Trong bối cảnh hiện nay, luật pháp quốc tế được xem là nền tảng điều phối hành vi các chủ thể trong hệ thống quốc tế nhằm duy trì một trật tự ổn định và dựa trên luật lệ. Tuy nhiên, vấn đề tranh chấp biên giới Thái Lan – Campuchia chưa bao giờ hạ nhiệt và cho thấy được nghịch lý của các nguyên tắc pháp lý quốc tế thường tỏ vẻ bất lực trước sự tranh chấp của các quốc gia, động lực trong chính trị nội bộ và các tính toán chiến lược mang tính quyền lực. Trong khi đó các quốc gia có thể “chấp nhận trên danh nghĩa” phán quyết của Tòa án Công lý Quốc tế (ICJ), nhưng trong thực tế vẫn điều chỉnh hành vi mang tính chính trị hiện thực. Thái Lan, dù tuyên bố tôn trọng luật quốc tế, vẫn không tiến hành các bước thực thi đầy đủ phán quyết năm 2013 về vùng phụ cận đền. Ngược lại, Campuchia tiếp tục tận dụng phán quyết của ICJ như một công cụ ngoại giao để củng cố yêu sách chủ quyền và vị thế chính trị trong nước, cấu trúc an ninh tập thể hiệu quả và khi chủ quyền lãnh thổ vẫn được xem là lợi ích cốt lõi, luật pháp quốc tế chủ yếu đóng vai trò hỗ trợ mang tính hình thức, hơn là công cụ ràng buộc thực chất.
Phán quyết chưa đủ sức nặng
Trong bối cảnh trật tự quốc tế đang chuyển dịch từ đơn cực sang cạnh tranh đa cực, tranh chấp lãnh thổ giữa Thái Lan và Campuchia trở thành một minh chứng điển hình cho giới hạn của luật pháp quốc tế khi đối mặt với thực tế địa–chính trị. Dù Tòa án Công lý Quốc tế (ICJ) đã ra phán quyết năm 1962 và kết luận diễn giải năm 2013 khẳng định chủ quyền của Campuchia đối với khu vực, tranh chấp vẫn chưa được giải quyết dứt điểm. Điều này phản ánh một nghịch lý trong quan hệ quốc tế: luật pháp quốc tế tuy có tính ràng buộc về hình thức, nhưng lại phụ thuộc sâu sắc vào ý chí chính trị và tương quan quyền lực của các chủ thể quốc gia. Khi chủ quyền lãnh thổ được xem là lợi ích cốt lõi và không thể thương lượng, thì khả năng thực thi các chuẩn mực pháp lý toàn cầu dễ dàng bị hạn chế bởi các toan tính thực dụng và ưu tiên chiến lược của từng quốc gia.
Không giống như các phân tích trước đây chỉ tập trung vào giá trị pháp lý của phán quyết ICJ, lập luận này đi sâu vào động lực chính trị – xã hội của nội tại đối với hai quốc gia, cho thấy rằng việc không thực thi phán quyết không phải là một sự phủ nhận luật pháp, mà là biểu hiện của sự lấn át của quyền lực thực địa, áp lực chính trị trong nước, và nhận thức bản sắc dân tộc. Đây là hướng tiếp cận mang tính cập nhật, khi các học giả Quan hệ quốc tế hiện nay đang đặt câu hỏi về mức độ hữu hiệu của các thể chế toàn cầu trong điều kiện chính trị thế giới ngày càng phi cấu trúc.
