Tóm tắt: Phiên thảo luận chung Khóa 80 Đại hội đồng Liên Hợp Quốc (UNGA 80) diễn ra từ 23–27 và 29/9/2025 tại New York – đúng vào “Tuần lễ cấp cao” kỷ niệm 80 năm thành lập LHQ. Chủ đề chung của kỳ họp là “Cùng nhau tốt đẹp hơn: 80 năm và hơn thế nữa vì hòa bình, phát triển và nhân quyền”. Đây là thời điểm hệ thống quốc tế vừa nhìn lại chặng đường 80 năm hình thành trật tự đa phương sau Thế chiến II, vừa đối mặt với những biến động dữ dội: thế giới đa cực trỗi dậy nhưng thiếu các thiết chế phối hợp hiệu quả, làm dấy lên lo ngại về một kỷ nguyên “hỗn loạn” nếu không tăng cường hợp tác. Trên thực tế, Tổng Thư ký LHQ António Guterres đã cảnh báo tại phiên khai mạc rằng các nguyên tắc của LHQ đang bị “bao vây” trong “thời đại rối loạn liều lĩnh và khổ đau triền miên”, với hàng loạt khủng hoảng từ Gaza, Ukraine đến Sudan. Cục diện quốc tế hiện tại bị đặt dưới sức ép của trạng thái “đa cực cạnh tranh – đa phương phân mảnh”: các cường quốc gia tăng cạnh tranh ảnh hưởng, trong khi các thể chế toàn cầu lại chia rẽ trước nhiều thách thức xuyên quốc gia. Hệ quả là hàng loạt vấn đề nóng – xung đột khu vực kéo dài, khủng hoảng khí hậu, an ninh năng lượng, nợ công chồng chất, và chuẩn mực quản trị công nghệ như trí tuệ nhân tạo (AI) còn gây tranh cãi, tất cả đều được mang lên bàn nghị sự UNGA 80. Bối cảnh đặc biệt này khiến các bài phát biểu của lãnh đạo các nước tại diễn đàn năm nay mang ý nghĩa chính trị sâu sắc: vừa khẳng định những ưu tiên và lo ngại riêng của từng quốc gia, vừa phản chiếu tương quan lực lượng và định hình các xu hướng lớn trong quan hệ quốc tế thời gian tới.
Quan điểm đáng chú ý từ các nhà lãnh đạo quốc tế
Tại diễn đàn UNGA 80, diễn ngôn của lãnh đạo các nước tập trung vào một số cụm chủ đề lớn, phản ánh lập trường và ưu tiên khác biệt giữa các nhóm quốc gia.
Mỹ: Chủ quyền quốc gia trên hết, hoài nghi nghị trình khí hậu và di cư toàn cầu
Trong bài phát biểu ngày 23/9, Tổng thống Mỹ Donald Trump tỏ rõ lập trường “Nước Mỹ trên hết” với trọng tâm là đề cao chủ quyền và an ninh biên giới quốc gia. Ông chỉ trích mạnh mẽ cái gọi là “chương trình toàn cầu hóa di cư” của LHQ, coi đó là nguyên nhân gây ra tình trạng “xâm lấn” biên giới và tội phạm xuyên biên giới. Trump tuyên bố “thí nghiệm biên giới mở đã thất bại” và khẳng định Mỹ đã “đưa số người nhập cư bất hợp pháp về 0” trong nhiều tháng. Ông nhấn mạnh quyền mỗi quốc gia được kiểm soát biên giới của mình, cho rằng LHQ “đáng lẽ phải ngăn chặn xâm lược, chứ không phải tài trợ cho chúng”. Thậm chí, Trump cáo buộc trực tiếp rằng “chính chương trình di cư toàn cầu đã tiếp tay cho nạn buôn người, đặc biệt là buôn trẻ em”, gọi đó là “tà ác”. Về vấn đề khí hậu, Tổng thống Mỹ tỏ thái độ hoài nghi và phản đối các nỗ lực chuyển đổi năng lượng xanh mà ông cho là gây phương hại đến lợi ích kinh tế quốc gia. Ông tuyên bố thẳng thừng rằng việc buộc các nước công nghiệp cắt giảm phát thải là “ý tưởng toàn cầu chủ nghĩa đòi hỏi các nước thành công tự gây đau đớn cho mình”, điều mà Mỹ bác bỏ hoàn toàn. Trump gọi các chính sách khử carbon là “trò lừa đảo năng lượng xanh” và cảnh báo những nước tiếp tục theo đuổi sẽ “thất bại”, đồng thời cam kết Mỹ sẽ “áp thuế đối với những nước gian lận thương mại” để bảo vệ công nghiệp trong nước[1].
Thông điệp của Tổng thống Trump hàm ý Mỹ đang tái định nghĩa vai trò lãnh đạo của mình trên trường quốc tế bằng việc đặt chủ quyền quốc gia, kiểm soát biên giới và lợi ích kinh tế cốt lõi lên hàng đầu. Cách tiếp cận này khiến chính quyền tổng thống Trump đứng ở thế đối nghịch với nhiều nghị trình đa phương về biến đổi khí hậu và di cư do LHQ thúc đẩy, đồng thời tạo căng thẳng với các đồng minh đề cao giá trị toàn cầu chung. Tuy vậy, Trump cũng để ngỏ khả năng hợp tác “theo vụ việc” – tức là hợp tác có điều kiện, mang tính giao dịch song phương khi phù hợp với lợi ích Mỹ.
Bài diễn văn của Trump đã “gạt bỏ ý niệm về một cộng đồng nhân loại chung vượt qua biên giới”, thay vào đó đề cao xã hội các quốc gia có chủ quyền tuyệt đối. Ông sẵn sàng sử dụng ngoại giao nhưng là ngoại giao “có qua có lại” và ưu tiên song phương hơn là đa phương. Cách tiếp cận này phủ nhận nền tảng các khái niệm như nhân quyền phổ quát hay nghĩa vụ bảo vệ môi trường toàn cầu, vì theo Trump đó là những thứ phải xếp sau “lợi ích và văn hóa riêng của mỗi quốc gia có chủ quyền”[2]. Sự đối đầu giữa diễn ngôn của Mỹ và các giá trị truyền thống của LHQ đã tạo nên bầu không khí trầm lắng tại hội trường. Dù vậy, việc Trump nhấn mạnh sẵn sàng làm việc với bất kỳ nước nào trên cơ sở “giao dịch” cho thấy Mỹ vẫn để ngỏ hợp tác quốc tế, nhưng hoàn toàn theo điều kiện của mình.
Trung Quốc: Tham dự sâu vào LHQ để “cải tạo” quản trị toàn cầu từ bên trong
Trái ngược với chủ nghĩa bảo hộ của Mỹ, Đại diện cho Trung Quốc, Thủ tướng Lý Cường phát biểu nhấn mạnh thông điệp ủng hộ chủ nghĩa đa phương và cải tổ trật tự quản trị toàn cầu theo hướng công bằng hơn. Ông lên án các hành động “đơn phương và bá quyền” đang “gây xói mòn kinh tế thế giới và cản trở thực hiện Chương trình 2030”, ám chỉ chính sách bảo hộ, cấm vận từ một số nước lớn. Thủ tướng Trung Quốc tái khẳng định nước này kiên định phản đối bá quyền, tôn trọng bình đẳng chủ quyền của mọi quốc gia và bảo vệ vai trò trung tâm của LHQ trong giải quyết các vấn đề quốc tế. Đáng chú ý, ông quảng bá Sáng kiến Quản trị Toàn cầu (GGI) mà Chủ tịch Tập Cận Bình vừa đề xuất đầu tháng 9/2025, coi đó là “trí tuệ và giải pháp của Trung Quốc nhằm củng cố và hoàn thiện hệ thống quản trị toàn cầu”. Thủ tướng Lý Cường khẳng định Trung Quốc sẵn sàng phối hợp chặt chẽ với LHQ và các nước để “xây dựng hệ thống quản trị công bằng hơn”, nâng cao tiếng nói của “Nam Bán cầu” và chống lại mọi hành vi “bắt nạt và bá quyền” trong quan hệ quốc tế[3].
