“Chúng ta không có đồng minh vĩnh cửu, và chúng ta không có kẻ thù vĩnh viễn. Lợi ích của chúng ta là vĩnh cửu và trường tồn, và chúng ta có bổn phận phải theo đuổi những lợi ích đó.”
Cố Thủ tướng Anh Lord Palmerston
Bàn về mối quan hệ giữa các nước, câu nói của cố Thủ tướng Anh Lord Palmerston được hậu bối của ông là Thủ tướng Winston Churchill nhắc lại như một minh chứng cho tính chân lý của của câu nói trên. Đó là một kiến giải gợi lên cho chúng ta những suy nghĩ nghiêm túc về xu hướng ngoại giao giữa các nước trên thế giới. Ngày 18/2, cuộc đàm phán lịch sử giữa Nga và Mỹ tại Riyadh, Ả Rập Xê Út về chấm dứt cuộc chiến tại Ukraine mà không cần có sự tham gia của các bên liên quan trực tiếp khác. Sự đơn phương trong hành động của Mỹ có thể dấy lên những mối lo ngại của các đồng minh thân cận về những kịch bản tương tự đã từng xảy ra đang được lặp lại ở Ukraine, các đồng minh của Mỹ trên giới và đặc biệt là ở khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương cần có cho mình những tính toán gì cho một nước Mỹ không có sự chắc chắn trong chính sách đối ngoại ở nhiệm kỳ Trump 2.0?
Tấm gương Ukraine: Sự điều chỉnh chính sách của Mỹ đối với Ukraine thời Trump 2.0.
Sự khởi đầu táo bạo là những gì mà hầu hết các nhà quan sát chính trị thế giới có thể cảm nhật một cách rõ nét trong chính sách đối với Ukraine của Thống thống Trump. Trước đó gần 2 tháng, dưới thời Tổng thống Biden đã tận dụng những tuần cuối của nhiệm kỳ để tăng hỗ trợ, giúp Ukraine củng cố vị thế trước khi ông Trump tiếp quản chính quyền. Tổng thống Mỹ Joe Biden ngày 30/12/2024 công bố gói viện trợ tài chính và quân sự bổ sung gần 6 tỷ USD cho Ukraine, khi nhiệm kỳ của ông chỉ còn khoảng ba tuần.
Trong số này, gần 1,25 tỷ USD viện trợ quân sự sẽ được rút từ kho dự trữ của Mỹ. 1,22 tỷ USD đến từ Sáng kiến Hỗ trợ An ninh Ukraine (USAI), trong đó Washington sẽ mua vũ khí từ các công ty để cung cấp cho Kiev. 3,4 tỷ USD còn lại là hỗ trợ ngân sách trực tiếp cho Ukraine, đến từ Bộ Tài chính Mỹ.
“Trump đã quay trở lại” – là những câu nói bật thành lời trong hầu hết suy nghĩ của tất cả mọi người. Ngay tại cuộc mít tinh đầu tiên hậu nhậm chức diễn ra tại Las Vegas ngày 25/01, ông Trump đã tuyên bố: “Tôi đã áp đặt lệnh đóng băng tuyển dụng liên bang, lệnh đóng băng quy định liên bang, lệnh đóng băng viện trợ nước ngoài”. Và cùng ngày Ngoại trưởng Mỹ Marco Antonio Rubio đã ban hành lệnh tạm dừng chi tiêu đối với hầu hết các khoản viện trợ nước ngoài trong 90 ngày – kể cả các viện trợ từ trước đó, theo nhiều nguồn tin, ngoại trừ Ai Cập và Israel vẫn được giữ nguồn nhận viện trợ quân sự có cam kết chiến lược lâu dài từ trước đó, lệnh đóng băng không nhắc thêm về các quốc gia khác như Ukraine hay Đài Loan. Đây là cú sốc đối với Ukraine, khi mà Mỹ đã và đang là quốc gia viện trợ lớn nhất cho Ukraine ngay từ đầu cuộc chiến, với tổng mức viện trợ lên đến 350 tỷ đô. Đến ngày 10/02, ông Trump phát biểu rằng: ông sẽ đòi lại số tiền đã viện trợ cho Kiev, dưới dạng tài nguyên đất hiếm. Và để người Mỹ có thể để ý nhiều hơn đến cuộc chiến và món hời từ khoáng sản của Kiev, buộc họ phải hành động nhanh hơn nhằm cứu vãn những khó khăn trên chiến trường, Tổng thống Ukraine đã đồng ý ngồi vào bàn đàm phán nhằm đặt được một thỏa thuận có thể có lợi nhất cho Ukraine.
