Sáng kiến An ninh Toàn cầu (GSI) cho thấy tham vọng của Trung Quốc trong việc thách thức hệ thống quản trị toàn cầu do phương Tây lãnh đạo. Cụ thể, tại Vùng Vịnh, Trung Quốc đã thể hiện mong muốn thiết lập một cấu trúc an ninh mói cho khu vực như thế nào ?
Trong bài phát biểu chủ đạo của mình tại Hội nghị Thượng đỉnh Hợp tác Trung Quốc – Hội đồng Hợp tác Vùng Vịnh (GCC) vào tháng 12 năm 2022, Tổng Bí thư Đảng Cộng sản, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình lưu ý rằng chuyến công du của ông đến Ả Rập Xê Út đã mở đầu cho một “kỷ nguyên mới” trong đối tác Trung Quốc – Ả Rập và mời các quốc gia Vùng Vịnh tham gia Sáng kiến An ninh Toàn cầu (GSI) “trong nỗ lực chung bảo vệ hòa bình và ổn định khu vực”.
“Trung Quốc sẽ tiếp tục ủng hộ mạnh mẽ các nước GCC trong việc bảo vệ an ninh của họ và ủng hộ các nỗ lực của các nước trong khu vực để giải quyết sự khác biệt thông qua đối thoại và tham vấn và xây dựng cấu trúc an ninh chung của Vùng Vịnh”, Tập Cận Bình tuyên bố.
Phải chăng có một sự thay đổi đang diễn ra trong chính sách trung lập lâu dài của Trung Quốc đối với khu vực Vùng Vịnh, đặc biệt khi Mỹ đang rút khỏi cam kết về an ninh ở đó? Liệu GSI có ảnh hưởng đến cấu trúc an ninh ở Vùng Vịnh và đối tác chiến lược giữa Mỹ với các quốc gia Vùng Vịnh?
Sáng kiến An ninh Toàn cầu (GSI) – Tham vọng vươn tầm ảnh hưởng ra toàn cầu của Trung Quốc
GSI, do ông Tập đưa ra tại hội nghị thường niên Diễn đàn Bác Ngao về châu Á vào tháng 4 năm 2022, bao gồm các nguyên tắc chung rộng rãi nhắc lại các tuyên bố an ninh và chính sách đối ngoại trước đây của Trung Quốc. Vào tháng 2 năm nay, Bộ Ngoại giao Trung Quốc đã công bố một tài liệu khái niệm mới về GSI, trong đó nêu chi tiết về “sáu cam kết” và xác định các lĩnh vực hợp tác ưu tiên. Mặc dù nội dung chủ yếu trình bày lại các nguyên tắc lâu đời và nhóm các hoạt động hiện có dưới một khẩu hiệu mới, nhưng nội dung này được đúc kết dưới dạng “sáng kiến toàn cầu”. Nó nên được coi là một tuyên bố về ý định của Trung Quốc nhằm khẳng định một vai trò quan trọng nhiều hơn trong chính trị quốc tế. Chương trình nghị sự an ninh được phác thảo của Trung Quốc khác biệt đáng kể so với của Mỹ về cả nguyên tắc và thực tiễn, khiến lĩnh vực này trở thành một đấu trường cạnh tranh mới giữa cả hai cường quốc.
GSI là biểu hiện mới nhất trong diễn ngôn quốc tế của Trung Quốc nhằm tìm cách thách thức hệ thống quản trị toàn cầu do phương Tây lãnh đạo, chủ yếu nhằm phi chính danh hóa vai trò của Mỹ ở châu Á và ủng hộ cách tiếp cận độc quyền đối với quản trị an ninh châu Á. Tuy nhiên, không có cam kết nào trong số sáu cam kết này là mới trong chính sách đối ngoại và an ninh của Trung Quốc. Chúng củng cố các chuẩn mực cơ bản của chính sách đối ngoại hiện đại của Trung Quốc như được hệ thống hóa trong Năm nguyên tắc cùng tồn tại hòa bình. Báo cáo khái niệm GSI nêu bật 20 ưu tiên, 5 nền tảng và cơ chế hợp tác chính cho các vấn đề lớn: thâm hụt trong hòa bình, phát triển, an ninh, và quản trị.