Trong bài phát biểu, Trung Quốc cũng đưa ra loạt cam kết cụ thể nhằm thể hiện vai trò “nhà cung cấp hàng hóa công toàn cầu”. Thủ tướng Lý cho biết Trung Quốc sẽ tiếp tục theo đuổi mở cửa kinh tế, chia sẻ cơ hội phát triển với các nước khác, đồng thời cam kết đóng góp vào hòa bình, phát triển thông qua việc tài trợ các chương trình hợp tác Nam-Nam và hỗ trợ các sáng kiến LHQ. Cụ thể, Trung Quốc sẽ phối hợp với LHQ lập Quỹ Phát triển Nam-Nam và đóng góp 10 triệu USD vào ngân sách quỹ này; cùng Chương trình Phát triển LHQ (UNDP) thành lập một Trung tâm phát triển bền vững toàn cầu tại Thượng Hải nhằm thúc đẩy thực hiện các Mục tiêu 2030[4]. Về các thách thức mới, Trung Quốc nêu bật đề xuất “Sáng kiến quản trị AI toàn cầu” và kêu gọi thành lập “Tổ chức Hợp tác AI thế giới”, đồng thời nhấn mạnh cần sớm xây dựng bộ quy tắc đạo đức và quản trị AI chung dựa trên nguyên tắc “lấy con người làm trung tâm, công nghệ vì những điều tốt đẹp và công bằng, cùng chia sẻ lợi ích”. Trung Quốc cũng cam kết hành động về khí hậu: Chủ tịch Tập Cận Bình đã gửi thông điệp video tới Hội nghị Thượng đỉnh Khí hậu LHQ, công bố Đóng góp quốc gia (NDC) năm 2035 đầy tham vọng – bao quát mọi ngành và khí nhà kính.
Hàm ý từ thông điệp của Trung Quốc là chiến lược thúc đẩy những chuẩn mực mới có lợi cho mình, thay vì tìm cách lật đổ trật tự hiện hành. Olivia Cheung, giảng viên bộ môn chính trị học tại Đại học King’s College London nhận định, Trung Quốc muốn định hình lại “luật chơi” toàn cầu từ bên trong: họ nhìn nhận hệ thống quản trị quốc tế hiện tại do phương Tây thống trị, thường thiếu công bằng đại diện, nên Trung Quốc chủ trương thay đổi nó theo hướng đề cao vai trò LHQ và tăng tiếng nói các nước đang phát triển[5]. Trung Quốc quan tâm nhất tới “việc đặt LHQ vào vị trí trung tâm” của quản trị toàn cầu để qua đó tăng cường ảnh hưởng và đòn bẩy của mình trong vận hành hệ thống. Đồng thời, Trung Quốc muốn tự trình bày như “trụ cột gìn giữ trật tự hậu chiến” khi Mỹ có dấu hiệu rút lui, dù thực tế Trung Quốc chưa đủ năng lực hay ý muốn thay thế hoàn toàn vai trò của Mỹ. Thay vào đó, Trung Quốc tập trung đào sâu ảnh hưởng ở một số lĩnh vực nhất định và hợp thức hóa luận điểm rằng cần có các chuẩn mực mới phù hợp với cục diện địa chính trị đang nổi lên[6]. Tuy nhiên, dư luận quốc tế cũng tỏ ra hoài nghi: một mặt Trung Quốc nói nhiều về hợp tác đa phương, chủ quyền bình đẳng, mặt khác hành động thực tế đôi khi trái ngược – như việc xâm phạm chủ quyền ở Biển Đông hay thu hẹp quyền tự trị Hong Kong.
Các nước đang phát triển và đảo quốc nhỏ: Đòi hỏi công bằng khí hậu, tài chính thích ứng, quỹ “Tổn thất & Thiệt hại”
Lãnh đạo nhiều quốc gia đang phát triển – đặc biệt là các đảo quốc nhỏ dễ bị tổn thương trước biến đổi khí hậu – đã tận dụng diễn đàn LHQ để kêu gọi mạnh mẽ về tài chính khí hậu công bằng. Một thông điệp chung được lặp lại là cần đặt mục tiêu cụ thể về tài chính thích ứng khí hậu, tạo các công cụ đầu tư quy mô lớn cho hạ tầng chống chịu, và sớm vận hành hiệu quả Quỹ “Tổn thất và Thiệt hại” (Loss & Damage) đã được nhất trí tại COP28. Phát biểu thay mặt nhóm đảo nhỏ, đại diện Liên minh các Quốc đảo nhỏ (AOSIS) nhấn mạnh thực tế bất công: “Trong giai đoạn 2016–2020, các quốc đảo đã trả 26 tỷ USD nợ – gấp 20 lần số tiền họ nhận được cho tài chính thích ứng”, trong khi nước biển dâng buộc họ phải dành phần lớn ngân sách ít ỏi vào các dự án thích ứng[7]. “Điều này không công bằng”, đại diện AOSIS nói, và yêu cầu các nguồn tài chính phải được mở rộng, dễ tiếp cận, cụ thể và dự đoán được để các nước dễ bị tổn thương có thể tồn tại trước khủng hoảng khí hậu.
Tương tự, các nước kém phát triển nhất (LDC) thông qua cố vấn trưởng của nhóm đã kêu gọi mục tiêu “gấp ba lần tài chính thích ứng từ mức 2022 vào năm 2030”, ước tính tương đương tăng từ 32,4 tỷ USD lên khoảng 100 tỷ USD mỗi năm[8]. Mặc dù con số 100 tỷ vẫn chưa thấm vào đâu so với nhu cầu, nhưng “mục tiêu gấp ba” này sẽ “thu hút sự chú ý đến tính cấp bách của việc huy động tài chính thích ứng trong ngắn hạn”.
Điển hình cho tiếng nói của nhóm quốc gia này là Jamaica. Trong bài phát biểu tại UNGA 80, Thủ tướng Andrew Holness thúc giục các nước phát triển phải giữ cam kết và tăng cường tài trợ khí hậu, bởi “thích ứng là vấn đề sống còn” đối với các đảo quốc nhỏ. Bên cạnh đó, ông nêu rõ kiến trúc tài chính toàn cầu hiện tại là bất công cơ bản: các nền kinh tế đã cải cách như Jamaica lại chịu lãi suất vay cao, trong khi mức thu nhập bình quân khiến họ không tiếp cận được vốn ưu đãi, bất chấp dễ tổn thương trước thiên tai. Thủ tướng Jamaica ủng hộ áp dụng Chỉ số Tổn thương Đa chiều (MVI) để đánh giá chính xác nhu cầu phát triển và khả năng hưởng vốn vay ưu đãi của các nước, thay cho tiêu chí thu nhập bình quân đầu người lỗi thời. Ông cũng đề xuất các sáng kiến tài chính sáng tạo như hoán đổi nợ lấy khí hậu, hoán đổi nợ lấy thiên nhiên, và tài chính pha trộn công tư nhằm “giảm gánh nợ đồng thời thu hút đầu tư tư nhân vào phát triển bền vững”. Thủ tướng Holness không quên đề cập các vấn đề an ninh khu vực: ông kêu gọi hỗ trợ quốc tế cho sứ mệnh an ninh đa quốc gia tại Haiti và chấm dứt cô lập tài chính đối với Cuba, nhấn mạnh chính sách bao vây cấm vận chỉ làm trầm trọng thêm khó khăn kinh tế – xã hội[9]. Việc Jamaica đặt song song vấn đề khí hậu, an ninh khu vực và hòa nhập tài chính cho thấy các nước nhỏ đang liên kết các mục tiêu phát triển – an ninh – tài chính thành một lập luận thống nhất: thế giới cần một hệ thống tài chính công bằng hơn để giải quyết gốc rễ bất ổn và bất công.
Nhìn chung, cụm diễn ngôn của nhóm Nam Bán cầu xoay quanh yêu cầu công bằng khí hậu và công bằng tài chính. Họ yêu cầu cải tổ hệ thống tài chính phát triển – bao gồm các Ngân hàng Phát triển Đa phương (MDB) và Quỹ Khí hậu – để cấp vốn rẻ hơn, nhanh hơn cho các nước dễ bị tổn thương. Nếu không, theo các lãnh đạo này, thế giới sẽ đối mặt nguy cơ một vòng xoáy “nợ – khí hậu – xã hội” nguy hiểm: các nước nghèo chìm trong nợ, không đủ khả năng thích ứng khí hậu, dẫn đến bất ổn xã hội gia tăng.