Nhưng cuộc tranh luận nảy lửa giữa Tổng thống Zelensky với Tổng thống Mỹ tại Nhà Trắng ngày 28/2, đã dẫn đến việc Mỹ đã tạm dừng viện trợ quân sự cho Ukraine hôm 03/3. Theo thông tin từ một quan chức Nhà Trắng cho biết, Tổng thống Donald Trump đã ra lệnh tạm dừng viện trợ quân sự cho Ukraine. Quan chức này nói thêm rằng Mỹ đang tạm dừng và xem xét khoản viện trợ của mình để “bảo đảm rằng đang đóng góp vào một giải pháp” cho xung đột. Lệnh tạm dừng viện trợ quân sự sẽ được duy trì cho đến khi Tổng thống Donald Trump xác định rằng Ukraine thể hiện cam kết đàm phán hòa bình với Nga.
Sự đảo lộn 180 độ này là điều dễ hiểu khi mà trong phát biểu tranh cử của mình, ông Trump đã tuyên bố sẽ kết thúc cuộc chiến tại Ukraine trong 24 giờ. Tiếp đó, hai phái đoàn ngoại giao của Nga và Mỹ đã cùng ngồi lại để bàn thảo về một thỏa thuận nhàm kết thúc cuộc chiến đã kéo dài hơn 3 năm này mà không có sự tham gia của chính chiến trường mà nó đang diễn ra là Ukraine đã là một lời tuyên bố rằng: Sứ mệnh lịch sử của Ukraine đã kết thúc.
Sự điều chỉnh chính sách của Mỹ đối với EU
Như đã nói ở trên, đàm phán Nga – Mỹ là sự kiện rất quan trọng, nó có thể làm thay đổi hoàn toàn cấu trúc an ninh một lần nữa cho cả Ukraine riêng và châu Âu nói chung. Tuy nhiên, hai nhân tố chịu ảnh hưởng trực tiếp từ kết quả của cuộc đàm phán này lại không được mời tham dự dưới bất cứ hình thức nào.
Chúng ta cùng nhìn về quá khứ, sau khi chiến tranh thế giới thứ 2 kết thúc và sau đó là cuộc đối đầu 2 cực hay còn gọi là chiến tranh lạnh. Quân đội Mỹ buộc phải hiện diện tại châu Âu lâu hơn dự kiến của ngày D và NATO ra đời.
Sau khi Chiến tranh Lạnh kết thúc, Mỹ đã phải đánh giá lại NATO và sự tham gia trong tương lai của Mỹ vào an ninh châu Âu, và cuối cùng, Mỹ quyết định rằng họ muốn ở lại “trong” châu Âu. Kể từ thời điểm đó, Mỹ đã cố tình tìm cách duy trì đặc quyền của vị thế của mình tại châu Âu. Rốt cuộc, Mỹ là người quyết định trong NATO và có thể có nhiều ảnh hưởng hơn ở châu Âu so với bất kỳ khu vực nào khác trên thế giới. Tuy nhiên, sự hiện diện của Mỹ tại châu Âu đã làm giảm động lực và áp lực buộc châu Âu phải đầu tư đủ vào năng lực phòng thủ của chính mình. Trong khi Mỹ liên tục dụ dỗ các quốc gia châu Âu chi tiêu nhiều hơn, Mỹ cũng đã dành 25 năm qua để phản đối mạnh mẽ các sáng kiến quốc phòng do EU tài trợ. Ngay cả khi các quốc gia châu Âu chi tiêu nhiều hơn cho quốc phòng, như họ đang làm hiện nay, họ vẫn không thể cùng nhau xử lý an ninh của riêng mình vì an ninh châu Âu tập thể là trách nhiệm của NATO (tức là Mỹ). Một số nhà lãnh đạo Mỹ và các thành viên của cơ quan an ninh quốc gia Washington ngày càng thất vọng với sự thiếu đóng góp được cho là của châu Âu và trong hơn hai thập kỷ, họ đã coi thường châu Âu.
