Châu Phi ngày càng trở thành một chiến trường địa chính trị giữa các cường quốc toàn cầu, trong đó có thể kể đến là cặp cạnh tranh giữa Trung Quốc và Liên minh châu Âu (EU) nhằm mở rộng ảnh hưởng và đảm bảo lợi ích chiến lược. Cuộc cạnh tranh này được thúc đẩy bởi các lợi ích kinh tế, chính trị và các lợi ích chiến lược khác, khi cả hai bên đều tìm cách mở rộng thương mại, đầu tư và quan hệ ngoại giao trên khắp lục địa. Trong năm 2024, sự cạnh tranh giữa Trung Quốc và EU đã trở nên căng thẳng hơn khi hai bên đều tìm cách khẳng định sự hiện diện thông qua phát triển cơ sở hạ tầng, các hiệp định thương mại và các hoạt động ngoại giao. Khi bước sang năm 2025, việc hiểu rõ động lực của cuộc cạnh tranh này là điều cần thiết để dự báo các xu hướng và kết quả tiềm năng trong tương lai.
Cạnh tranh xung quanh lợi ích kinh tế
Trung Quốc và EU đều có sự tham gia sâu rộng vào châu Phi, chủ yếu ở 2 khía cạnh: đầu tư và thương mại. Trong những năm gần đây, do xung đột lợi ích về vấn đề thị phần ở châu Phi và nhập khẩu tài nguyên thiên nhiên, các hoạt động kinh tế của Trung Quốc và EU ngày càng trở nên cạnh tranh.[1]
Đầu tiên, trong lĩnh vực đầu tư, tính đến cuối năm 2022, tổng vốn đầu tư của Trung Quốc vào châu Phi vượt 47 tỷ USD, chủ yếu tập trung vào các ngành xây dựng, khai khoáng, sản xuất, tài chính, cho thuê các dịch vụ kinh doanh, chiếm 87,1% tổng vốn đầu tư trực tiếp của Trung Quốc vào châu Phi. Nhìn chung, mặc dù phải đối mặt với các xung đột khu vực, rủi ro nợ nần và các vấn đề khác, Trung Quốc vẫn tiếp tục tăng đầu tư vào châu Phi, bên cạnh các khoản đầu tư vào tài nguyên thiên nhiên còn có ngành dịch vụ và sản xuất.
Trong khi đó, EU từ lâu đã giữ vị trí dẫn đầu về đầu tư vào châu Phi, từng chiếm ⅔ tổng vốn đầu tư nước ngoài của châu Phi.[2] Tuy nhiên, với sự gia tăng liên tục các nguồn đầu tư từ các nước khác, đặc biệt là Trung Quốc, điều này đã tác động đến vị thế quan trọng trước đây của EU. Để đạt được mục tiêu này, EU đã đưa ra một số chính sách đầu tư nhắm vào châu Phi để tăng cường đầu tư. Sau khi đề xuất kế hoạch đầu tư “Cửa ngõ toàn cầu” năm 2021, EU đã ngay lập tức chọn châu Phi là khu vực đầu tư đầu tiên và phát hành Kế hoạch đầu tư cửa ngõ toàn cầu EU – châu phi với ngân sách 150 tỷ Euro vào các lĩnh vực trọng điểm như chuyển đổi xanh, chuyển đổi số, và xây dựng chuỗi nguyên liệu khoáng sản bền vững.[3]
Thứ hai, cả Trung Quốc và châu Âu đều có quan hệ thương mại chặt chẽ với châu Phi. Trung Quốc là đối tác thương mại lớn nhất của châu Phi trong 15 liền với tổng kim ngạch thương mại giữa hai bên đạt mức kỷ lục là 282,1 tỷ USD vào năm 2023. Với việc ra mắt khu thí điểm hợp tác kinh tế và thương mại chuyên sâu Trung Quốc – châu Phi, quan hệ hợp tác giữa hai bên sẽ duy trì đà phát triển tốt trong tương lai.
EU cũng là đối tác thương mại quan trọng của châu Phi. Từ năm 2010 đến 2021, tổng khối lượng thương mại giữa châu Âu và châu Phi về cơ bản vẫn duy trì ở mức trên 250 tỷ USD và EU đã đạt được thặng dư thương mại với châu Phi kể từ năm 2014.[4] Cụ thể, hàng xuất khẩu của Trung Quốc sang châu Phi chủ yếu là sản phẩm cơ điện, sản phẩm thâm dụng lao động và thép, hàng nhập khẩu từ châu Phi chủ yếu là năng lượng, quặng kim loại và nông sản.[5] Hàng xuất khẩu của EU sang châu Phi chủ yếu là máy móc, phương tiện, thực phẩm, sản phẩm hoá chất, dược phẩm, v.v. hàng nhập khẩu từ châu Phi chủ yếu là tài nguyên khoáng sản như dầu mỏ và kim cương, gỗ, và các loại nông sản. Có thể thấy, thương mại giữa Trung Quốc và EU tại châu Phi nhìn chung được đặc trưng bởi mô hình “xuất khẩu sản phẩm chế tạo – nhập khẩu nguyên liệu thô đơn lẻ”, điều này cũng dẫn đến mức độ cạnh tranh thị trường nhất định giữa hai bên tại châu Phi.