Trung Đông – xung đột Gaza: Lên án “diệt chủng” và yêu cầu giải pháp hai nhà nước
Xung đột Israel–Palestine, đặc biệt cuộc chiến tại Gaza bùng nổ từ năm 2024, là một trong những tâm điểm tại UNGA 80. Nhiều lãnh đạo các nước Ả Rập và Hồi giáo đã sử dụng diễn đàn này để lên án mạnh mẽ chiến dịch quân sự của Israel ở Dải Gaza, thậm chí cáo buộc Israel đang tiến hành “một cuộc diệt chủng” đối với người Palestine. Tổng thống Palestine Mahmoud Abbas (phát biểu qua video do không được cấp visa Mỹ) tuyên bố “những gì diễn ra ở Gaza là chiến tranh diệt chủng”, đồng thời cảm ơn các quốc gia đã công nhận Nhà nước Palestine và kêu gọi cộng đồng quốc tế ủng hộ giải pháp hai nhà nước như “con đường duy nhất tiến tới hòa bình bền vững”. Tổng thống Abbas cam kết Chính quyền Palestine sẵn sàng tiếp quản quản trị Gaza sau chiến tranh, với điều kiện lực lượng Hamas phải bị giải giáp và không nắm vai trò nào trong tương lai[10]. Cùng chung quan điểm, nguyên thủ nhiều nước như Ai Cập, Jordan, Thổ Nhĩ Kỳ, Indonesia, Malaysia, Iran… lần lượt lên án các cuộc không kích của Israel gây thương vong dân thường khổng lồ ở Gaza, đòi hỏi ngừng bắn ngay lập tức và dỡ bỏ bao vây nhân đạo. Họ cũng nhấn mạnh quyền tự quyết của người Palestine, kêu gọi Liên Hợp Quốc và các nước sớm công nhận quy chế nhà nước cho Palestine nhằm giữ hy vọng cho giải pháp hai nhà nước.
Đáp lại những chỉ trích dồn dập, Thủ tướng Israel Benjamin Netanyahu trong bài phát biểu ngày 26/9 tỏ rõ lập trường cứng rắn. Ông bác bỏ thẳng thừng cáo buộc “diệt chủng” là “vu khống”, lập luận rằng Israel đã cố gắng cảnh báo và di tản thường dân khỏi vùng chiến sự nên không thể gọi đó là hành vi diệt chủng[11]. Netanyahu không đưa ra tín hiệu nào về việc sớm ngừng bắn; trái lại ông khẳng định Israel “phải hoàn thành nhiệm vụ tiêu diệt Hamas” để đảm bảo an ninh lâu dài. Thủ tướng Israel nhấn mạnh “sẽ không có kết thúc chiến sự cho đến khi Hamas bị xóa sổ hoàn toàn”, đồng thời lên án cộng đồng quốc tế “đạo đức giả” khi gây sức ép lên Israel trong khi “nhắm mắt trước sự tàn bạo của Hamas”. Ông gọi việc nhiều nước (kể cả đồng minh phương Tây như Anh, Pháp, Úc, Canada) chuyển sang ủng hộ công nhận Palestine là “điên rồ hoàn toàn”, cho rằng đó là thưởng cho Hamas và sẽ khuyến khích khủng bố. Tuy nhiên, về triển vọng hòa bình, thủ tướng Israel không đề cập đến giải pháp hai nhà nước. Ngược lại, ông nhấn mạnh liên minh với Mỹ và cảm ơn Tổng thống Trump đã kiên định ủng hộ Israel, thậm chí đồng tình với Trump rằng việc vội vã công nhận nhà nước Palestine lúc này chỉ “tưởng thưởng cho những kẻ man rợ” và “khiến xung đột kéo dài thêm”.
Như vậy, diễn ngôn tại LHQ về cuộc chiến Gaza cho thấy sự chia rẽ sâu sắc: một bên là các quốc gia Hồi giáo và nhiều nước phương Nam coi hành động của Israel là vi phạm nghiêm trọng luật nhân đạo quốc tế, đòi hỏi trách nhiệm giải trình; bên kia là Israel kiên quyết bảo vệ hành động của mình dựa trên logic an ninh hiện sinh – tức sự sống còn của nhà nước Do Thái trước mối đe dọa khủng bố. Dù chịu sức ép ngoại giao rất lớn, Israel dưới thời Thủ tướng Netanyahu tỏ ý không nhượng bộ trước áp lực ngừng bắn quốc tế. Điều này đẩy LHQ vào thế khó: Hiến chương LHQ bị thử thách khi Hội đồng Bảo an bế tắc, còn Đại hội đồng phải tìm cách cân bằng giữa lời kêu gọi nhân đạo và thực tế chính trị khắc nghiệt.
Bán đảo Triều Tiên và vấn đề kiểm soát vũ khí: Tín hiệu xấu cho không phổ biến hạt nhân
Sau nhiều năm vắng bóng, Triều Tiên đã cử Phó Ngoại trưởng Kim Son Gyong tham dự và phát biểu tại UNGA 80 – lần xuất hiện cấp cao đầu tiên của Bình Nhưỡng tại diễn đàn này kể từ 2018. Thông điệp mà ông Kim Son Gyong mang tới khiến cộng đồng quốc tế lo ngại: Triều Tiên tuyên bố sẽ “không bao giờ từ bỏ vũ khí hạt nhân” và coi yêu cầu phi hạt nhân hóa là vi phạm chủ quyền, vi phạm Hiến pháp nước này. Ông Kim khẳng định chương trình hạt nhân đã được hiến định như “quyền tồn tại” và “chủ quyền” của Triều Tiên, do đó “dưới bất kỳ hoàn cảnh nào, chúng tôi cũng sẽ không bao giờ từ bỏ lập trường này”. Phó Ngoại trưởng Triều Tiên còn nhấn mạnh việc ép Bình Nhưỡng từ bỏ hạt nhân chẳng khác nào “đòi Triều Tiên đầu hàng chủ quyền và quyền tồn tại”, điều mà họ không chấp nhận[12].
Bài phát biểu của Triều Tiên báo hiệu tình hình kiểm soát vũ khí ở Đông Bắc Á đang xấu đi nghiêm trọng. Triều Tiên công khai gắn vũ khí hạt nhân với sự tồn vong chế độ, nghĩa là triển vọng đàm phán giải trừ hạt nhân trong tương lai gần là bằng không. Tại diễn đàn UNGA, Tổng thống Hàn Quốc Lee Jae-myung đã đưa ra một sáng kiến hòa bình mới với phương châm “E.N.D.” (Exchange – Normalization – Deterrence), chấp nhận thực tế không thể phi hạt nhân hóa Triều Tiên ngay mà tập trung “giảm căng thẳng quân sự và xây dựng lòng tin”. Ông Lee tuyên bố sẽ “kết thúc vòng xoáy căng thẳng quân sự không cần thiết” với Bình Nhưỡng, tôn trọng hệ thống chính trị của Triều Tiên và tìm cách mở rộng trao đổi liên Triều để tiến tới “cùng tồn tại hòa bình và phát triển chung”. Hàn Quốc cũng đơn phương thực hiện một số bước thiện chí (dừng phát loa tuyên truyền, thả khinh khí cầu rải truyền đơn) để tạo không khí hòa dịu. Tuy nhiên, phía Triều Tiên ngay lập tức bác bỏ đề xuất theo từng giai đoạn của Hàn Quốc, gọi đó là “không thành thật” vì Mỹ-Hàn “vẫn giữ ý đồ cơ bản là làm suy yếu chúng tôi”. Nhà lãnh đạo Kim Jong Un tuyên bố “không đối thoại với Seoul” và chỉ cân nhắc nói chuyện với Mỹ nếu nước này bỏ chính sách thù địch[13].