Một ví dụ điển hình về việc tranh chấp Preah Vihear phản ánh tình trạng chung của nhiều xung đột lãnh thổ trong thế kỷ 21, từ Biển Đông, Kashmir đến Nagorno Karabakh, nơi mà luật pháp quốc tế bị giảm uy lực trước các hành vi đơn phương, các chiến lược tận dụng “sự mơ hồ pháp lý” và chủ nghĩa dân tộc ngày càng quyết liệt. Đồng thời, việc ASEAN vẫn bất lực trước tranh chấp này cho thấy hạn chế dài hạn của các thiết chế khu vực Đông Nam Á trong việc trung gian hóa và làm cầu nối thực thi luật pháp quốc tế một vấn đề mang tính chiến lược khi khu vực này ngày càng nằm trong tâm điểm cạnh tranh ảnh hưởng giữa các cường quốc.
Vì thế, một phán quyết dù rõ ràng về lý vẫn khó có thể vượt qua các tầng lớp ý nghĩa xã hội và biểu tượng gắn với không gian tranh chấp. Khi bản sắc quốc gia bị gắn chặt với lãnh thổ, thì bất kỳ sự “nhượng bộ” nào kể cả theo luật quốc tế cũng có thể bị xem là phản bội dân tộc, khiến giới lãnh đạo e ngại thực thi mà cò gợi mở cần tiếp cận tranh chấp lãnh thổ trong quan hệ quốc tế như một quá trình đan xen giữa quyền lực, bản sắc và diễn ngôn chính trị, chứ không thể chỉ dựa vào thiết chế pháp lý.
Luật quốc tế: Giới hạn trong một trật tự không cân xứng
Mặc dù ICJ đã có phán quyết năm 1962 và giải thích thêm năm 2013 về chủ quyền của Campuchia với đền Preah Vihear, tình trạng bất ổn biên giới vẫn tái diễn. Gần đây, một vụ đụng độ ngày 28/5/2025 giữa lực lượng Thái Lan và Campuchia tại một khu vực chưa phân định dẫn đến cái chết của một binh sĩ Campuchia, nhấn mạnh rằng bản chất phán quyết ICJ chưa đủ ngăn chặn xung đột thấp cấp và căng thẳng dân tộc. Đây không chỉ là sự kiện biên giới đơn lẻ, mà còn là phản ánh thực trạng phức tạp của một trật tự khu vực “không cân xứng” nơi thể chế yếu, quyền lực quốc gia lấn át luật lệ quốc tế.
Thứ nhất, như phán quyết ICJ việc thiếu lực lượng giám sát và cưỡng chế. ICJ chỉ có thể phán xử chứ không thể bắt buộc các quốc gia thi hành phán quyết. Việc Thái Lan trì hoãn rút quân và hoặc chỉ phục hồi một phần lực lượng vùng giáp ranh là minh chứng điển hình . Trong khi đó, dù được kỳ vọng nhưng vẫn “không thể can thiệp” do nguyên tắc đồng thuận và không can thiệp theo Hiến chương nên không thể đảm bảo tính hiệu lực của luật quốc tế trong khu vực.
Thứ hai, trật tự quốc tế hiện nay là đa cực, nơi quyền lực vật chất và lợi ích dân tộc lấn át khung pháp lý. Theo chủ nghĩa hiện thực, quốc gia hành xử dựa trên lợi ích chiến lược hơn là nghĩa vụ pháp lý. Việc Thái Lan duy trì hoạt động quân sự tại các điểm nóng thể hiện rõ ưu thế hiệu lực quyền lực so với bất kỳ lời kêu gọi luật lệ nào. Campuchia buộc phải tận dụng ICJ như “lá bài pháp trị chiến lược” nhằm quốc tế hóa tranh chấp, nhưng quốc tế cũng không thể buộc Thái Lan tham gia quy trình cưỡng chế.
Cuối cùng, khía cạnh kiến tạo quan trọng là tầm quan trọng của bản sắc giữa chủ nghĩa dân tộc và bản sắc dân tộc hóa mà còn là biểu tượng lịch sử và tự hào dân tộc. Cả hai nước này đều khai thác sự kiện này để xây dựng hình ảnh “anh hùng chủ quyền”. Khi lãnh thổ được chính trị hóa qua cách hiểu và diễn ngôn dân tộc chủ nghĩa, phán quyết quốc tế, dù có giá trị pháp lý, vẫn mờ nhạt và khó thay đổi nhận thức quốc gia.