Tóm lại, cạnh tranh trong lĩnh vực kinh tế, một mặt vì cả hai bên đều có nhu cầu về năng lượng và nhiều loại tài nguyên thiên nhiên của châu Phi, hơn nữa, cả Trung Quốc và EU đều coi tài nguyên, chuyển đổi xanh, hợp tác năng lượng là những hướng đầu tư vào châu Phi. Mặt khác, có sự đồng nhất nhất định trong hoạt động xuất khẩu của cả hai sang châu Phi. Để giành thêm thị phần, Trung Quốc và EU tất yếu sẽ phải cạnh tranh để đảm bảo lợi ích kinh tế của mình. Trên thực tế, EU từ lâu đã nhấn mạnh đến tác động của các sản phẩm Trung Quốc đối với những thị trường mới nổi mà EU cũng nhắm đến như châu Á, châu Phi, và Mỹ Latinh, khối cho rằng hoạt động thương mại của Trung Quốc với châu Phi đã hạn chế các kênh tiếp cận hàng hoá của EU và chỉ trích Trung Quốc chưa đảm bảo một số trách nhiệm xã hội như bảo vệ môi trường trong quá trình phát triển thị trường địa phương. Do đó trong việc phát triển hợp tác kinh tế với châu Phi, Trung Quốc và EU đã hình thành quan hệ cạnh tranh cụ thể xung quanh khía cạnh tài nguyên và thị trường.
Sự khác biệt trong quan niệm về hợp tác phát triển
Một lĩnh vực khác mà Trung Quốc và châu Âu cạnh tranh là hợp tác phát triển. Hợp tác phát triển và viện trợ quốc tế giữa Trung Quốc và EU tại châu Phi không chỉ có sự khác biệt khách quan về chính sách và hành động mà còn phản ánh sự khác biệt về khái niệm phát triển giữa hai bên. Sau chiến tranh thế giới thứ II, dưới ảnh hưởng của các khái niệm phát triển kinh tế như chủ nghĩa tân tự do và “Sự đồng thuận Washington”, chính sách hợp tác phát triển quốc tế của EU đã được điều chỉnh từ góc độ tăng trưởng kinh tế đơn nhất sang quản trị tốt toàn diện ở các nước tiếp nhận và hợp tác phát triển có điều kiện được thực hiện trên cơ sở cải cách thể chế trong nước.[6] Đồng thời, dựa trên lợi ích an ninh của riêng mình, chính sách hợp tác phát triển của EU với châu Phi ngày càng được “an ninh hoá” và dần bị chi phối bởi chiến lược an ninh của riêng EU.
Ngược lại, các nhà tài trợ mới nổi từ Trung Quốc đã đưa ra những giải pháp mới khác với “Đồng thuận Washington”. Họ sẽ không áp đặt thêm điều kiện khi cung cấp viện trợ, cũng không can thiệp vào công việc nội bộ của các nước tiếp nhận. Khi tham gia hợp tác phát triển, tỷ lệ cho vay và đầu tư sẽ cao hơn, và viện trợ phát triển đơn lẻ sẽ ít được sử dụng hơn. Đây được coi là sự bổ sung hữu ích cho hệ thống viện trợ phát triển đa phương hiện nay của thế giới.[7]
Lý do khiến sự khác biệt giữa Trung Quốc và châu Âu trong hợp tác phát triển với châu Phi gây ra sự cạnh tranh là vì lợi ích thương mại và ảnh hưởng chính trị mà chúng mang lại. EU tin rằng “viện trợ vô điều kiện” cũng như hỗ trợ tài nguyên và các khoản vay cơ sở hạ tầng của Trung Quốc cho châu Phi đã làm giảm lợi thế kinh tế của EU so với châu Phi.[6] Ngoài ra, một số nước châu Phi đã bắt đầu học hỏi nhiều hơn từ mô hình phát triển và các chính sách tương ứng của Trung Quốc, và EU cùng các quốc gia thành viên coi đây là thách thức đối với ảnh hưởng của chính họ. Tại hội nghị thượng đỉnh G7 năm 2023, Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen tuyên bố rằng các nước đang phát triển chấp nhận các khoản vay của Trung Quốc có thể rơi vào khủng hoảng nợ. Jean-Yves-Le Drian, khi đó là Bộ trưởng Ngoại giao Pháp, đã nói: “Chúng ta đang tham gia vào một cuộc chiến tranh giành ảnh hưởng với Trung Quốc.”[8]