Mặc dù vậy, khi một cuộc tranh luận ở châu Âu nổi lên về “quyền tự chủ chiến lược của châu Âu” với cuộc bầu cử của Donald Trump và tổng thống Pháp Emmanuel Macron, cơ quan an ninh quốc gia Mỹ đã phản ứng bằng sự phản đối mạnh mẽ. Mỹ coi “quyền tự chủ chiến lược” dẫn đến một cuộc ly hôn xuyên Đại Tây Dương. Khi Liên minh châu Âu đề xuất các sáng kiến quốc phòng khiêm tốn, Bộ Ngoại giao và Bộ Quốc phòng của Trump đã phản đối mạnh mẽ. Bất chấp sự ác cảm của Trump đối với NATO, chính quyền của ông đã tìm cách đảm bảo quyền tối cao của Mỹ ở châu Âu. Điều đó vẫn tiếp tục trong chính quyền Biden. Tuy nhiên, đã có một sự thay đổi tinh tế và lặng lẽ, với việc Mỹ không còn lên tiếng phản đối các sáng kiến do Liên minh châu Âu lãnh đạo nhưng cũng không tích cực ủng hộ chúng.
Tuy nhiên, Tổng thống Trump có nhiều khả năng sẽ thực hiện việc rút quân có chủ đích của Mỹ khỏi NATO. Lý thuyết về trường hợp của Trump là một sự rút lui thẳng thừng, trực diện sẽ gây sốc cho châu Âu. Đối với thương mại, trong một thông báo gần đây Tổng thống Mỹ Donald Trump cho biết chính quyền của ông sẽ sớm công bố mức thuế 25% đối với toàn bộ hàng nhập khẩu từ Liên minh châu Âu (EU).
Cùng với những hành động mạnh mẽ mà ông Trump đang nói và đang làm đối với cuộc chiến ở Ukraine. EU đang đứng trước nguy cơ bị Mỹ gạt ra khỏi cuộc chơi quyền lực địa chính trị khu vực và trở nên yếu đuối hơn khi không có sự bảo trợ an ninh của Mỹ. EU sẽ phải làm gì để giành được một phần ảnh hưởng và chí ít là một phần lợi ích khi Nga và Mỹ đặt được những thỏa thuận cuối cùng.
Những vấn đề đặt ra
Các liên minh tiềm năng ở Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương liệu có bền vững trong tương lai? Rõ ràng, không có gì là chắc chắn nếu nhìn từ những sự kiện đã và đang diễn ra.
Khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương ngày càng đóng vai trò quan trọng trong thế kỷ XXI. Nhiều nhà phân tích cho rằng, kiểm soát Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương về cơ bản sẽ kiểm soát được thế giới bởi phần lớn các giao dịch thương mại thế giới đều tập trung tại khu vực này.
Mục tiêu của Mỹ hướng đến huy động các doanh nghiệp khu vực tư nhân và các định chế tài chính đầu tư nhiều hơn vào khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương. Chiến lược FOIP của Mỹ tập trung đồng thời phát triển kinh tế, hợp tác an ninh và gia tăng tiềm lực quân sự. Mỹ ngày càng tăng cường chính sách bảo hộ thương mại, cạnh tranh ngay cả với các đồng minh truyền thống, thực hiện chính sách loại trừ đối với những đối thủ chiến lược và thể hiện thái độ không chấp nhận bị ràng buộc trước các định chế quốc tế truyền thống và thách thức toàn cầu.
