Belarus, hay Armenia lại bày tỏ sự quan ngại. Điều này có thể dẫn đến việc hình thành hai “trục” khác nhau trong không gian hậu Liên Xô: một trục “thù địch Nga” gồm Ukraine và các nước Baltic, và một trục “trung lập hoặc thân Nga” gồm các nước còn lại.
Ảnh hưởng đến cân bằng địa chính trị Âu-Á cũng đáng kể. Trung Quốc, với tư cách là đối tác chiến lược của Nga, có thể sử dụng vụ việc này để chỉ trích “tiêu chuẩn kép” của phương Tây trong việc xử lý các vấn đề lịch sử. Bắc Kinh có thể lập luận rằng nếu phương Tây chấp nhận việc Ukraine xúc phạm đến những người anh hùng chống phát xít, thì tại sao lại chỉ trích Trung Quốc về các vấn đề lịch sử với Nhật Bản?
Tác động đối với Việt Nam
Việt Nam đang đối mặt với một thách thức ngoại giao phức tạp trong việc duy trì quan hệ cân bằng với cả Nga và Ukraine. Nga là đối tác chiến lược toàn diện của Việt Nam từ năm 2012, với mối quan hệ gắn bó sâu sắc từ thời Liên Xô. Trong khi đó, Ukraine cũng là một đối tác quan trọng của Việt Nam, đặc biệt trong lĩnh vực nông nghiệp và giáo dục.
Trước vụ việc Lviv, Việt Nam đã chọn lập trường thận trọng, kêu gọi “tôn trọng các chuẩn mực quốc tế và truyền thống nhân văn.” Tuy nhiên, áp lực từ nhiều phía để Việt Nam có lập trường rõ ràng hơn trong việc lên án Ukraine đang gia tăng. Điều này tạo ra khó khăn cho Việt Nam trong các diễn đàn đa phương như Liên Hợp Quốc hay ASEAN+.
Kinh nghiệm “ngoại giao cây tre” của Việt Nam – khả năng uốn cong nhưng không gãy trong các tình huống phức tạp – sẽ đứng trước một thử thách lớn. Việt Nam sẽ cần phải tìm ra những cách thức tinh tế để tránh phải chọn phe, có thể thông qua việc nhấn mạnh các nguyên tắc chung như “tôn trọng chủ quyền” và “giải quyết tranh chấp bằng hòa bình.”
Ảnh hưởng kinh tế đối với Việt Nam là đa chiều. Về phía Nga, các dự án hợp tác lớn như nhà máy điện hạt nhân Ninh Thuận, hay các thương vụ mua sắm vũ khí, có thể bị ảnh hưởng nếu quan hệ Nga-Ukraine tiếp tục xấu đi và kéo theo các lệnh trừng phạt mới từ phương Tây.
Thương mại với Nga, đặc biệt trong lĩnh vực năng lượng và nông sản, cũng có thể gặp khó khăn. Nga là một trong những nhà cung cấp phân bón quan trọng cho Việt Nam, và việc leo thang căng thẳng có thể làm gián đoạn chuỗi cung ứng này. Ngược lại, cơ hội hợp tác với Ukraine trong lĩnh vực nông nghiệp có thể mở ra, đặc biệt khi Ukraine cần tìm kiếm các thị trường mới để thay thế các đối tác truyền thống.
Tác động đến chuỗi cung ứng toàn cầu ảnh hưởng đến Việt Nam chủ yếu thông qua giá cả hàng hóa. Xung đột Nga-Ukraine đã làm tăng giá nhiều mặt hàng cơ bản như lúa mì, phân bón, và năng lượng. Nếu căng thẳng tiếp tục leo thang, Việt Nam – một nước phụ thuộc nhiều vào nhập khẩu các mặt hàng này – sẽ phải đối mặt với áp lực lạm phát gia tăng.
Hợp tác quốc phòng Việt-Nga, một trụ cột quan trọng trong quan hệ song phương, có thể bị ảnh hưởng nếu Việt Nam bị coi là “không đủ ủng hộ” lập trường của Nga trong vụ việc Lviv. Nga có thể trì hoãn việc chuyển giao công nghệ quốc phòng, hoặc tăng giá các hợp đồng vũ khí đã ký kết.
Tác động đến cân bằng an ninh khu vực Đông Nam Á cũng đáng quan tâm. Nếu quan hệ Nga-phương Tây tiếp tục xấu đi, Nga có thể tăng cường sự hiện diện quân sự ở Thái Bình Dương để đối trọng với Mỹ. Điều này có thể làm gia tăng căng thẳng trong khu vực, đặc biệt ở Biển Đông nơi Việt Nam có nhiều tranh chấp về chủ quyền với một số quốc gia láng giềng.