Tuy nhiên, khác với bài học trước đây luôn luôn xung đột tái diễn giữa bối cảnh trật tự đa cực, nơi quyền lực cứng vẫn chi phối hơn luật pháp quốc tế. Căng thẳng diễn ra dưới hình thức xung đột “ít nóng” nhưng dai dẳng, mẫu hình của các tranh chấp hậu thuộc địa và sự xuất hiện của chính quyền Paetongtarn Shinawatra và Hun Manet là một thế hệ lãnh đạo kế thừa mối quan hệ giữa Thaksin và Hun Sen mang tới yếu tố ổn định chính trị song song với áp lực dân tộc chủ nghĩa.
Hiện nay, tranh chấp Thái Lan – Campuchia đã minh chứng cho giới hạn của luật pháp quốc tế trong một trật tự không cân xứng nơi mà quyền lực, bản sắc và chính trị chi phối hành vi quốc gia lên trên các thiết chế pháp lý. Phán quyết ICJ, dù rõ ràng, không thể kiểm soát được hành vi thực thi khi thiếu cơ chế cưỡng chế và sự đồng thuận chính trị. Cuộc khủng hoảng này không chỉ là vấn đề biên giới, mà còn là bài học sâu sắc về khả năng vận hành hoặc sự bất cập của luật pháp quốc tế trong thời đại đa cực và chủ nghĩa dân tộc trỗi dậy.
Bài học cho khu vực
Sự bất cập trong việc thi hành các phán quyết của Tòa án Công lý Quốc tế trong tranh chấp Thái Lan – Campuchia là minh chứng điển hình cho giới hạn của luật pháp quốc tế trong một trật tự đang chuyển tiếp nơi quyền lực không còn tập trung, nhưng luật lệ cũng chưa đủ sức ràng buộc. Sự kiện đụng độ biên giới vào cuối tháng 5/2025 giữa lực lượng tuần tra hai bên dù không leo thang thành chiến tranh, nhưng một lần nữa nhấn mạnh tính mong manh của ổn định khu vực và sự thiếu hụt các công cụ quản trị tranh chấp bền vững. Trong bối cảnh đó, bài học không chỉ là về “thiếu luật” hay “thiếu thể chế”, mà nằm ở nhu cầu làm mềm quyền lực để tạo không gian cho pháp lý vận hành hiệu quả.
Sự trỗi dậy của các cường quốc như Trung Quốc, Ấn Độ, cùng với vai trò trung gian của Nhật Bản, Hàn Quốc và các thể chế toàn cầu như Liên Hợp Quốc, khiến ASEAN phải thích nghi với một môi trường phân tán quyền lực. Trong cấu trúc đó, “sức mạnh không ràng buộc” trở nên nguy hiểm: một phán quyết quốc tế không đi kèm áp lực ngoại giao, không có cơ chế giám sát khu vực, dễ bị vô hiệu hóa bởi chủ nghĩa dân tộc và cạnh tranh ảnh hưởng. Do vậy, thay vì cố gắng “cưỡng chế” luật quốc tế bằng công cụ quyền lực cứng, cần thiết hơn là kết hợp quyền lực mềm, tạo ra một hệ sinh thái pháp lý – ngoại giao – truyền thông nhằm thuyết phục, không áp đặt.
Một bài học cốt lõi từ vụ Thái Lan – Campuchia là không thể tiếp tục bị động. Trong khi tổ chức này thường chỉ phản ứng khi có khủng hoảng, tranh chấp biên giới đòi hỏi một chuyển hóa thể chế: từ vai trò quan sát sang vai trò điều phối mềm. Hai quốc gia Thái Lan – Campuchia cần phát triển các công cụ pháp lý và ngoại giao mềm trong Hội đồng hòa giải nội khối. Cơ chế giám sát việc tuân thủ phán quyết quốc tế và mạng lưới truyền thông song ngữ phổ biến luật quốc tế trong dân chúng. Cũng chính trong những cấu trúc mềm đó, phán quyết ICJ mới được “cấy ghép” vào môi trường khu vực một cách khả thi.