Trong bối cảnh đó, Trung Quốc và Nga – hai nước láng giềng có ảnh hưởng với Triều Tiên – lại công khai kêu gọi nới lỏng trừng phạt LHQ đối với Bình Nhưỡng. Tại LHQ, phái đoàn hai nước này lập luận rằng cần giảm nhẹ cấm vận vì lý do nhân đạo và để khuyến khích Triều Tiên quay lại đàm phán. Tuy không được phương Tây hưởng ứng, đề xuất này cho thấy sự rạn nứt trong đồng thuận quốc tế về vấn đề Triều Tiên. Việc Nga xích lại gần Triều Tiên hơn và Trung Quốc ngầm ủng hộ Bình Nhưỡng nhằm gây sức ép lên Mỹ báo hiệu một cuộc mặc cả địa chính trị phức tạp. Nguy cơ đặt ra là một cuộc chạy đua vũ trang mới ở Đông Bắc Á ngày càng lớn hơn bao giờ hết
Những vấn đề đặt ra từ diễn đàn UNGA 80
Các bài phát biểu tại UNGA 80 không chỉ phản ánh quan điểm quốc gia, mà còn phơi bày những vấn đề chung nổi lên trong quan hệ quốc tế hiện nay. Từ đó, có thể rút ra một số vấn đề lớn đang được đặt ra:
Khủng hoảng khí hậu – tài chính khí hậu – công bằng trong chuyển đổi năng lượng
Thích ứng với biến đổi khí hậu được nhấn mạnh là ưu tiên hàng đầu tại UNGA 80. Nhiều diễn giả cho rằng cộng đồng quốc tế đã tập trung nhiều vào giảm phát thải mà thiếu quan tâm thích đáng đến thích ứng – trong khi các thảm họa khí hậu đang hiện hữu đe dọa trực tiếp sự sống còn của nhiều quốc gia dễ tổn thương. Do đó, đòi hỏi cấp thiết đặt ra là phải đi từ lời nói đến hành động cụ thể về tài chính khí hậu, nhất là tài chính cho thích ứng, coi đó là thước đo thiện chí của các nước giàu.
Quan trọng hơn, các phát biểu cho thấy mệnh đề chính sách mới: muốn giải quyết tận gốc vấn đề khí hậu, phải tái cấu trúc kiến trúc tài chính phát triển toàn cầu. Nhiều lãnh đạo chỉ ra hệ thống tài chính hiện nay đang bất công với các nước đang phát triển: nó bất công và mong manh, đẩy các nước nghèo vào bẫy nợ và thiếu vốn cho SDGs[14]. Do đó, có đề xuất cải tổ mạnh mẽ các MDB (World Bank, ADB…) để cung cấp vốn ưu đãi kịp thời, xóa bỏ tiêu chí lỗi thời, tăng khả năng xóa nợ/cơ cấu nợ gắn với đầu tư khí hậu, và chuyển từ cho vay sang tài trợ không hoàn lại cho thích ứng. Nếu không cải cách, nguy cơ “vỡ trận” niềm tin Bắc-Nam là hiện hữu: các nước đang phát triển sẽ ngày càng hoài nghi cam kết của phương Bắc, làm suy yếu hợp tác khí hậu toàn cầu. UNGA 80 đã tạo đà cho các cuộc thảo luận này, và các mốc quan trọng sắp tới như Hội nghị Thượng đỉnh Khí hậu 2025 và COP30 tại Brazil sẽ là phép thử liệu thế giới có thực sự tăng tốc ứng phó với khủng hoảng khí hậu hay không.
Xung đột kéo dài và pháp quyền quốc tế đứng trước thử thách
Các điểm nóng xung đột – từ Gaza đến Ukraine và Sudan – được nhắc đến lặp đi lặp lại như “phép thử đối với Hiến chương LHQ”. Tổng Thư ký Guterres và nhiều lãnh đạo kêu gọi phải tuân thủ các nguyên tắc cốt lõi của LHQ: tôn trọng chủ quyền, toàn vẹn lãnh thổ (trường hợp Ukraine), bảo vệ thường dân và các chuẩn mực Luật Nhân đạo quốc tế (IHL) trong chiến tranh (trường hợp Gaza, Sudan). Thế nhưng, thực tế đáng buồn là những nguyên tắc này đang bị vi phạm trầm trọng: Nga tiến đánh Ukraine thách thức trực tiếp Hiến chương; các cuộc không kích ở Gaza gây thương vong thường dân khổng lồ, bệnh viện, cơ sở hạ tầng dân sự bị tàn phá. Chủ nghĩa đa phương do đó đối mặt bài toán sống còn: nếu LHQ không thể ngăn chặn hay giải quyết các xung đột này, uy tín và tính hợp pháp của tổ chức sẽ suy giảm.
Một vấn đề đặt ra cấp thiết là củng cố các cơ chế trách nhiệm giải trình (accountability) cho những vi phạm luật pháp quốc tế. Nhiều tiếng nói tại UNGA 80, đặc biệt từ các nước châu Âu và các nước phương Nam trung lập, kêu gọi tăng cường các ủy ban điều tra độc lập, các cơ chế tư pháp quốc tế (như Tòa án Hình sự Quốc tế – ICC hoặc các tòa đặc biệt) để xử lý tội ác chiến tranh ở Ukraine, Gaza. Chẳng hạn, Tổng thống Lithuania phát biểu đòi truy cứu trách nhiệm tội ác của Nga ở Ukraine[15], còn Ireland lên án hành động của Israel ở Gaza là “chà đạp mọi chuẩn mực luật pháp quốc tế”. Mặc dù các diễn đàn LHQ không thể trực tiếp trừng phạt, nhưng việc liên tục nêu vấn đề pháp lý tạo sức ép chính trị và chuẩn bị dư luận cho các bước đi tư pháp trong tương lai. Vì vậy, một yêu cầu đặt ra là phải cải tiến cơ chế LHQ để ngăn chặn và xử lý vi phạm.
Tóm lại, các cuộc xung đột hiện nay đang thách thức nghiêm trọng trật tự dựa trên luật lệ. LHQ bị chỉ trích là “bất lực” trước những vi phạm trắng trợn. Song qua UNGA 80, cộng đồng quốc tế cũng cho thấy quyết tâm bảo vệ pháp quyền: những tiếng nói đòi công lý cho nạn nhân chiến tranh, đòi khôi phục thượng tôn pháp luật được nói lên. Cuộc đấu tranh để nguyên tắc Hiến chương không trở thành mớ giấy lộn vì các cường quốc chà đạp sẽ còn cam go, nhưng chí ít LHQ vẫn là nơi các nước tập hợp để nhắc nhau về giới hạn chịu đựng tập thể.
Cạnh tranh định hình chuẩn mực giữa các cường quốc ngay trong lòng LHQ
Một bức tranh nổi bật tại UNGA 80 là cuộc đua “định nghĩa luật chơi” giữa các cường quốc, đặc biệt là Mỹ và Trung Quốc. Hai bài diễn văn của Tổng thống Trump và Thủ tướng Lý Cường đặt cạnh nhau cho thấy hai hệ “diễn ngôn” đối lập. Hai hệ diễn ngôn của hai lãnh đạo hai quốc gia này tạo ra một mặt trận chính trị mới ngay bên trong LHQ: mặt trận về chuẩn mực và ngôn ngữ. Có thể thấy rõ khi Trump phát biểu, đại diện nhiều nước (đặc biệt châu Âu, đạo Hồi) sốc và phản bác lại bằng việc tái khẳng định các giá trị đa phương. Chẳng hạn, Tổng thống Indonesia và Thổ Nhĩ Kỳ phát biểu ngay sau Trump đã được vỗ tay nồng nhiệt khi tuyên bố “sức mạnh không làm nên lẽ phải” và lên án những ai im lặng trước sự man rợ (ám chỉ thảm kịch Gaza) là đồng lõa”. Tổng thống Brazil Lula, dù nói trước Trump, cũng cảnh báo “chủ nghĩa đa phương đang ở ngã tư nguy hiểm” với “một trật tự quốc tế mà nhượng bộ cho trò chơi quyền lực đang thành lệ thường”, ám chỉ các hành động đơn phương, chế tài tùy tiện của những “tác nhân chuyên quyền mới”. Tổng thống Lula nhấn mạnh sự song hành giữa khủng hoảng đa phương và suy yếu dân chủ, cho rằng khi LHQ không bảo vệ được hòa bình và chủ quyền, các thế lực độc tài sẽ lộng hành[16]. Những phản ứng này thể hiện lo ngại chung: nếu luận điệu kiểu “Trumpism” thắng thế, trật tự dựa trên luật lệ sẽ sụp đổ, nhường chỗ cho luật rừng và chủ nghĩa xét lại.