Trong những năm gần đây, để ứng phó với sự phát triển sâu sắc trong quan hệ hợp tác Trung Quốc – châu Phi, EU đã đưa ra những phản ứng có mục tiêu. Trong “Tầm nhìn hợp tác Trung Quốc – Châu Phi 2035”, Trung Quốc có kế hoạch đạt kim ngạch thương mại hàng năm giữa Trung Quốc và châu Phi là 300 tỷ đô la Mỹ, tăng đầu tư vào châu Phi thêm 60 tỷ đô la Mỹ, tích cực tham gia xây dựng Khu vực thương mại tự do lục địa Châu Phi (AfCFTA) và hỗ trợ phát triển đường sắt, đường bộ và mạng lưới thông tin liên lạc tại Châu Phi vào năm 2035, lập kế hoạch toàn diện cho hợp tác phát triển Trung Quốc – châu Phi. Để đối phó với các khoản đầu tư từ Trung Quốc, EU đã đề xuất một kế hoạch hợp tác phát triển quốc tế trị giá 79,5 tỷ euro mang tên “Toàn cầu Châu Âu – Công cụ hợp tác quốc tế, phát triển và láng giềng” trong Khung tài chính đa niên (MFF) 2021-2027, trong đó ít nhất 29,18 tỷ Euro sẽ được sử dụng ở khu vực Châu Phi cận Sahara. Ngoài ra, kế hoạch đầu tư “Cửa ngõ toàn cầu” được coi là sáng kiến cạnh tranh với sáng kiến “Vành đai và Con đường” sẽ được tích hợp chặt chẽ với chiến lược Châu Phi của EU.[9] Các quốc gia thành viên EU cũng đã có hành động. Ví dụ, vào ngày 2 tháng 3 năm 2021, Quốc hội Pháp đã thông qua dự luật tăng ngân sách viện trợ của Pháp lên 0,55% tổng sản phẩm quốc nội (GDP) vào năm 2022, tập trung vào châu Phi.[4-38] Đáp lại hành động của EU, ngày 22 tháng 7 năm 2022, Vương Văn Bân, khi đó là người phát ngôn của Bộ Ngoại giao Trung Quốc, đã phát biểu tại một cuộc họp rằng: “Châu Phi nên là một sân chơi lớn cho hợp tác quốc tế. Tất cả các quốc gia nên phát huy hết lợi thế của mình và làm nhiều việc tốt hơn cho người dân châu Phi trên cơ sở tôn trọng chủ quyển của châu Phi và lắng nghe tiếng nói của châu Phi.”[10]
Bất đồng về hoà bình và an ninh
Trong lĩnh vực an ninh khu vực, mặc dù Trung Quốc và châu Âu có chung nguyện vọng chống khủng bố và duy trì hòa bình ở châu Phi, nhưng hợp tác giữa hai bên từ lâu vẫn chỉ dừng lại ở mức độ phát huy ý chí và phối hợp chính sách, chưa đạt được kết quả thực chất đáng kể.[11] Hai bên vẫn còn những khác biệt về ý thức hệ trong cách giải quyết các vấn đề an ninh và mức độ can thiệp. Ngoài các vấn đề thực tế như bán vũ khí cho châu Phi và thành lập các căn cứ đồn trú, Trung Quốc và châu Âu vẫn chưa có sự hợp tác sâu sắc hơn trong lĩnh vực này và vẫn có một mức độ cạnh tranh nhất định giữa họ.
Vì lợi ích an ninh của chính mình và bảo vệ lợi ích của mình tại Châu Phi, tinh hình ở Châu Phi có ý nghĩa rất quan trọng đối với EU và các quốc gia thành viên. Các vấn đề an ninh là trọng tâm trong chính sách châu Phi của EU. Theo số liệu thống kê nghiên cứu có liên quan, kể từ khi EU thực hiện Chính sách an ninh và quốc phòng chung (CSDP), từ năm 2003 đến tháng 7 năm 2010, EU đã thực hiện 10 hoạt động quân sự của CSDP, trong đó có 8 hoạt động ở Châu Phi; từ năm 2003 đến năm 2016, EU đã triển khai 34 hoạt động đặc biệt quản lý khủng hoảng tại 19 quốc gia, trong đó có 9 hoạt động được triển khai tại Châu Phi. Sự tham gia tích cực của EU vào các vấn đề an ninh châu Phi dựa trên cả những cân nhắc về khái niệm và thực tế. Một mặt, với tư cách là “lực lượng chuẩn mực” nhấn mạnh đến việc bảo vệ nhân quyền, EU đương nhiên tập trung vào việc giảm thiểu và ngăn ngừa xung đột nội bộ trong các quốc gia và đảm bảo sự sống còn và an ninh của con người trong chính sách đối ngoại của mình. EU tin rằng mình có trách nhiệm đặc biệt đối với an ninh của các khu vực kém phát triển và tự coi minh là “nhà cung cấp an ninh toàn cầu”. EU tập trung vào việc tham gia vào các vấn đề như xây dựng hòa bình và ổn định khu vực để đạt được an ninh con người theo cách tích hợp.[12] Mặt khác, các quốc gia thành viên EU có lịch sử lâu dài về chế độ thực dân ở châu Phi và có lợi ích to lớn trong khu vực. Bất ổn dân sự và xung đột sẽ gây ra mối đe dọa trực tiếp đến lợi ích của EU và các quốc gia thành viên. Khi các hành động đa phương của EU chậm trễ, một số quốc gia thành viên thậm chí sẽ chọn hành động đơn phương để bảo vệ lợi ích của riêng mình.
