Năm 2025 đánh dấu một phần tư thế kỷ XXI. Nó cũng đánh dấu một bước ngoặt trong lịch sử chính trị – kinh tế thế giới, vì phiên bản thế giới được định hình thông qua sự tuyên truyền có hệ thống, đặc biệt là từ đầu thế kỷ này, không còn khả thi nữa. Điều này không có nghĩa là thế giới đang bước vào “một vùng đất chưa được khám phá”. Ngược lại, đây vẫn là thế giới cũ, nơi về cơ bản không có gì thay đổi: những thiên kiến cố hữu trong tư duy và sự dễ bị cuốn vào những cám dỗ của cuộc sống vẫn còn đó và tiếp tục là nền tảng của các mối quan hệ con người. Những ảo tưởng phổ biến phi thường và sự điên cuồng của đám đông vẫn còn nguyên giá trị. Trên nền tảng của thực trạng con người vượt thời gian này, trạng thái cân bằng gián đoạn một lần nữa bị bao phủ trong bóng tối, nuốt chửng những trí tuệ sáng suốt. Câu hỏi đặt ra ở thời điểm quan trọng này là liệu thế giới có thể tái khám phá “Con cú của Minerva” (biểu tượng của trí tuệ) và hành động dựa trên những thay đổi này hay không.
Rất nhiều điều đã diễn ra trong 24 năm qua. Khi xem xét nhịp đập của các vấn đề thế giới, điều nổi bật đầu tiên là tình trạng suy thoái đạo đức đáng lo ngại trong trật tự chính trị quốc tế hiện tại, vốn được thiết lập sau Thế chiến II và sau đó được tái cấu trúc thành trật tự thế giới đơn cực sau sự sụp đổ của Liên Xô. Thực tế, đây không phải là một hiện tượng mới trong lịch sử nhân loại. Một lần nữa, bản năng sinh tồn thô sơ đã lấn át những giá trị và khát vọng cao cả hơn. Theo nghĩa này, rất ít điều đã thay đổi trong những năm qua – đó là một nguyên tắc bất biến trong lịch sử. Do đó, sự suy thoái đạo đức chính là điều duy nhất không thay đổi trên thế giới – chứ không phải nguyên tắc của sự thay đổi.
Sự tha hóa 2.0
Bắt đầu từ đâu? Cuộc diệt chủng rợn người ở Dải Gaza, với sự đồng lõa tích cực của Mỹ và các đồng minh, nổi lên như một yếu tố chính trong nhận thức ngày càng tăng rằng niềm tin ngây thơ vào các giá trị và nguyên tắc được tái khẳng định bởi trật tự quốc tế tự do hậu năm 1945 thực chất chỉ là một vỏ bọc cứng nhắc. Sự kiện suy đồi này là đỉnh điểm của những bất công tiếp diễn trong sự tồn tại của nhân loại trên toàn cầu, đồng thời cho thấy sự kém hiệu quả của các tổ chức quốc tế trong việc giải quyết những bất công đó. Nó phơi bày thực trạng trần trụi của hệ thống, bất chấp những giả định về hòa bình, an ninh, chủ nghĩa nhân văn, quy trình hợp pháp, xét xử công bằng và các lý tưởng được ghi nhận trong luật pháp quốc tế và luật pháp trong nước.
Bên cạnh đó, gần đây, tuyên bố chủ quyền lãnh thổ của cựu Tổng thống đắc cử Donald Trump đối với Canada, Greenland và Kênh đào Panama đánh dấu một cấp độ mới của sự coi thường và phá hoại các nguyên tắc nền tảng của quan hệ quốc tế. Liệu các xu hướng hiện nay có đang phơi bày một biểu hiện khác của “sự kiêu ngạo quyền lực”, góp phần vào tình trạng hoang tưởng tập thể trong giới hoạch định chính sách đối ngoại của phương Tây? Những tuyên bố như vậy gửi đi thông điệp gì đến các cựu cường quốc đế quốc? Làm thế nào để khôi phục sự tín nhiệm và lòng tin đã bị xói mòn? Khi niềm tin vào tương lai của nhân loại đang bị hủy hoại, đây là những câu hỏi quan trọng đối với tương lai chung của thế giới.