Trong tương lai gần, đối đầu ngôn ngữ – chuẩn tắc này sẽ còn quyết liệt. Vấn đề di cư, tị nạn có thể trở thành đấu trường: Mỹ muốn siết chặt biên giới, trong khi LHQ và nhiều nước khác thúc đẩy Hiệp ước Di cư Toàn cầu và tiếp cận nhân đạo. Vấn đề biến đổi khí hậu cũng vậy: một khối nước dẫn đầu là Mỹ và các nước dầu mỏ như Ả Rập Xê Út có thể chậm lại nỗ lực cắt giảm phát thải, đối chọi với liên minh vì khí hậu do EU, đảo quốc nhỏ, v.v. Ngay cả về AI và công nghệ số, Trung Quốc đang định vị mình là bên đề xuất quy tắc đạo đức AI (nhấn mạnh phát triển, tôn trọng chủ quyền dữ liệu), trong khi Mỹ – châu Âu tập trung vào an toàn, nhân quyền, tự do Internet. Kết quả có thể là hai bộ tiêu chuẩn khác nhau trong các diễn đàn LHQ về AI/dữ liệu, phản ánh chia rẽ Đông-Tây tương tự như Internet phân mảnh hiện nay. UNGA 80 đã gióng lên hồi chuông: chuẩn mực quốc tế đang trở thành mặt trận tranh giành ảnh hưởng giữa các nước lớn. Điều này sẽ định hình bộ quy tắc ứng xử toàn cầu tương lai, và do đó ảnh hưởng lâu dài đến trật tự quốc tế.
Thúc đẩy cải tổ thể chế đa phương nhân dịp 80 năm
Kỷ niệm 80 năm LHQ cũng là cơ hội để nhiều lãnh đạo kêu gọi cải tổ sâu rộng các tổ chức đa phương, đặc biệt là Hội đồng Bảo an LHQ. Tại UNGA 80, đề tài cải cách HĐBA xuất hiện trong phát biểu của rất nhiều nước thuộc nhóm Đức, Nhật, Ấn, Brazil và Liên minh “Đồng thuận Ezulwini” của châu Phi. Họ lặp lại yêu cầu mở rộng HĐBA theo hướng “đại diện hơn cho Nam Bán cầu”, chấm dứt “bất công lịch sử với châu Phi” khi lục địa này không có ghế thường trực. Lời kêu gọi này năm nào cũng có, nhưng năm nay được nhấn mạnh trong bối cảnh nhiều biến động đã làm suy giảm lòng tin vào hiệu quả của HĐBA: chiến tranh Ukraine bị tê liệt do quyền phủ quyết của Nga; xung đột Gaza cũng không ra được nghị quyết do Mỹ phủ quyết. Vì vậy, một số ý tưởng cải tổ cũng được nhắc đến như hạn chế quyền phủ quyết (Pháp và Mexico từng đề xuất không phủ quyết trong các tình huống thảm họa nhân đạo nghiêm trọng), hay ít nhất buộc P5 giải trình khi dùng phủ quyết (Đại hội đồng đã thông qua cơ chế A/RES/76/262). Dù chưa có đột phá, không khí chung cho thấy áp lực cải tổ đang tăng. Ngay cả các nước P5 (như Anh, Pháp) cũng tỏ vẻ ủng hộ mở rộng HĐBA (Anh ủng hộ thêm ghế thường trực cho châu Phi, Pháp ủng hộ Ấn, Đức…).
Ngoài HĐBA, nhiều ý kiến đóng góp về việc nâng cao hiệu quả hoạt động LHQ trong hòa bình và an ninh. Ví dụ, đại diện EU (Chủ tịch EC Costa) trong tuần cấp cao 80 năm đã ủng hộ sáng kiến “UN 80” của Tổng Thư ký, một kế hoạch cải tổ hệ thống LHQ để tinh giản và tăng hiệu quả[17]. Những lĩnh vực như gìn giữ hòa bình (peacekeeping) cũng được nêu: cần thích nghi với xung đột kiểu mới (chẳng hạn tình huống Mali, Sudan nơi LHQ rút lui dưới áp lực đảo chính). Tuy nhiên, dù đồng thuận về sự cần thiết, các nước vẫn chia rẽ cụ thể nên cải tổ thế nào. P5 muốn giữ đặc quyền, các nhóm khác lại muốn ghế thường trực. Chưa kể cạnh tranh giữa Ấn- Pakistan, Brazil-Argentina… Nhìn chung, từ UNGA 80 có thể thấy động lực cải tổ đang được hâm nóng, nhưng kết quả thì cần thời gian. Dẫu sao, việc nhiều lãnh đạo dùng dịp 80 năm để nhấn mạnh “LHQ phải thay đổi để tồn tại” là tín hiệu tích cực. Nếu bỏ lỡ cơ hội cải tổ này, LHQ có nguy cơ ngày càng tụt hậu và bị các cường quốc phớt lờ, tự ý hành động ngoài khuôn khổ. Như tờ Guardian nhận định “các liên minh bên ngoài LHQ đang hình thành, do LHQ bị tê liệt bởi phủ quyết và bị Mỹ bỏ rơi tài chính”[18].
Công nghệ và quản trị AI: Manh nha những khuôn khổ toàn cầu mới
Chủ đề cách mạng công nghệ, đặc biệt là trí tuệ nhân tạo (AI), nổi lên rõ nét tại UNGA 80. Nhiều nước nhận thức rằng AI mang lại cơ hội phát triển to lớn nhưng cũng kèm rủi ro nghiêm trọng – từ mất an toàn dữ liệu, định kiến thuật toán đến vũ khí hóa AI. Vì thế, đã có những lời kêu gọi xây dựng khuôn khổ quản trị AI toàn cầu. Trung Quốc là nước chủ động nhất với bài phát biểu của Thủ tướng Lý Cường. Mục tiêu của Trung Quốc là trở thành người vẽ ra luật chơi trong lĩnh vực AI, định hình các chuẩn mực theo hướng tôn trọng chủ quyền số, không can thiệp công việc nội bộ. Bên cạnh đó, Trung Quốc nêu sáng kiến Thiết lập Chương trình xây dựng năng lực kỹ thuật số cho các nước đang phát triển, thể hiện họ muốn gắn quản trị AI với hỗ trợ phát triển – qua đó tranh thủ thiện cảm từ Nam Bán cầu.
Phía phương Tây cũng rất quan tâm AI, nhưng góc nhìn khác biệt. Các nước châu Âu, Mỹ nhấn mạnh khía cạnh đạo đức, an toàn và quyền con người trong phát triển AI. Họ lo ngại AI có thể bị lạm dụng bởi chính quyền độc tài để giám sát, hoặc gây hại nếu không kiểm soát (như deepfake lan truyền thông tin sai lệch). Tổng Thư ký Guterres trong các thông điệp đã kêu gọi hợp tác quốc tế về dữ liệu và năng lực số, gắn với bảo đảm nhân quyền và giảm bất bình đẳng số[19]. Ông từng đề xuất thành lập Cơ quan AI LHQ tương tự IAEA cho hạt nhân, và một Hội đồng Cố vấn cấp cao về AI để kiến nghị các bước quản trị. Tại UNGA, nhiều nước (Canada, các nước Bắc Âu) cũng nhấn mạnh cần “AI vì lợi ích chung” và tuân thủ thỏa thuận Số hóa Toàn cầu (Global Digital Compact) đang đàm phán.
Như vậy, ta thấy manh nha hai hướng tiếp cận: hướng “phương Tây” – ưu tiên AI an toàn, có đạo đức, bảo vệ quyền riêng tư; và hướng “Trung Quốc” – tập trung AI cho phát triển, tôn trọng chủ quyền dữ liệu, không chính trị hóa. Dự báo, sẽ có sự thỏa hiệp để hình thành một số nguyên tắc chung. Nhưng về dài hạn, có thể xuất hiện hai bộ quy tắc AI song song trong các cơ quan LHQ và các diễn đàn tiêu chuẩn: một bên do Mỹ-EU dẫn đầu, một bên do Trung Quốc và các nước ủng hộ. Cuộc cạnh tranh này phản ánh cuộc đua công nghệ rộng hơn. Nhìn chung, quản trị AI đang nhanh chóng trở thành mặt trận mới của ngoại giao đa phương, nơi các nước cạnh tranh vừa để bảo vệ lợi ích an ninh, vừa để định hướng tương lai kinh tế – xã hội thế giới.