GSI nhanh chóng tham gia vào các hoạt động ngoại giao và chính sách đối ngoại khác nhau trên khắp Châu Phi và Trung Đông. Trong bối cảnh quan hệ đối tác chiến lược hiện có của Trung Quốc với các quốc gia vùng Vịnh, vốn tuân thủ nguyên tắc không can thiệp, nhiều chính phủ vùng Vịnh có thể sẽ coi GSI cũng phù hợp với quan điểm an ninh khu vực và quốc tế của họ. Với hồ sơ đầu tư và thương mại đáng kể của Trung Quốc, GSI có thể sẽ thu hút được sự ủng hộ ở các khu vực của vùng Vịnh. Hơn nữa, giống như Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI), GSI có thể được một số quốc gia vùng Vịnh coi là cơ hội để Trung Quốc có ảnh hưởng lớn hơn trong kinh tế và chính trị toàn cầu.
Tài liệu về khái niệm GSI coi Trung Quốc là một nhà môi giới trung thực, sẵn sàng đóng vai trò là người bảo lãnh và nhà cung cấp an ninh toàn diện trên toàn thế giới. Ở Trung Đông, báo cáo ý tưởng của GSI kêu gọi thiết lập một “khuôn khổ an ninh mới” dựa trên đề xuất 5 điểm của Trung Quốc nhằm thực hiện hòa bình, ổn định trong khu vực, “bao gồm ủng hộ tôn trọng lẫn nhau; duy trì công bằng, công lý; thực hiện không phổ biến vũ khí hạt nhân; cùng nhau thúc đẩy an ninh tập thể và thúc đẩy hợp tác phát triển.” Hơn nữa, Trung Quốc hứa hẹn sẽ sử dụng GSI để hỗ trợ nỗ lực của các nước trong khu vực nhằm “tăng cường đối thoại và cải thiện quan hệ của họ, đáp ứng các mối quan tâm an ninh hợp lý của tất cả các bên, tăng cường lực lượng nội bộ để bảo vệ an ninh khu vực cũng như hỗ trợ Liên đoàn các quốc gia Ả Rập và các tổ chức khu vực khác đóng vai trò xây dựng trong vấn đề này.”
GSI và tham vọng tái cấu trúc an ninh ở Vùng Vịnh
Mối quan hệ giữa Trung Quốc và các quốc gia Vùng Vịnh đã phát triển mạnh trong những thập kỷ gần đây, thể hiện qua các mối quan hệ ngày càng chặt chẽ về năng lượng, thương mại, chính trị, đầu tư, công nghệ, du lịch và văn hóa. Các quốc gia Vùng Vịnh cũng đóng một vai trò quan trọng trong BRI và sự mở rộng về phía tây của Trung Quốc, nhờ vào vị trí địa lý thuận lợi và gần Biển Đỏ. Trao đổi kinh tế Vùng Vịnh-Trung Quốc không chỉ giới hạn trong lĩnh vực năng lượng và hóa chất (mặc dù đây là khía cạnh trung tâm trong mối quan hệ), cũng không hoạt động theo một chiều. Thay vào đó, quan hệ hai bên mang tính hai chiều, được đa dạng hóa và trở nên sâu sắc, nhất là trong phát triển các dạng năng lượng tái tạo, xây dựng cơ sở hạ tầng và giao thông. Ngoài ra, hợp tác Trung Quốc-Vùng Vịnh cũng đã bắt đầu chuyển sang các hình thức hoạt động kinh tế khác tiên tiến hơn, có giá trị gia tăng cao hơn, bao gồm đầu tư vào tài chính, du lịch và nền kinh tế kỹ thuật số.