Trong khi thúc đẩy hợp tác với Châu Phi, Trung Quốc cũng chú ý đến hoà bình và an ninh ở châu Phi. Kể từ năm 2018, Trung Quốc đã cung cấp cho Liên minh châu Phi (AU) 100 triệu đô la Mỹ về viện trợ quân sự để xây dựng quân đội thường trực và lực lượng phản ứng nhanh của châu Phi, đồng thời đã hoàn thành hơn 50 dự án hỗ trợ an ninh. Bên cạnh đó, trong khuôn khổ Liên hợp quốc, Trung Quốc tích cực tiến hành hoạt động gìn giữ hòa bình, chống khủng bố và các hoạt động khác tại châu Phi, đồng thời dành 75% kinh phí cho các hoạt động gìn giữ hòa bình của Liên hợp quốc tại châu Phi. Không giống như EU, Trung Quốc không trực tiếp tham gia vào các cuộc xung đột nội bộ của các nước châu Phi. Thay vào đó, họ khuyến khích các tổ chức châu Phi như AU đóng vai trò lãnh đạo trong các cuộc xung đột này, nhấn mạnh rằng “người châu Phi giải quyết các vấn để của châu Phi một cách độc lập theo cách của châu Phi”. Có quan điểm trong EU cho rằng Trung Quốc có “xu hướng hưởng lợi” từ an ninh châu Phi và chưa đóng vai trò thực chất nào trong việc can thiệp xung đột. Trung Quốc nhấn mạnh rằng sự can thiệp từ bên ngoài và lệnh trừng phạt đơn phương từ các nước châu Âu và châu Mỹ không thể giải quyết hiệu quả các vấn đề an ninh của châu Phi. Điều này phân ánh sự khác biệt về khái niệm giữa hai bên đối với cách giải quyết vấn đề: Trung Quốc nhấn mạnh tôn trọng chủ quyền của các nước châu Phi và sẽ không trực tiếp can thiệp. Ngược lại, EU nhấn mạnh vào việc bảo vệ nhân quyền và thậm chí có thể can thiệp vào xung đột thông qua hành động quân sự trực tiếp.
Ngoài ra, dựa trên các yếu tố lịch sử và cân nhắc thực tế, EU từ lâu đã coi châu Phi là “khu vực lợi ích” của mình và mong muốn sử dụng an ninh của châu Phi để bảo vệ an ninh của châu Âu. Vào tháng 2 năm 2023, Phó Thủ tướng kiêm Bộ trưởng Ngoại giao Ý Antonio Tajani đã phát biểu tại Hội nghị An ninh Munich rằng “việc tăng cường sự hiện diện ở châu Phi là điều quan trọng để châu Âu mạnh mẽ hơn”.[13] Việc thành lập căn cứ hỗ trợ của Quân đội Giải phóng Nhân dân Trung Quốc tại Djibouti và việc mở rộng kinh doanh của các công ty Trung Quốc như Norinco tại Senegal và các quốc gia khác được coi là biểu hiện cụ thể của sự cạnh tranh quân sự và an ninh với các quốc gia thành viên EU tại Châu Phi.[14] Đối với Trung Quốc, EU một mặt có tích cực trong vấn đề chống khủng bố, mặt khác vẫn kiên quyết cấm vận vũ khí đối với Trung Quốc, thiếu lòng tin cần thiết vào Trung Quốc về các vấn đề an ninh.[15] Có thể thấy rằng do khác biệt về ý thức hệ và trở ngại thực tế nên giữa Trung Quốc và châu Âu cũng có mức độ cạnh tranh nhất định về các vấn đề an ninh châu Phi.