Mỹ tiếp tục tăng cường quan hệ hợp tác với các nước, các thị trường lớn để duy trì vị thế đầu tàu kinh tế. Tăng cường chính sách ngăn chặn thâm hụt thương mại và cạnh tranh bất bình đẳng với các nước trong khu vực thông qua thiết lập hàng rào thuế quan, áp dụng luật sở hữu trí tuệ, các định chế tài chính… để bảo vệ thị trường Mỹ và kiềm chế nước khác về kinh tế. Tuy nhiên trên thực tế, Mỹ đang gặp khó khăn trong cạnh tranh với Trung Quốc về đầu tư hạ tầng ở Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương, do Trung Quốc với Sáng kiến BRI cũng đang gia tăng đầu tư mạnh mẽ vào xây dựng kết cấu hạ tầng đường bộ, đường sắt, đường biển ở các nước Trung Á, Nam Á và các nước châu Phi để mở rộng ảnh hưởng kinh tế.
Mỹ đã ký các hiệp định thương mại song phương mới với nguyên tắc “tự do, công bằng và có đi, có lại” với Hàn Quốc, Mê-hi-cô, Ca-na-đa và Nhật Bản. Ngoài ra, Tổng thống Donald Trump quyết định thành lập Quỹ Tài trợ phát triển (IDFC) với tổng trị giá 60 tỷ USD. Theo đó, Mỹ cam kết hỗ trợ xây dựng hải cảng, sân bay, đường bộ và đường sắt, hệ thống ống dẫn dầu và đường truyền dữ liệu hiện đại cho khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương.
Xuất phát từ những yếu tố nội tại của Mỹ gắn liền với tính chất trọng yếu về an ninh quốc gia và vai trò của Mỹ trên thế giới. Là khu vực tiếp giáp với nhiều đại dương, cửa ngõ, yết hầu nối liền Mỹ với thế giới, Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương luôn được Mỹ coi là khu vực địa – chiến lược trọng yếu, tác động trực tiếp đến an ninh quốc gia và vai trò lãnh đạo thế giới của Mỹ. Việc thực hiện chiến lược FOIP là cách để Mỹ bảo vệ lợi ích quốc gia, bảo đảm sự tự do và an ninh giao thông đường biển, duy trì thế cân bằng lực lượng, thúc đẩy các hoạt động ngoại giao và giao lưu văn hóa – xã hội tại khu vực.
Cùng với đó là tình hình an ninh khu vực, sự trỗi dậy mạnh mẽ của Trung Quốc cùng với việc xây dựng và quân sự hóa ở Biển Đông được xem là mối đe dọa đối với dòng chảy thương mại tự do, đe dọa thu hẹp chủ quyền của các quốc gia, làm suy giảm sự ổn định, an ninh khu vực. Không chỉ có vậy, Sáng kiến “Vành đai, Con đường” (BRI) của Trung Quốc đang thách thức vai trò lãnh đạo của Mỹ tại khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương – nơi chưa có cơ chế đa phương về an ninh, chủ yếu dựa trên các hiệp định và thỏa thuận song phương (như Hiệp ước An ninh Mỹ – Nhật Bản, Hiệp ước phòng thủ song phương Mỹ – Hàn Quốc,…).
Từ những vấn đề về lợi ích kinh tế, các mối đe dọa về an ninh và đặc biệt sự trỗi dậy mạnh mẽ từ đối thủ đang thách thức đến vị thế toàn cầu của Mỹ là Trung Quốc. Những đối tác an ninh truyền thống và những liên minh tiềm năng tại khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương tạm thời có thể yên tâm trong tương lai gần. Nước Mỹ dưới thời Trump 2.0 tuy khó đoán định, nhưng những minh chứng ở nhiệm kỳ đầu tiên của ông Trump và những lợi ích to lớn của khu vực này sẽ là động lực lớn cho quá trình lôi kéo đồng minh, đối tác của Mỹ ở Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương trong những năm tới.