GSI của Trung Quốc cho thấy nỗ lực đáng kể của nước này trong việc can thiệp vào khu vực Vùng Vịnh và thúc đẩy sự ổn định, thịnh vượng. Ảnh hưởng gia tăng của Trung Quốc sẽ tác động đáng kể đến cấu trúc an ninh trong khu vực. Hiện tại, Trung Quốc đã tích cực tham gia với các quốc gia Vùng Vịnh về nhiều vấn đề an ninh khác nhau, bao gồm xuất khẩu vũ khí, thực hiện các chuyến thăm viếng và tập trận quân sự, chống khủng bố, an ninh hàng hải cũng như an ninh mạng. Hai bên cũng đã ký kết các thỏa thuận hợp tác, đào tạo trong lĩnh vực an ninh – quốc phòng, đồng thời Trung Quốc cũng thành lập các chi nhánh của các trường học viện, cao đẳng thuộc Quân đội Giải phóng Nhân dân Trung Quốc.
Nhìn chung, GSI của Trung Quốc đại diện cho một sự thay đổi đáng kể trong cách tiếp cận của nước này đối với các vấn đề an ninh toàn cầu. Trung Quốc tìm cách trở thành một bên tham gia hiệu quả hơn trong các vấn đề an ninh quốc tế bằng cách mở rộng sự hiện diện và ảnh hưởng của mình trong các vấn đề an ninh ở Trung Đông. Do đó, việc tham gia cùng với các quốc gia Vùng Vịnh là một thành phần quan trọng của chiến lược này.
Chuyến thăm của ông Tập tới Ả Rập Xê Út vào tháng 12 năm 2022 đã đánh dấu một bước ngoặt trong chính sách đối ngoại của Trung Quốc đối với các quốc gia Vùng Vịnh. Trung Quốc tuyên bố sẽ hỗ trợ các quốc gia Vùng Vịnh duy trì an ninh, giải quyết các tranh chấp một cách hòa bình và phát triển một cấu trúc an ninh mới và toàn diện cho khu vực. Ông Tập lưu ý rằng chuyến đi của ông báo trước một “kỷ nguyên mới” trong quan hệ đối tác Trung Quốc-Ả Rập. Những người tham gia Hội nghị thượng đỉnh đã công bố một kế hoạch hành động chung 5 năm mới cho đối thoại chiến lược; kế hoạch này cũng sẽ phát triển quan hệ đối tác của họ trong các vấn đề an ninh và kinh tế khu vực khác nhau.
Sự bành trướng trên toàn thế giới của Trung Quốc đã dẫn đến một quyết tâm vững chắc hơn trong việc tham gia sâu hơn vào các vấn đề chính trị và an ninh khu vực, đáng chú ý nhất là thông qua GSI như một cấu trúc an ninh mới cho vùng Vịnh. Khuôn khổ GSI cho phép Trung Quốc hợp tác với các quốc gia Vùng Vịnh về các vấn đề an ninh và trở thành nhà cung cấp chính các hàng hóa công nghiệp liên quan đến lĩnh vực này.
Về phần mình, các quốc gia Vùng Vịnh thất vọng với việc Mỹ từ bỏ khu vực bị chiến tranh tàn phá để thực hiện xoay trục sang châu Á. Kết quả là vào tháng 3, Ả Rập Xê Út và Iran đã đồng ý thiết lập lại quan hệ ngoại giao trong một thỏa thuận do Trung Quốc làm trung gian. Thỏa thuận này báo hiệu sự gia tăng mạnh mẽ ảnh hưởng của Trung Quốc ở Vùng Vịnh, nơi Mỹ từ lâu đã là nhà trung gian quyền lực thống trị, đồng thời có thể làm phức tạp các nỗ lực của Washington và Israel nhằm củng cố liên minh khu vực để đối đầu với Iran khi nước này mở rộng chương trình hạt nhân. Đây là lần đầu tiên Trung Quốc can thiệp trực tiếp vào các cuộc cạnh tranh chính trị ở Vùng Vịnh.