Cạnh tranh về văn hoá và quyền lực mềm
Do vị trí địa lý gần gũi và giao lưu chặt chẽ, EU có lợi thế tự nhiên về ngôn ngữ, chữ viết, mối liên hệ lịch sử, v.v. trong giao lưu văn hóa với châu Phi. EU coi trọng ảnh hưởng văn hóa của mình đối với châu Phi. Borrell cho biết cần phải “đặt văn hóa vào trọng tâm của đối thoại với châu Phi” và tin rằng quan hệ EU – châu Phi không nên chỉ giới hạn ở các vấn đề kinh tế và chính trị, mà giao lưu văn hóa phải là một phần chủ chốt trong đó. EU hy vọng thúc đẩy sự công nhận của châu Phi đối với các giá trị của EU và các chuẩn mực được ủng hộ thông qua giao tiếp văn hóa, củng cố những giá trị chuẩn mực của EU, tăng cường ảnh hưởng chính sách của EU đối với Châu Phi và giảm bớt khó khăn trong việc thực hiện chính sách ở Châu Phi.[16] Có thể nói rằng EU đã hình thành được những lợi thế nhất định trong việc quảng bá và ảnh hưởng văn hóa ở châu Phi. Một cuộc khảo sát của Quỹ Friedrich Naumann tại Đức về chủ đề như nghệ thuật và văn hóa, EU được người châu Phi ưa chuộng hơn đáng kể (77,6% người dân châu Phi ủng hộ EU và 49,2% người dân Trung Quốc ủng hộ EU).[17]
Trung Quốc cũng rất coi trọng giao lưu văn hoá và học hỏi lẫn nhau về nền văn minh với châu Phi. Sáng kiến “Văn minh toàn cầu” của Trung Quốc nhấn mạnh sự tôn trọng các nền văn minh đa dạng trên thế giới và tầm quan trọng của giao lưu văn hóa quốc tế. Về giao lưu văn hóa với châu Phi, Trung Quốc và châu Phi đã cùng nhau tổ chức ba hội nghị về đối thoại văn minh kể từ năm 2022 và nhận được sự hưởng ứng rộng rãi từ các nước châu Phi. “Tầm nhìn hợp tác Trung Quốc – châu Phi 2035” cũng đưa các cơ chế dài hạn về trao đổi văn hoá và thể thao như các đoàn nghệ thuật thăm lẫn nhau, hợp tác văn hóa điện ảnh và truyền hình, đào tạo tài năng ngôn ngữ, cũng như các biện pháp như trao đổi tin tức và hợp tác du lịch để “đạt được sự thịnh vượng chung của nền văn hoá Trung Quốc – châu Phi” vào chương trình nghị sự tương tác của hai bên trong vài năm tới.[18]
Lý do chính cho sự cạnh tranh giữa Trung Quốc và châu Âu trong lĩnh vực này là EU coi việc truyền bá văn hóa của Trung Quốc ở châu Phi là mối đe dọa và thách thức đối với chính mình. Đối với EU, khi ảnh hưởng kinh tế của khối này với châu Phi đã suy giảm, nếu muốn duy trì quyền lực mềm, EU phải chú ý đến sự cạnh tranh văn hóa với Trung Quốc, khiến lĩnh vực này trở thành một trong những trọng tâm trong quan hệ Trung Quốc – EU tại châu Phi. Trong một thời gian dài, các quốc gia thành viên EU liên tục xuất khẩu ngôn ngữ, văn hóa và giá trị của riêng mình thông qua mối quan hệ lịch sử với châu Phi, đồng thời duy trì mối quan hệ bất bình đẳng giữa châu Âu và châu Phi thông qua ảnh hưởng văn hóa, hình thành nên một “chủ nghĩa đế quốc văn hóa” trên thực tế.[19] Khi Châu Phi tham gia hợp tác và trao đổi với nhiều quốc gia hơn, các quốc gia thành viên EU ngày càng cảm thấy ảnh hưởng của họ đang suy giảm. Ví dụ, tờ báo Pháp Le Figaro từng nói rằng Pháp không lường trước được sự phát triển nhanh chóng của châu Phi và hình ảnh của nước này tại châu Phi đang suy giảm, trong khi các nước như Trung Quốc lại tham gia tích cực hơn vào quá trình toàn cầu hóa của châu Phi. Do đó, hoạt động truyền bá và giao lưu văn hóa của Trung Quốc tại châu Phi thường phải chịu những lời chỉ trích. Các chương trình và sáng kiến trao đổi văn hóa, bao gồm Viện Khổng Tử, được coi là công cụ mà Trung Quốc đang cố gắng sử dụng để thiết lập bá quyền văn hóa; Viện Khổng Tử cũng phải đối mặt với sự cạnh tranh từ các tổ chức tương tự như Alliance Française, Hội đồng Anh và Viện Goethe của Đức. Trường Lãnh đạo Mwalimu Julius Nyerere do Trung Quốc xây dựng tại Tanzania được truyền thông phương Tây coi là sự truyền bá hệ tư tưởng ở châu Phi.[17] Khảo sát “Barometer Châu Phi” cho thấy tỷ lệ người dân Châu Phi có cái nhìn tích cực về ảnh hưởng của Trung Quốc tương đối cao. Như vậy, sự cạnh tranh cũng xuất hiện trong việc phổ biến văn hoá tại châu Phi giữa Trung Quốc và EU.