Kiểm soát vũ khí suy yếu, nguy cơ chạy đua vũ trang khu vực
UNGA 80 cho thấy những dấu hiệu đáng lo ngại về xói mòn các cơ chế kiểm soát vũ khí. Tiêu biểu là tuyên bố của Triều Tiên “không bao giờ từ bỏ vũ khí hạt nhân” như đề cập ở trên. Việc Bình Nhưỡng “hiến định hóa” vị thế cường quốc hạt nhân không chỉ tác động đến khu vực Đông Bắc Á mà còn tạo tiền lệ xấu cho chế độ không phổ biến hạt nhân toàn cầu. Nếu một quốc gia vi phạm NPT ra mặt mà không có hậu quả, các nước khác có thể noi theo. Thêm nữa, cuộc chiến Ukraine đã khiến quan hệ Nga – phương Tây đổ vỡ, kéo theo sự sụp đổ của các hiệp ước kiểm soát vũ khí giữa họ (ví dụ: New START đình chỉ, Hiệp ước INF, CFE cũng tan vỡ trước đó). Nga và Mỹ không còn đối thoại về kiểm soát vũ khí chiến lược, làm dấy lên lo ngại về một cuộc chạy đua hạt nhân mới. Trong khi đó, Trung Quốc đang mở rộng kho vũ khí hạt nhân mà chưa tham gia bất kỳ hiệp ước hạn chế nào.
Trên phương diện khu vực, ngoài Đông Bắc Á, còn có nguy cơ ở Trung Đông: Iran gần đạt ngưỡng năng lực hạt nhân, Israel duy trì mập mờ hạt nhân. Nam Á: Ấn Độ, Pakistan tiếp tục hiện đại hóa lực lượng. Môi trường an ninh như vậy đòi hỏi các cơ chế giảm thiểu rủi ro mới, bởi các hiệp ước cũ không còn hiệu lực. Tại UNGA 80, có ít nhất sự đồng thuận rộng rãi về nguy cơ này: nhiều nước kêu gọi khôi phục đối thoại an ninh. Ví dụ, trong tuyên bố chung bên lề, nhóm P5 (Trung, Mỹ, Anh, Pháp, Nga) dù bất đồng nhưng đều tái khẳng định “chiến tranh hạt nhân không thể thắng và không được phép nổ ra”. Tuy vậy, việc Triều Tiên công khai bác bỏ ý tưởng phi hạt nhân hóa cho thấy chuẩn mực không phổ biến đang bị bào mòn nghiêm trọng.
Tóm lại, bức tranh kiểm soát vũ khí toàn cầu trở nên ảm đạm. Thay vì tiến tới giải trừ, thế giới đang chứng kiến sự trở lại của cuộc chạy đua (Chi tiêu quốc phòng thế giới 2023 đã cao nhất kể từ Chiến tranh Lạnh). UNGA 80 đã rung hồi chuông cảnh tỉnh này: nếu không hành động, thế giới có thể quay lại thập niên 1930 tiền Thế chiến – khi không có cơ chế kiểm soát và xung đột cục bộ leo thang thành thảm họa toàn cầu. Yêu cầu đặt ra là phải sáng tạo cơ chế đối thoại an ninh mới phù hợp tình hình đa cực. Nếu không, nhân loại sẽ tiến vào giai đoạn nguy hiểm với ít rào cản cho việc sử dụng vũ khí hủy diệt hơn 50 năm qua.
Xu hướng quan hệ quốc tế thời gian tới
Từ những thảo luận và lập trường tại UNGA 80, có thể dự báo một số xu hướng chính trong quan hệ quốc tế thời gian tới:
Đa cực cạnh tranh – đa phương phân mảnh: Thế giới đang chứng kiến sự giao thoa giữa trật tự đa cực (nhiều cường quốc cùng tồn tại) với chủ nghĩa đa phương phân mảnh (các thể chế chung bị chia rẽ bởi lợi ích cường quốc). Hai “khối diễn ngôn” đối nghịch – một bên đề cao chủ quyền tuyệt đối và hành động đơn phương, bên kia bảo vệ chủ nghĩa đa phương và các chuẩn mực chung sẽ tiếp tục đấu tranh ngay trong các diễn đàn quốc tế. Kết quả là các chuẩn mực quốc tế (về nhân quyền, di cư, khí hậu, thương mại…) trở thành mặt trận chính trị: mỗi khối sẽ cố gắng áp đặt cách hiểu và cách thực thi có lợi cho mình. LHQ và các tổ chức đa phương sẽ bị đặt dưới áp lực này, dẫn đến nguy cơ tê liệt hoặc phải thỏa hiệp trong nhiều vấn đề. Xu hướng này gợi nhớ thời kỳ Chiến tranh Lạnh nhưng khác ở chỗ không còn hai phe ý thức hệ rõ ràng, mà đa dạng hơn – tuy tựu trung vẫn là Mỹ và phương Tây vs Trung Quốc, Nga và các nước phản đối trật tự do phương Tây lãnh đạo.
Liên minh theo vấn đề lên ngôi: Thay vì liên kết theo ý thức hệ hay địa lý, các quốc gia sẽ kết cụm dựa trên mục tiêu/vấn đề cụ thể. Không chỉ xuất hiện ở tập hợp các nước lớn, tiêu biểu là các tiểu đa phương theo vấn đề an ninh, kinh tế v..v. Các nước nhỏ hơn cũng đã bắt đầu liên kết với nhau theo vấn đề. Ví dụ tiêu biểu là liên minh các nước dễ bị tổn thương về khí hậu (V20, AOSIS) đang hình thành để đòi công bằng khí hậu[20]. Tương tự, có thể thấy liên minh về nợ (các nước nợ nần tập hợp đòi tái cơ cấu hệ thống nợ), liên minh về công nghệ (các nước có công nghệ AI tạo nhóm chuẩn tắc), liên minh về quyền kỹ thuật số (EU liên kết với các nước dân chủ bảo vệ Internet mở). Xu hướng này phản ánh tính linh hoạt của ngoại giao trong thời đại vấn đề toàn cầu chồng chéo. Đặc biệt, những nhóm dễ tổn thương (các đảo nhỏ, châu Phi, Mỹ Latinh) sẽ kết nhóm theo mục tiêu cụ thể – chẳng hạn thúc đẩy thích ứng khí hậu, quỹ Loss & Damage, cải cách nợ – nhằm tăng sức nặng đàm phán và buộc các nước giàu phải nhượng bộ từng phần. Những liên minh này thường xuyên khu vực, phi ý thức hệ, cho phép tập hợp tối đa lực lượng cho mục tiêu hẹp.
“An ninh hóa” các vấn đề phát triển: Ngày càng nhiều vấn đề phát triển (khí hậu, di cư, y tế, hạ tầng số) bị đóng khung như vấn đề an ninh quốc gia trong diễn ngôn của các nước. Vấn đề này dẫn tới các tác động trái chiều. Về mặt tích cực, nó huy động sự chú ý và nguồn lực nhanh hơn. Tuy nhiên, về mặt tiêu cực, an ninh hóa có thể dẫn đến loại trừ và lạm dụng. Ví dụ, một chủ thể xem di cư là nguy cơ an ninh sẽ dẫn đến chính sách đóng cửa hà khắc, vi phạm nhân quyền người tị nạn, như Trump gọi người tị nạn là tội phạm, biên giới mở là thảm họa. Tại UNGA 80, các diễn ngôn có xu hướng an ninh hóa rõ rệt: Trump gọi biến đổi khí hậu là “trò lừa” nhưng đồng thời coi di cư là mối đe dọa an ninh quốc gia và tuyên bố bảo vệ “bản sắc quốc gia” khỏi nhập cư. Nhiều nước khác thì an ninh hóa khí hậu, nói về nguy cơ xung đột do biến đổi khí hậu, hoặc an ninh hóa y tế (như đại dịch Covid trước đây được đưa vào HĐBA). Xu hướng này sẽ tiếp tục: khung an ninh dễ được chính trị gia sử dụng để tạo đồng thuận nội bộ và biện minh cho biện pháp mạnh. Hệ quả là các chính sách có thể cực đoan hơn (ví dụ: quân sự hóa biên giới, trừng phạt thương mại nhân danh an ninh, kiểm duyệt Internet vì “an ninh số”). Cộng đồng quốc tế sẽ phải dung hòa: làm sao để tận dụng được nguồn lực khi “an ninh hóa”, nhưng tránh cho khái niệm an ninh bị lạm dụng che đậy ý đồ chính trị riêng.