Tuy nhiên đối với những đối tác song phương của Mỹ, Trung Quốc hay với các nước lớn khác trong và ngoài khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương và đặc biệt là các quốc gia có được vị thế đặc biệt quan trọng trong tuyến hàng hải thế giới, trung tâm kinh tế của tiểu vùng hay khu vực cần phải tiếp cận một cách chủ động và cẩn trọng. Không có miếng bánh nào là miễn phí, như trường hợp của Ukraine là một minh chứng rõ nét. Sự phiêu lưu từ những ảo tưởng chính trị có thể khiến các quốc gia nhanh chóng sụp đổ, tính độc lập, tự chủ có thể bị đe dọa.
Ngoài câu chuyện Ukraine, lịch sử của thế giới hiện đại vẫn còn nguyên những bài học đắt giá mà các nước khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương trong đó có Việt Nam sẽ luôn luôn phải nhớ thật kỹ, để quốc gia của mình không bao giờ trở thành một phiên bản nào khác của Ukraine hay một quốc gia khác nào đó vẫn chưa thể hồi sinh sau đống tro tàn của chiến tranh.
Vận mệnh lịch sử mỗi quốc gia là khác nhau, giới tinh hoa chính trị của các nước phải có cho họ những toan tính riêng để chuẩn bị cho một thế giới nhiều biến động. Như tinh thần mà Lord Palmerston đã đề ra, các nước lớn sẽ không dễ dàng hi sinh lợi ích quốc gia của họ vì nước khác. Các quốc gia không liên kết nói chung và Việt Nam nói riêng cần thận trọng trong việc xử lý các mối quan hệ ngoại giao trong bối cảnh cạnh tranh nước lớn đang ngày một phức tạp, căng thẳng hơn./.
Tác giả: Lục Đình Lộc
Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả, không nhất thiết phản ánh quan điểm của Nghiên cứu Chiến lược. Mọi trao đổi học thuật và các vấn đề khác, quý độc giả có thể liên hệ với ban biên tập qua địa chỉ mail: [email protected]
Tài liệu tham khảo
1. Phạm Thị Thanh Bình – Vũ Nhật Quang (2020), “Chiến lược Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương tự do và rộng mở” của Mỹ: Vai trò và cách thức triển khai, https://www.tapchicongsan.org.vn/web/guest/the-gioi-van-de-su-kien/-/2018/816028/%E2%80%9Cchien-luoc-an-do-duong—thai-binh-duong-tu-do-va-rong-mo%E2%80%9D-cua-my–vai-tro-va-cach-thuc-trien-khai.aspx
2. Đài phát thanh và truyền hình Nghệ An (2025), Ông Trump tuyên bố đòi lại tiền viện trợ Ukraine bằng mọi giá, https://truyenhinhnghean.vn/the-gioi/202502/ong-trump-tuyen-bo-doi-lai-tien-vien-tro-ukraine-bang-moi-gia-7844e3e/
3. Dương Lam (2025), Ông Trump mít tinh trong casino ở Las Vegas, https://znews.vn/ong-trump-mit-tinh-trong-casino-o-las-vegas-post1527317.html
4. Minh Phương (2025), Mỹ sẽ áp thuế 25% với toàn bộ hàng hóa EU, https://dantri.com.vn/the-gioi/my-se-ap-thue-25-voi-toan-bo-hang-hoa-eu-20250227073556107.htm
5. JILL LAWLESS (2025), Trump’s halt on military aid will hurt Ukraine’s defenses. But it may not be fatal, https://apnews.com/article/us-military-aid-halt-ukraine-explainer-123551e5d86b49fdaa977eae685d32a8
6. Đại sứ quán Mỹ tại Việt Nam (2018), Mỹ cung cấp 1,8 tỷ USD cho Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương năm 2018, https://baoquocte.vn/my-cung-cap-18-ty-usd-cho-an-do-duong-thai-binh-duong-nam-2018-81969.html
7. Liên hiệp các tổ chức Hữu nghị Việt Nam (2019), Chiến lược Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương – xây dựng một khu vực dựa trên luật lệ và tiêu chuẩn cao, vufo.org.vn/Chien-luoc-An-Do-Duong–Thai-Binh-Duong—xay-dung-mot-khu-vuc-dua-tren-luat-le-va-tieu-chuan-cao-14-4263.html?lang=vn