Khuyến nghị chính sách trong tương lai
Tóm lại, sự cạnh tranh giữa Trung Quốc và EU ở châu Phi được phản ánh trong các lĩnh vực kinh tế, viện trợ, an ninh, và văn hóa. Nguyên nhân là do sự khác biệt về khái niệm hình thành trên cơ sở kinh nghiệm hợp tác, những thách thức khách quan và thực tế mà các hoạt động thực tiễn chính sách châu Phi của Trung Quốc và châu Âu đặt ra cho nhau, cùng những thay đổi mới trong môi trường bên trong và bên ngoài của châu Phi trong bối cảnh chiến lược hiện tại đã dẫn đến sự xuất hiện của mối quan hệ cạnh tranh giữa hai bên. Nhưng cần lưu ý rằng sự cạnh tranh giữa Trung Quốc và châu Âu chỉ mang tính hạn chế bởi hai bên vẫn còn chia sẻ những lợi ích chung tại khu vực này. Vậy nên, cả Trung Quốc và EU có thể tìm cách khắc phục những điểm hạn chế, đồng thời tìm cách quản lý sự cạnh tranh giữa hai bên và đạt được sự hiệu quả trong hợp tác.
Thứ nhất, xét ở góc độ chủ quan, Trung Quốc và EU đã có ý chí trong việc hợp tác tại khu vực châu Phi. Được nêu trong Triển vọng Chiến lược EU – Trung Quốc năm 2019: “Được thúc đẩy bởi nhu cầu, dựa trên lợi ích chung và sự hiểu biết, ảnh hưởng quốc tế ngày càng tăng của Trung Quốc có thể mang lại những cơ hội lớn cho EU tiến hành hợp tác ba bên và tham gia tích cực vào các khu vực ưu tiên như Châu Phi”.[20] Trung Quốc cũng đã nhiều lần bày tỏ sự ủng hộ đối thoại Trung Quốc – EU và “Hợp tác ba bên với châu Phi” được thảo luận trong nhiều cuộc họp của các nhà lãnh đạo.[21]
Thứ hai, xét theo góc độ khách quan, Trung Quốc, châu Âu và châu Phi không chỉ có lợi ích chung mà còn có những cách thức thực tế để hiện thực hóa lợi ích chung. Ví dụ, với tư cách là các lực lượng quốc tế cùng cam kết quản lý biến đổi khí hậu, Trung Quốc và châu Âu có nhu cầu hợp tác và đồng thuận về một số khái niệm.[22] Cùng lúc đó, châu Phi phải đối mặt với nhiều thách thức do biến đổi khí hậu gây ra. Theo nghiên cứu có liên quan, miền Nam châu Phi đang có nguy cơ giảm lượng mưa và hạn hán trên diện rộng, trong khi Đông Phi phải đối mặt với nguy cơ lũ lụt. Khi thời tiết khắc nghiệt gia tăng, nền nông nghiệp dựa vào mưa mà người dân châu Phi phụ thuộc vào để sinh tốn sẽ bị phá hủy. Các bệnh truyền nhiễm, giá lương thực tăng cao và các vấn đề khác cũng sẽ tác động đến sự phát triển kinh tế và ổn định xã hội của các nước châu Phi.[23] Do đó, giải quyết vấn đề biến đổi khí hậu đã trở thành lĩnh vực hợp tác chính giữa ba bên. Trong “Các yếu tố của Chiến lược mới của EU đối với Trung Quốc” năm 2016, EU đã bày tỏ mong muốn hợp tác với Trung Quốc thông qua “các phương pháp tiếp cận chung” để thúc đẩy việc thực hiện Thỏa thuận Paris.[24] Trong đó, do Trung Quốc và châu Âu, Trung Quốc và châu Phi, châu Âu và châu Phi đều có cơ sở hợp tác về năng lượng tái tạo nên việc phát triển và sử dụng năng lượng tái tạo có thể đóng vai trò là điểm khởi đầu để Trung Quốc và châu Âu đạt được sự hợp tác hiệu quả trong lĩnh vực biến đổi khí hậu ở châu Phi. Năm 2015, Liên minh châu Phi đã khởi động Sáng kiến “Năng lượng tái tạo châu Phi” (AREI) với mục tiêu cung cấp hỗ trợ tài chính cho nhiều dự án phát triển năng lượng tái tạo khác nhau ở châu Phi. Nhân cơ hội này, ba bên có thể cùng nhau thành lập các viện nghiên cứu và đào tạo, kết hợp kinh nghiệm của Trung Quốc trong phát triển ngành năng lượng tái tạo và xây dựng dự án năng lượng tái tạo với lợi thế của EU trong việc xây dựng chính sách năng lượng tái tạo và đào tạo nghệ, kỹ thuật, qua đó củng cố và mở rộng lợi ích chung của ba bên. Chẳng hạn như dự án nhà máy thủy điện do các công ty Trung Quốc và Pháp cùng phát triển tại Gabon, có thể đặt nền tảng cho sự hợp tác sâu hơn giữa Trung Quốc và châu Âu trong tương lai.[25]
Ở cấp độ sáng kiến quốc tế, hợp tác ba bên có thể bắt đầu từ các dự án thí điểm cụ thế và sau đó được thúc đẩy dần dần. Xét đến bản chất siêu quốc gia của EU, những chủ thể tham gia vào hợp tác ba bên có thể là các quốc gia thành viên ủng hộ định hướng chính sách của EU và có cơ sở hợp tác với Trung Quốc và châu Phi trong các lĩnh vực tương ứng.[26] Ví dụ, trong việc giải quyết vấn đề biến đổi khí hậu, Đức và Pháp đã cam kết hỗ trợ tài chính cho AREI và hợp tác thực tế với Trung Quốc về chuyển đổi xanh và hợp tác năng lượng. Họ có thể tiến hành thử nghiệm chính sách sơ bộ thay mặt cho EU về vấn để này, sau đó giành được sự ủng hộ hoàn toàn của các quốc gia thành viên và tăng cường thiện chí hợp tác của EU.