Xói mòn kiểm soát vũ khí khu vực, nguy cơ chạy đua vũ trang mới: Như phân tích ở phần trên, lập trường cứng rắn của Triều Tiên là một ví dụ điển hình cho việc chuẩn mực không phổ biến vũ khí hạt nhân bị suy yếu. Điều này có thể tạo hiệu ứng dây chuyền: Hàn Quốc, Nhật Bản dự cảm an ninh suy giảm, sẽ dựa nhiều hơn vào răn đe mở rộng của Mỹ, thậm chí thảo luận về vũ khí hạt nhân riêng, như đã manh nha ở Hàn Quốc. Trung Đông cũng nóng lên nếu Iran tiến gần vũ khí hạt nhân, có thể kéo theo Ả Rập Xê Út tìm vũ khí tương đương. Nga đã mặc nhiên vi phạm các giới hạn vũ khí thông thường. Những diễn biến này báo hiệu một cuộc chạy đua vũ trang theo vùng: Đông Bắc Á, Trung Đông, Đông Âu đều có nguy cơ. Để giảm thiểu, các quốc gia và LHQ có thể thúc đẩy các cơ chế khu vực giảm rủi ro: ví dụ, một Thỏa thuận không triển khai tên lửa tầm trung ở châu Á, hay mạng lưới đường dây nóng quân sự ở Trung Đông. Nhưng việc đạt được các thỏa thuận này rất khó trong bầu không khí nghi kỵ hiện nay. Kịch bản xấu là “học thuyết răn đe” lên ngôi ở khắp nơi: ai cũng tăng cường vũ trang để răn đe đối thủ. Trong một thế giới thiếu hợp tác, nguy cơ tính toán sai lầm tăng lên. Do đó, một xu hướng có thể hình thành là những nỗ lực mới để thiết lập cơ chế an ninh châu Á tương tự CSCE (Helsinki) thời Chiến tranh Lạnh. Hàn Quốc, Nhật, Úc có thể dẫn đầu việc này, mời gọi cả Trung Quốc, Triều Tiên vào bàn. Nếu không, họ sẽ phải dựa hoàn toàn vào Mỹ, làm tăng tính phức tạp của cạnh tranh Mỹ-Trung.
Cạnh tranh định nghĩa về AI & dữ liệu: Vấn đề quản trị công nghệ, đặc biệt AI, sẽ trở thành mặt trận song trục. Trung Quốc đã chủ động nêu khung “phát triển AI như hàng hóa công, cùng có lợi”, gắn với việc hỗ trợ các nước đang phát triển để giành thiện cảm. Phương Tây lại tập trung “an toàn và nhân quyền trong AI” – ví dụ EU thúc đẩy Hiệp ước AI cam kết các hãng công nghệ quản lý rủi ro. Tại LHQ, có khả năng hình thành hai luồng chuẩn tắc: một do Nhóm bạn của AI tin cậy (do phương Tây lập) và một do Liên minh Phát triển số (Trung Quốc, Nga, các nước phi tự do) thúc đẩy. Tín hiệu đã rõ: Trung Quốc mời gọi thành lập Tổ chức Hợp tác AI để “đặt LHQ làm trung tâm quản trị”, thực chất để họ có tiếng nói lớn. Mỹ thì dè chừng, có thể thích dùng diễn đàn OECD, G7 để đặt tiêu chuẩn rồi đem vào LHQ. Cuộc song hành tiêu chuẩn hóa AI này giống như câu chuyện 5G trước đây: Trung Quốc thúc đẩy chuẩn 5G của mình (qua ITU) còn phương Tây có chuẩn riêng (3GPP). Kết quả có thể là thỏa hiệp hỗn hợp, nhưng rõ ràng AI đang bị chính trị hóa. LHQ có sáng kiến Hiệp ước Kỹ thuật số Toàn cầu, khả năng sẽ phải cân bằng hai quan điểm này. Trong tương lai gần, các cuộc vận động hành lang tại LHQ về quy tắc AI, dữ liệu không kém phần quyết liệt so với đàm phán khí hậu hay thương mại. Đây chính là cạnh tranh để định hình trật tự công nghệ toàn cầu, ai thắng sẽ có lợi thế kinh tế và an ninh khổng lồ. UNGA 80 chỉ là khởi đầu của chủ đề này, nhưng đủ cho thấy vai trò trung tâm mới của công nghệ số trong ngoại giao quốc tế.
Hàm ý chính sách đối với Việt Nam
Dựa trên các xu hướng trên, các quốc gia tầm trung như Việt Nam có thể cân nhắc một số định hướng chính sách sau:
Cân bằng “lợi ích quốc gia” trong khuôn khổ đa phương: Việt Nam cần tránh rơi vào bẫy tư duy đối lập giả giữa chủ quyền và hợp tác quốc tế. Bài học từ UNGA 80 cho thấy, việc đề cao chủ quyền một cách cực đoan (như Trump) sẽ bị phản ứng và khiến quốc gia bị cô lập trong nhiều vấn đề chung. Ngược lại, nhấn mạnh đa phương nhưng không gắn với lợi ích cụ thể cũng thiếu sức thuyết phục. Vì vậy, cần định vị lại lợi ích quốc gia sao cho gắn kết với lợi ích hệ thống: cần hiểu rằng một hệ thống có luật chơi ổn định, thị trường mở và rủi ro xuyên biên giới được kiểm soát cũng chính là lợi ích quốc gia lâu dài. Do đó, Việt Nam nên theo đuổi chiến lược “chủ quyền hợp tác”: tức là bảo vệ những lợi ích cốt lõi và đường biên đỏ của mình, nhưng đồng thời chủ động đặt cược vào các luật chơi chung ở những lĩnh vực toàn cầu như khí hậu, thương mại, công nghệ. Cụ thể, không để các cường quốc lôi kéo vào thế đối lập giả tạo giữa chủ quyền và hợp tác. Trong thực tiễn, Việt Nam cần xác định trận địa ưu tiên. Ví dụ như vấn đề Biển Đông cần kiên quyết bảo vệ chủ quyền, nhưng đồng thời ở các lĩnh vực như biến đổi khí hậu, AI – nên đặt cược vào luật chơi chung vì lợi ích dài hạn để có thể ổn định khí hậu, tránh bị tụt hậu công nghệ.
Tham gia tích cực các “cơ chế hợp tác theo vấn đề”: Trong bối cảnh các cơ chế hợp tác linh hoạt đang định hình lại trật tự, Việt Nam nên chủ động ghép nối nghị trình của mình với các nhóm phù hợp để tối đa hóa ảnh hưởng. Ví dụ: Việt Nam dễ bị tổn thương về khí hậu, có thể tham gia sâu vào V20 hoặc nhóm Friends of Adaptation để cùng thúc đẩy tài chính thích ứng. Cũng có thể đồng bảo trợ sáng kiến với các đảo quốc nhỏ về tín dụng khí hậu hay cảnh báo sớm thiên tai, tạo hình ảnh tích cực và tranh thủ nguồn lực. Về công nghệ, Việt Nam có thể đứng trong nhóm các nước đề xuất khuôn khổ đạo đức cho AI cùng những nước tầm trung tiên tiến (Singapore, Hàn Quốc chẳng hạn), qua đó vừa đóng góp tiếng nói xây dựng, vừa học hỏi công nghệ. Tương tự, về tài chính phát triển, Việt Nam có thể tham gia liên minh kêu gọi cải tổ MDB để được vay ưu đãi hơn hoặc các hội nghị thượng đỉnh tài chính như Summit for New Global Financing Pact do Pháp khởi xướng. Việc hoạt động tích cực trong các cơ chế hợp tác theo vấn đề giúp Việt Nam tránh bị kẹt giữa các thế lực lớn và tăng sức nặng đàm phán khi nói tiếng nói tập thể.
Nâng cao năng lực ngoại giao khí hậu và số: Xu hướng toàn cầu đòi hỏi Việt Nam phải đầu tư nhiều hơn cho đội ngũ và tri thức ở các lĩnh vực mới như tài chính khí hậu, dữ liệu số, trí tuệ nhân tạo. Cụ thể, Việt Nam cần đào tạo chuyên gia về tài chính thích ứng, hiểu biết các cơ chế quỹ khí hậu, các công cụ như bảo hiểm rủi ro thiên tai, tín chỉ carbon… để biết “gõ cửa” đúng chỗ và thiết kế dự án phù hợp, rút ngắn thời gian phê duyệt vốn. Song song, cần có nhóm chuyên trách về tiêu chuẩn dữ liệu và AI, tham gia các diễn đàn kỹ thuật LHQ (như ITU, UNESCO về đạo đức AI) để định hình các chuẩn mực có lợi cho nước đang phát triển và bảo vệ lợi ích an ninh dữ liệu của mình. Việc này đòi hỏi phối hợp liên bộ: ngoại giao – khoa học công nghệ – tài chính – môi trường cần làm việc cùng nhau.