Nhà ngoại giao hàng đầu Trung Quốc, Vương Nghị, cho biết cuộc đối thoại giữa hai nước đã “trở thành một thông lệ thành công để thực hiện mạnh mẽ Sáng kiến An ninh Toàn cầu”. Ông Vương mô tả thỏa thuận Iran-Ả Rập Xê Út là một chiến thắng cho đối thoại và hòa bình, đồng thời nói thêm rằng Trung Quốc sẽ tiếp tục đóng vai trò mang tính xây dựng trong việc giải quyết các vấn đề toàn cầu đầy thách thức. Việc Trung Quốc tổ chức thành công các cuộc đàm phán dẫn đến bước đột phá nêu bật thiện chí và nỗ lực thúc đẩy hòa bình ở Trung Đông thông qua đối thoại chính trị và nỗ lực thúc đẩy việc thực hiện GSI.
Tuy nhiên, có thể sẽ mất nhiều thời gian hơn để giảm bớt căng thẳng an ninh và phe phái lâu đời đã chia rẽ Ả Rập Xê Út với Iran trong nhiều thập kỷ, đồng thời thúc đẩy sự cạnh tranh của họ để giành quyền thống trị khu vực. Rạn nứt Iran-Ả Rập Xê Út thể hiện sự chia rẽ bạo lực thường xuyên giữa người Hồi giáo Shiite và Sunni đã thống trị Trung Đông trong nhiều thập kỷ.
Hơn nữa, thỏa thuận Ả Rập Xê Út-Iran được ký kết sau các báo cáo rằng Riyadh đề nghị bình thường hóa quan hệ với Israel để đổi lấy cam kết của Mỹ đối với an ninh Vùng Vịnh, hỗ trợ cho chương trình hạt nhân của Ả Rập Xê Út và mở rộng hơn việc bán vũ khí của Mỹ cho nước này. Theo một báo cáo trên tờ Wall Street Journal, sau khi ký kết thỏa thuận nối lại quan hệ với Iran do Trung Quốc làm trung gian, các quan chức Ả Rập Xê Út cho biết Thái tử Mohammed Bin Salman hy vọng rằng, bằng cách lôi kéo các cường quốc chống lại nhau, ông có thể sẽ tăng áp lực lên Mỹ như một phần trong nỗ lực của Ả Rập Xê Út nhằm đạt được các đảm bảo an ninh và bật đèn xanh để phát triển chương trình hạt nhân dân sự.
Liệu Trung Quốc có thể thay thế Mỹ trong việc thiết lập cấu trúc an ninh mới cho Vùng Vịnh?
Cạnh tranh Trung Quốc – Mỹ trước hết là về cuộc đấu tranh xem ai sẽ đặt ra các quy tắc toàn cầu, về cơ bản là vấn đề diễn ngôn cho cuộc đấu tranh giành quyền lực trên trường quốc tế. GSI của Trung Quốc là một phần của nỗ lực lớn hơn nhằm thiết lập một thế giới đa cực hậu phương Tây, thiết lập các chương trình nghị sự toàn cầu phản ánh lợi ích và giá trị của nước này. Giống như bất kỳ cường quốc nào khác, Trung Quốc theo đuổi lợi ích quốc gia của mình, nhưng với tư cách là một siêu cường đang lên, nước này cũng tìm cách thiết lập vai trò lãnh đạo toàn cầu của họ.
Thoạt nhìn, mức độ can dự ngày càng tăng ở Vùng Vịnh chứng tỏ rằng Trung Quốc tìm cách đóng một vai trò quan trọng hơn trong việc định hình triển vọng của các thỏa thuận an ninh khu vực. Sự hiện diện ngày càng mở rộng của Trung Quốc đã dẫn đến một quyết tâm vững chắc hơn trong việc ảnh hưởng nhiều hơn vào chính trị và an ninh khu vực, đáng chú ý nhất là thông qua GSI như một cấu trúc an ninh mới cho vùng Vịnh.