Bài học về xử lý các tranh chấp lãnh thổ từ vụ việc Ukraine cũng có ý nghĩa đối với Việt Nam. Việc Ukraine sử dụng các vấn đề lịch sử như công cụ chính trị cho thấy tầm quan trọng của việc tách biệt các tranh chấp hiện tại khỏi những thù hận lịch sử, điều mà Việt Nam cần lưu ý trong việc xử lý quan hệ với các nước lân cận.
Cộng đồng người Việt tại Nga và Ukraine, ước tính khoảng 30.000 người, đang trở thành “con tin” của căng thẳng chính trị. Nhiều gia đình người Việt có con em học tập tại cả hai nước, và họ lo lắng về việc các chương trình trao đổi giáo dục có thể bị gián đoạn. Chính phủ Việt Nam đã chỉ đạo các cơ quan đại diện tăng cường bảo vệ quyền lợi của kiều bào trong bối cảnh này.
Ảnh hưởng đến quan hệ giáo dục và văn hóa cũng rất đáng kể. Việt Nam có truyền thống hợp tác giáo dục lâu dài với cả Nga và Ukraine, đặc biệt trong các lĩnh vực khoa học kỹ thuật và y học. Việc leo thang căng thẳng có thể làm gián đoạn các chương trình này, ảnh hưởng đến hàng nghìn sinh viên Việt Nam đang theo học tại hai nước.
Bài học về xử lý di sản lịch sử trong bối cảnh đa dạng văn hóa rất có ý nghĩa đối với Việt Nam. Như một nước có lịch sử phức tạp với nhiều tộc người và tôn giáo khác nhau, Việt Nam cần rút kinh nghiệm về tầm quan trọng của việc tôn trọng và bảo vệ di sản văn hóa của tất cả các cộng đồng, tránh để các vấn đề lịch sử trở thành nguồn gốc của chia rẽ xã hội.
Trước tình hình phức tạp này, Việt Nam nên duy trì lập trường trung lập và cân bằng, không thiên về bất kỳ phe nào. Điều này không có nghĩa là thờ ơ, mà là đề cao các nguyên tắc chung của luật pháp quốc tế và nhân đạo. Việt Nam có thể tham khảo mô hình của Thụy Sĩ hoặc Singapore trong việc duy trì quan hệ với các bên đối địch.
Phát huy vai trò cầu nối trong hòa giải là một hướng đi tích cực. Với uy tín và kinh nghiệm trong việc giải quyết các xung đột quốc tế, Việt Nam có thể đề xuất tổ chức các diễn đàn đối thoại không chính thức giữa các bên, tương tự như những gì đã làm trong vấn đề Triều Tiên.
Tăng cường hợp tác nhân đạo với cả hai bên là cách để Việt Nam thể hiện thiện chí mà không phải chọn phe. Việt Nam có thể đề xuất hỗ trợ việc tìm kiếm, quy tập hài cốt các chiến sĩ, hoặc hỗ trợ nhân đạo cho các nạn nhân của xung đột.
Cuối cùng, Việt Nam cần rút kinh nghiệm cho việc xử lý các vấn đề lịch sử nhạy cảm trong nước. Vụ việc Ukraine cho thấy tầm quan trọng của việc tách biệt các vấn đề lịch sử khỏi chính trị hiện tại, đồng thời tôn trọng cảm xúc và di sản của tất cả các cộng đồng. Điều này đặc biệt có ý nghĩa trong bối cảnh Việt Nam đang đẩy mạnh hội nhập quốc tế và cần duy trì sự đoàn kết dân tộc./.
Tác giả: Như Quỳnh
Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả, không nhất thiết phản ánh quan điểm của Nghiên cứu Chiến lược. Mọi trao đổi học thuật và các vấn đề khác, quý độc giả có thể liên hệ với ban biên tập qua địa chỉ mail: [email protected]
Tài liệu tham khảo
Minh Thu (2025), Thị trưởng Ukraine muốn đổi hàng trăm hài cốt binh sĩ Liên Xô lấy tù binh bị Nga bắt giữ, https://vietnamnet.vn/thi-truong-ukraine-muon-doi-hai-cot-binh-si-lien-xo-lay-tu-binh-bi-nga-bat-giu-2422996.html
Center for Preventive Action, War in Ukraine, https://www.cfr.org/global-conflict-tracker/conflict/conflict-ukraine
Vasco Cotovio, Clare Sebastian and Martin Bourke (2023), Russia is sending museum pieces into war, but experts say they may still be effective, https://edition.cnn.com/2023/05/08/europe/russia-t-55-tanks-ukraine-intl-cmd