Một thách thức lớn đối với hợp tác ba bên Trung Quốc – châu Âu – châu Phi hiện nay xuất phát từ bối cảnh cạnh tranh giữa các cường quốc. Các cường quốc đang điều chỉnh và cập nhật các chiến lược châu Phi tương ứng của họ, đưa châu Phi vào vị thế quan trọng hơn trong khi chỉ trích chính sách của các quốc gia khác đối với châu Phi. Điều này chắc chắn sẽ gây bất ổn cho triển vọng phát triển của châu Phi và khiến việc đưa ra một hướng đi ổn định cho sự phát triển của châu Phi trở nên khó khăn. Ngoài ra, tăng trưởng kinh tế của các nước châu Phi phần lớn dựa vào xuất khẩu tài nguyên thiên nhiên và nguyên liệu thô, phụ thuộc rất nhiều vào nước ngoài. Khi cuộc khủng hoảng Ukraine vẫn chưa được giải quyết và xung đột Israel – Palestine bùng phát, nền kinh tế châu Phi có thể sẽ phải chịu cú sốc trong một khoảng thời gian nhất định. Ngoài ra, trong những năm gần đây, các cuộc đảo chính đã xảy ra ở Mali, Burkina Faso, Niger và Gabon, và tình hình ở Châu Phi, đặc biệt là ở khu vực Sahel, đang ngày càng bất ổn. Dưới tác động kép của môi trường bên trong và bên ngoài, các quốc gia đang phải đối mặt với những rủi ro chính trị lớn trong việc phát triển quan hệ với châu Phi.
Về hướng đi trong tương lai của quan hệ Trung Quốc – EU tại châu Phi và quan hệ ba bên, những tương tác khác nhau do sự khác biệt trong các lĩnh vực cụ thể sẽ tiếp tục là đặc điểm chính trong tương lai. Về các vấn đề như chống khủng bố, gìn giữ hòa bình và biến đổi khí hậu, hợp tác Trung Quốc – EU có thể tiếp tục; tuy nhiên, hai bên vẫn sẽ cạnh tranh trong các lĩnh vực như thương mại kinh tế và viện trợ phát triển. Một dấu hiệu tốt có thể kể đến là các chuyến thăm của quan chức châu Âu như Thủ tướng Đức Olaf Scholz, Tổng thống Pháp Emmanuel Macron, Chủ tịch Hội đồng châu Âu Charles Michel, Chủ tịch Ủy ban châu Âu von der Leyen và Đại diện cấp cao EU về đối ngoại và an ninh Borrell tới Trung Quốc, và đặc biệt là cuộc họp lần thứ 24 giữa các nhà lãnh đạo Trung Quốc – EU vào tháng 12 năm 2023,… cho thấy quan hệ Trung Quốc – EU đang có dấu hiệu ấm lên. Mặc dù các vấn đề liên quan đến châu Phỉ có thể không phải là trọng tâm trong chuyến thăm Trung Quốc của các nhà lãnh đạo châu Âu, nhưng việc khôi phục quan hệ Trung Quốc – EU cũng sẽ giúp hai bên phối hợp và hợp tác trong các vấn đề liên quan đến châu Phi. Sự cạnh tranh vẫn tồn tại giữa Trung Quốc và châu Âu, song đây không phải là những mâu thuẫn không thể giải quyết. Ngoài cạnh tranh, Trung Quốc và châu Âu vẫn có những lợi ích chung sâu rộng ở châu Phi. Chỉ bằng cách xuất phát từ lợi ích chung và nhu cầu thực tế của châu Phi thì mới có thể đạt được sự phát triển lâu dài của quan hệ ba bên Trung Quốc – EU – Châu Phi./.
Tác giả: Nguyệt Hằng
Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả, không nhất thiết phản ánh quan điểm của Nghiên cứu Chiến lược. Mọi trao đổi học thuật và các vấn đề khác, quý độc giả có thể liên hệ với ban biên tập qua địa chỉ mail: [email protected]
Tài liệu tham khảo
[1] Jian Junbo: Các vấn để châu Phi và quan hệ Trung Quốc-châu Âu, Thượng Hải: Nhà xuất bản Nhân dân Thượng Hải, 2019, tr. 156-157.