Tuy nhiên, sự tham gia ngày càng tăng của Trung Quốc ở Vùng Vịnh không nhất thiết có nghĩa là nước này hướng đến mục đích thay thế Mỹ và tài trợ cho một hệ thống an ninh mới. Không có sự thay thế nào cho sự thống trị về an ninh và ngoại giao của Washington trong khu vực. Trung Quốc không thể (và trên thực tế không quan tâm) thay thế Washington ở Vùng Vịnh. Mỹ vẫn là nhà cung cấp an ninh hàng đầu của khu vực, không chỉ là nước bán nhiều vũ khí nhất cho các quốc gia vùng Vịnh mà còn hiện diện quân sự trên lãnh thổ của các nước này. GSI của Trung Quốc cần cung cấp các giải pháp thay thế khả thi cho sự răn đe tổng thể của Washington ở Vùng Vịnh. Trung Quốc hiện đã cung cấp các giải pháp thay thế đảm bảo an ninh, công nghệ quân sự và sản phẩm công dụng kép, đã trực tiếp hay gián tiếp làm suy yếu sự thống trị của Mỹ. Tuy nhiên, các giải pháp này không thể thay thế khả năng răn đe tổng thể của Mỹ ở Vùng Vịnh.
Mặc dù tầm nhìn thay thế của Trung Quốc về một cấu trúc an ninh mới (đáng chú ý nhất là thông qua GSI) ở Vùng Vịnh vẫn cần được phát triển trong quá trình giải quyết các nhu cầu an ninh thực tế, nhưng Trung Quốc có thể định hình lại đáng kể môi trường địa chính trị, do sự can dự chiến lược ngày càng tăng của Bắc Kinh với các quốc gia Vùng Vịnh. Sự can dự này đôi khi sẽ chỉ vì lợi ích của Mỹ hoặc các đồng minh của Mỹ. Washington không thể mong đợi các đồng minh tại Vùng Vịnh từ chối tham gia GSI, cũng như Trung Quốc không thể trông đợi các quốc gia này từ bỏ cấu trúc an ninh và mạng lưới liên minh của Mỹ. Trong khi Trung Quốc đã bắt đầu nêu rõ một tầm nhìn táo bạo về cách quản trị an ninh toàn cầu mới, thì sự thành công và tác động của sáng kiến này ở vùng Vịnh cuối cùng sẽ phụ thuộc vào thiện chí hợp tác của các đối tác khu vực trong khuôn khổ GSI.
Cuối cùng, cần theo dõi sự phát triển của GSI và mối quan hệ của nó với những tham vọng rộng lớn hơn của Trung Quốc nhằm cải cách quản trị toàn cầu trong những năm tới. Bất chấp những phát biểu của chính quyền Biden như thế nào, việc Mỹ thực sự rút khỏi khu vực dường như rất khó xảy ra. Điều này đặc biệt đúng đối với vùng Vịnh, nơi sự hiện diện quân sự của Mỹ đã tăng lên đều đặn trong thập kỷ qua. Washington vẫn duy trì những lợi ích sống còn trong việc đảm bảo tự do hàng hải và bảo vệ nguồn cung dầu toàn cầu.
Ngay cả khi Mỹ cuối cùng rút khỏi Vùng Vịnh, Trung Quốc vẫn phải mở rộng khả năng triển khai sức mạnh của mình để thay thế cấu trúc an ninh của Mỹ. Hiện tại, Trung Quốc thiếu khả năng quân sự – đặc biệt là khả năng yểm trợ trên không, đòi hỏi phải có các căn cứ quân sự trong khu vực – và ý chí chính trị để cung cấp một giải pháp thay thế khả thi. Tuy nhiên, các dự án đang phát triển trong khuôn khổ BRI và sự biến động trong khu vực có thể thay đổi những tính toán này trong dài hạn.
Biên dịch: Hoàng Hải
Tác giả: Tiến sĩ Mordechai Chaziza là nghiên cứu viên tại Khoa Nghiên cứu Châu Á, Đại học Haifa, đồng thời là giảng viên cao cấp tại trường Đại học Ashkelon, Israel.