Đây là một trong những tranh chấp biên giới hậu thuộc địa chưa được xử lý dứt điểm bằng cơ chế bản địa hóa. Điều này đặt ra nhu cầu định hình một trật tự hậu thực dân khu vực nơi mà các tranh chấp lãnh thổ không chỉ được xét xử bởi chuẩn mực pháp lý quốc tế, mà còn phải được hiểu trong ngữ cảnh lịch sử, văn hóa và tâm lý dân tộc của các quốc gia. Luật pháp quốc tế chỉ có thể phát huy hiệu lực khi được địa phương hóa, “làm mềm” qua việc đồng kiến tạo chuẩn mực và hình ảnh chung về biên giới, thay vì áp đặt định nghĩa pháp lý trừu tượng từ bên ngoài.
Từ vụ tranh chấp Thái Lan – Campuchia, có thể rút ra một bài học chiến lược cho khu vực về luật pháp quốc tế cần được tích hợp vào các mạng lưới quyền lực mềm và thể chế linh hoạt. Thay vì kỳ vọng vào một thiết chế cưỡng chế cứng, Đông Nam Á cần xây dựng một trật tự pháp lý mềm, dựa trên đối thoại, đồng kiến tạo, và liên kết xuyên quốc gia. Trong một trật tự không còn cứng rắn theo kiểu Chiến tranh Lạnh, chính sự mềm dẻo trong thiết kế thể chế và vận hành pháp lý mới là con đường thực tế để duy trì ổn định và hạn chế xung đột./.
Tác giả: Nam Minh
Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả, không nhất thiết phản ánh quan điểm của Nghiên cứu Chiến lược. Mọi trao đổi học thuật và các vấn đề khác, quý độc giả có thể liên hệ với ban biên tập qua địa chỉ mail: [email protected]
Tài liệu tham khảo
1. International Court of Justice. (1962). Case Concerning the Temple of Preah Vihear (Cambodia v. Thailand), https://www.icj-cij.org/case/45
2. AP News (28 – 5 – 2025). Binh lính Thái Lan và Campuchia đụng độ trong thời gian ngắn ở khu vực biên giới tranh chấp, giết chết 1 người, https://apnews.com/article/thailand-cambodia-soldiers-border-clash-a4b8547559ff1fe493bdac60aad008eb
3. AP News (2025). Tough talk drags on in Cambodia – Thailand border standoff. But tensions appear to be easing, https://apnews.com/article/cambodia-thailand-border-court-preah-vihear-dispute-5ae4ab04f3abb52d7ee614438bdbd83c
4. Reuters (5 – 6 – 2025). Thailand urges positive engagement after Cambodia threatens to take dispute to World Court, https://www.reuters.com/world/asia-pacific/thailand-urges-positive-engagement-after-cambodia-threatens-take-dispute-world-2025-06-05/?utm
5. EJIL (2013) Talk “The Request for Interpretation in the Temple of Preah Vihear Case, https://www.ejiltalk.org/mapping-the-peace-the-request-for-interpretation-in-the-temple-of-preah-vihear-case/?utm
6. JSTOR Daily (2024) A Postcolonial Preah Vihear, https://daily.jstor.org/a-postcolonial-preah-vihear/?utm
7. Al Jazeera (3 – 6 – 2025) Cambodia PM urges calm after border clash with Thailand leaves soldier dead, https://www.aljazeera.com/news/2025/5/29/cambodia-pm-urges-calm-after-border-clash-with-thailand-leaves-soldier-dead