An ninh khu vực và giảm thiểu rủi ro hạt nhân: Trước bối cảnh căng thẳng Đông Bắc Á, Việt Nam – với tư cách một nước Đông Nam Á có truyền thống ủng hộ không phổ biến nên tích cực ủng hộ các cơ chế đối thoại an ninh khu vực. Có thể lên tiếng ủng hộ thiết lập đường dây nóng quân sự giữa các nước liên quan trên bán đảo Triều Tiên, ủng hộ sáng kiến thông báo trước tập trận để giảm hiểu lầm. Đồng thời, Việt Nam có thể phối hợp với các nước ASEAN khác và Hàn Quốc, Nhật Bản để khuyến nghị những bước xây dựng lòng tin nhỏ. Ngoài ra, ASEAN có Hiệp ước SEANWFZ (Không vũ khí hạt nhân Đông Nam Á) có thể mời Triều Tiên ký kết hoặc đối thoại cùng, như một cách đưa Triều Tiên vào cam kết khu vực. Mục tiêu chung là ngăn một cuộc chạy đua vũ trang mới sát cạnh ASEAN, vì điều đó sẽ ép các nước ASEAN chọn phe và tăng nguy cơ xung đột lan rộng. Việt Nam nên kiên định lập trường ủng hộ giải trừ và không phổ biến hạt nhân, đồng thời ủng hộ đối thoại an ninh thay vì đối đầu quân sự, để góp phần gìn giữ môi trường hòa bình khu vực.
Pháp quyền quốc tế và trách nhiệm giải trình: Cuối cùng, Việt Nam và các nước tầm trung cần đứng về phía bảo vệ pháp quyền và trật tự dựa trên luật pháp quốc tế. Cụ thể, có thể ủng hộ các cơ chế pháp lý điều tra tội ác chiến tranh (như ủy ban độc lập cho Gaza, Ukraine) vì điều đó tạo tiền lệ tốt trong trường hợp các vấn đề ở trong khu vực Đông Nam Á trở nên phức tạp. Việt Nam cũng có thể đóng góp vào ngoại giao nhân đạo: tham gia các nỗ lực cứu trợ, tái thiết sau xung đột (ví dụ: cân nhắc đóng góp vào quỹ tái thiết cho Ukraine hay cung cấp gạo cứu trợ Gaza). Đổi lại, Việt Nam xây dựng hình ảnh tích cực, và khi cần thiết, tiếng nói của ta đòi hỏi tuân thủ luật quốc tế sẽ có trọng lượng đạo đức cao.
Tóm lại, UNGA 80 cho thấy thế giới đang ở bước ngoặt với nhiều thách thức đan xen. Các nước tầm trung như Việt Nam cần tỉnh táo nhận diện xu hướng và linh hoạt định vị chính sách. Chủ quyền quốc gia vẫn là tối thượng, nhưng chỉ bảo vệ được nó trong một trật tự quốc tế ổn định, có luật lệ. Do đó, vừa kiên quyết về lợi ích cốt lõi, vừa chủ động đóng góp xây dựng luật chơi chung chính là chìa khóa để vừa giữ vững độc lập, vừa phát triển thịnh vượng trong một thế giới đầy biến động./.
Tổng hợp và phân tích: Phạm Quang Phúc
Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả, chỉ mang tính chất tham khảo, không nhất thiết phản ánh quan điểm của Nghiên cứu Chiến lược, mọi trao đổi học thuật và các vấn đề khác, quý độc giả có thể liên hệ với ban biên tập qua địa chỉ mail: [email protected]
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. The White House (2025), “At UN, President Trump Champions Sovereignty, Rejects Globalism:, White House, https://www.whitehouse.gov/articles/2025/09/at-un-president-trump-champions-sovereignty-rejects-globalism/
2. Esther Brimmer (2025), “Trump’s UN Speech Puts the Benefits of Global Cooperation at Risk”, Council on Foreign Relations, https://www.cfr.org/expert-brief/trumps-un-speech-puts-benefits-global-cooperation-risk
3. Xinhua (2025), “China pledges joint efforts with UN to implement GGI – premier”, The State Council The people’s Republic of China, https://english.www.gov.cn/news/202509/25/content_WS68d4ca44c6d00ca5f9a066e8.html
4. “Statement by Chinese Premier Li Qiang at the General Debate of the 80th Session of the United Nations General Assembly” (2025), Permanent Mission of the People’s Republic of China to the UN, https://un.china-mission.gov.cn/eng/zgyw/202509/t20250927_11718404.htm
5. Didi Tang (2025), “In UN speech, Beijing makes clear its intent to remold global norms, seizing on Trump’s retreat”, AP News, https://apnews.com/article/li-qiang-united-nations-speech-world-order-7a9dad1ecb5c190251c9ed65da87ac9c
6. “Adaptation Is Life: Leaders Demand Urgent Adaptation Investment and Action at UNGA 80” (2025), United Nations Foundation, https://unfoundation.org/media/adaptation-is-life-leaders-demand-urgent-adaptation-investment-and-action-at-unga-80/
7. “Adaptation Is Life: Leaders Demand Urgent Adaptation Investment and Action at UNGA 80” (2025), tldd
8. Donique Westion (2025), “PM Holness Urges Global Action On Climate Financing, Haiti Support, And Cuba’s Financial Inclusion”, Jamaica Information Service”, https://jis.gov.jm/pm-holness-urges-global-action-on-climate-financing-haiti-support-and-cubas-financial-inclusion/
9. Doyinsola Oladipo, Matt Spetalnick (2025), “Netanyahu condemns support for Palestinian state at UN after scores walk out”, Reuters, https://www.reuters.com/world/middle-east/netanyahu-outlines-israeli-victories-over-hamas-iran-un-speech-2025-09-26/
10. Maziar Motamedi (2025), “Fact check: Israeli Prime Minister Netanyahu’s speech at the UNGA”, Aljazeera, https://www.aljazeera.com/news/2025/9/27/fact-check-israeli-prime-minister-netanyahus-speech-at-unga
11. Michelle Nichols (2025), “North Korea tells UN: We will never give up nuclear program”, Reuters, https://www.reuters.com/world/asia-pacific/north-korea-tells-un-we-will-never-give-up-nuclear-program-2025-09-29/
12. David Brunnstrom (2025), “At UN, South Korean leader vows to reduce tensions with North Korea”, Reuters, https://www.reuters.com/world/asia-pacific/un-south-korean-leader-vows-reduce-tensions-with-north-korea-2025-09-23/
13. “Overall report from Day 6 at UNGA 80” (2025), Dig Watch: Geneva internet Platform, https://dig.watch/event/80th-session-of-the-un-general-assembly-unga-80/80th-session-of-the-un-general-assembly-unga-80-day-6
14. “Amid Multiple Crises, Secretary-General Urges Leaders to Choose Cooperation over Chaos, as General Assembly Opens High-Level General Debate” (2025), United Nations, https://press.un.org/en/2025/ga12709.doc.htm
15. Patrick Wintour (2025), “Trump’s UN speech makes it clear: the world can no longer look to the US for strong leadership”, The Guardian, https://www.theguardian.com/world/2025/sep/24/trump-un-general-assembly-speech-analysis
16. “UN General Assembly, New York, 23-29 September 2025” (2025), European Council, https://www.consilium.europa.eu/en/meetings/international-summit/2025/09/23-29/
17. “Digital Cooperation ‘an Absolute Necessity, Shared Responsibility’, Says Secretary-General, in Message for Internet Governance Forum” (2025), https://press.un.org/en/2025/sgsm22701.doc.htm
18. “Adaptation Is Life: Leaders Demand Urgent Adaptation Investment and Action at UNGA 80” (2025), United Nations Foundation, https://unfoundation.org/media/adaptation-is-life-leaders-demand-urgent-adaptation-investment-and-action-at-unga-80/
19. “We Must Never Give Up’, Secretary-General Tells World Leaders, Urging Bold Global Action on Peace, Human Rights, Climate Justice, in High-Level Debate Remarks” (2025), United Nations, https://press.un.org/en/2025/sgsm22823.doc.htm
20. Weronika Galka, Elisabeth Jennings (2025), “Early Edition: September 24, 2025”, Just Security, https://www.justsecurity.org/121258/early-edition-september-24-2025/