[2] Jian Junbo: “Chính sách kinh tế và thương mại châu Phi của EU trong thế kỷ 21: Một kế hoạch bình đẳng?”, Nghiên cứu châu Âu, số 4, 2022, tr. 87.
[3] Ủy ban Châu Âu, “EU-Châu Phi: Gói đầu tư cổng thông tin toàn cầu”, https://international-partnerships.ec.europa.eu/policies/global-gateway/initiatives-sub-saharan-africa/eu-africa-global-gateway-investment-package_en
[4] Eurostat, “Lưu trữ: Thống kê thương mại hàng hóa quốc tế giữa Châu Phi và EU”, 2023-03-02.
[5] 《中国—非洲贸易指数 首 次 对 外 发 布》，中 国 政 府 网，2023.
[6] L Lirong, “The EU and China’s engagement in Africa: the dilemma of socialisation”, 2011, https://ciaotest.cc.columbia.edu/wps/weu/0022667/f_0022667_18653.pdf
[7] “Dead Aid: Why Aid Is Not Working and How There Is a Better Way for Africa”, 2010, https://www.amazon.com/Dead-Aid-Working-Better-Africa/dp/0374532125
[8] Grégoire SAUVAGE, “France shifts policy on aid to Africa to counter rising Chinese influence”, 2021, https://www.france24.com/en/africa/20210306-france-shifts-policy-on-aid-to-africa-to-counter-rising-chinese-influence
[9] Selassie Tay, “AfCFTA and the Creeping Power Play: Africa, the European Union, and China”, 2023, https://www.policycenter.ma/publications/afcfta-and-creeping-power-play-africa-european-union-and-china
[10] 《中非合作2035年愿景》，中国一带一路网, 2021.
[11] Duggan, N., Hodzi, O. The challenges of China-European Union security cooperation in Africa. Asia Eur J 19, 43–57 (2021). https://doi.org/10.1007/s10308-020-00585-0
[12] “A Global Strategy for the European Union’s Foreign and Security Policy”, 2019, https://www.eeas.europa.eu/eeas/global-strategy-european-unions-foreign-and-security-policy_en
[13] Burak Bir, “‘Leaving Africa in Chinese hand is big mistake,’ says top Italian diplomat”, 2023. https://www.aa.com.tr/en/politics/-leaving-africa-in-chinese-hand-is-big-mistake-says-top-italian-diplomat/2824974
[14] Sébastian SEIBT, “Djibouti-China marriage ‘slowly unravelling’ as investment project disappoints”, 2021. https://www.france24.com/en/africa/20210409-djibouti-china-marriage-slowly-unravelling-as-investment-project-disappoints
[15] 《中方望欧盟解除武器禁运 承认中国市场经济地位》，中华人民共和国驻法兰克福总领事馆, 2012.
[16] Paul Nantulya, “Grand Strategy and China’s Soft Power Push in Africa”, 2018. https://africacenter.org/spotlight/grand-strategy-and-chinas-soft-power-push-in-africa/
[17] Moritz Eichhorn, “Studie: EU-Einfluss in Afrika schwindet rapide, China steigt auf”, 2022. https://www.berliner-zeitung.de/politik-gesellschaft/exklusiv-studie-sieht-eu-einfluss-in-afrika-schwinden-ein-grund-china-besticht-besser-li.238791
[18]《中非合作２０３５年愿景》
[19] JianJunbo: Các vấn để châu Phi và quan hệ Trung Quốc – châu Âu, tr. 133-135.
[20] EU-China – A strategic outlook, European Commission, 2019, tr. 4. https://commission.europa.eu/system/files/2019-03/communication-eu-china-a-strategic-outlook.pdf
[21]《习近平同德国欧盟领导人共同举行会晤》，中华人民共和国商务部网站, 2020.
[22]《中欧气候变 化 联 合 声 明（全 文）》，中 国 政 府 网, 2015.
[23] Olivia Serdeczny, et al. “Climate change impacts in Sub-Saharan Africa: from physical changes to their social repercussions”, 2017. https://climateanalytics.org/publications/climate-change-impacts-in-sub-saharan-africa-from-physical-changes-to-their-social-repercussions
[24] “JOINT COMMUNICATION TO THE EUROPEAN PARLIAMENT AND THE COUNCIL Elements for a new EU strategy on China”, 22/6/2016. https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EN/TXT/?uri=celex:52016JC0030
[25] 《中欧非多边互利 共谋绿色合作新篇章》，人民网, 2022
[26] Demissie, Alexander, Moritz Weigel, “New opportunities for EU-China-Africa trilateral cooperation on combatting climate change”, 2017. https://www.idos-research.de/en/briefing-paper/article/new-opportunities-for-eu-china-africa-trilateral-cooperation-on-combatting-climate-change/