Sau khi phương Tây kích động một cuộc xung đột “huynh đệ tương tàn” ở Ukraine, gây ra nhiều tổn thất và đau khổ hơn cho người dân Ukraine, bài phát biểu gần đây của Tổng thư ký NATO mới trước Nghị viện châu Âu dường như chỉ nhằm duy trì sự phân cực toàn cầu , mang lại lợi ích cho những bên có cổ phần trong tổ hợp công nghiệp-quân sự, thay vì tìm kiếm điểm chung để thúc đẩy đối thoại dựa trên sự thấu hiểu và lòng tin. Sự phân cực này có khả năng sẽ gia tăng trong nhiệm kỳ Donald Trump 2.0, khiến đa số toàn cầu phải đối mặt với nhiều suy đoán hơn là sự thật, điều này chỉ có lợi cho giới cầm quyền. Sự phân chia quyền lực giữa các khối cường quốc chỉ tạo ra sự đánh đồng giả tạo giữa các quốc gia thành viên và làm gia tăng xung đột với các “kẻ thù” của họ. Thay vì giải thể NATO một lần và mãi mãi, tổ chức này lại đang được mở rộng một cách ám ảnh và cưỡng chế. Điều đáng đặt câu hỏi là: Ai sẽ phải trả giá cho điều này?
Gần hai thế kỷ sau lý thuyết về sự tha hóa của Karl Marx, những sự kiện gần đây – cùng với những thách thức kinh tế ngày càng gia tăng – đang đặt nền tảng cho một dạng thức mới của sự tha hóa: “Sự tha hóa 2.0”, một hình thức tiên tiến hơn của sự đứt gãy xã hội và kinh tế, nhấn mạnh nhu cầu cải tổ triệt để hệ thống chính trị – kinh tế toàn cầu. Điều này cũng phản ánh nhận thức ngày càng rõ ràng trên toàn cầu rằng khi thế kỷ XXI bước vào giai đoạn đầu tiên, đạo đức và những giá trị đáng ca ngợi nhất mà luật pháp quốc tế mang lại cho cộng đồng quốc tế đã bị suy thoái nghiêm trọng. Các đại tự sự – niềm tin vào dân chủ, nhân quyền, nền kinh tế mở và chính phủ hiến định – đã thất bại nghiêm trọng trong việc hiện thực hóa. Lời hứa về hòa bình và thịnh vượng chỉ được trao chọn lọc dưới trật tự quốc tế tự do áp đặt lên các thực thể địa chính trị.
Sự sa sút ngoạn mục này diễn ra ngay tại nơi khai sinh ra những lý tưởng đó: phương Tây. Nhiều người trên thế giới tin rằng hệ thống chính trị – kinh tế hiện nay đang chống lại họ, và nhóm này chính là đa số thầm lặng trên vũ đài thế giới. Do đó, việc bắt chước mô hình phương Tây một cách mù quáng không còn khả thi trong bối cảnh hiện nay, thúc đẩy nhu cầu cấp thiết phải suy nghĩ lại về hệ thống này một cách nghiêm túc và có hệ thống.
Một phương pháp tiếp cận có hệ thống là điều cần thiết trong bối cảnh Sự tha hóa 2.0 để thoát khỏi trạng thái mơ hồ kéo dài. Phương pháp này đòi hỏi sự thừa nhận và phân tích tỉ mỉ ba vấn đề cốt lõi trong hệ thống quốc tế hiện tại: Nguyên tắc Pareto, sự trỗi dậy của chính phủ bất tài (kakistocracy), và sự chuyển đổi trật tự thế giới trong kỷ nguyên chủ nghĩa đế quốc lai ghép.
Nguyên tắc Pareto
Việc một nhóm nhỏ kiểm soát phần lớn tài sản của một quốc gia không phải là điều mới mẻ. Trên thực tế, đây là một hiện tượng đặc biệt rõ ràng kể từ Cách mạng Công nghiệp. Sự kết thúc của Chiến tranh Lạnh và sự xác lập của trật tự thế giới đơn cực sau đó, cùng với việc áp dụng các chính sách kinh tế tân tự do trên diện rộng dưới danh nghĩa xóa bỏ sự phân biệt giữa nước phát triển và kém phát triển, đã tạo ra một hệ thống mà trong thời kỳ khủng hoảng, không có đủ “thuyền cứu sinh” cho tất cả mọi người, dù ban đầu hệ thống hứa hẹn điều đó.
Bề ngoài, tỷ lệ 80/20 trong Nguyên tắc Pareto không còn cố định trong giai đoạn Sự Tha Hóa 2.0; hiện tại, con số này đã vượt xa mức 80. Giới tinh hoa tổ chức các cuộc họp thường niên trên núi cao, nhưng kết quả chỉ là những tuyên bố hoa mỹ không mang lại giải pháp thực tế nào để thu hẹp khoảng cách ngày càng lớn giữa người giàu và người nghèo. Trên nhiều phương diện khác nhau, sự phân hóa ngày càng trầm trọng giữa số ít thiết yếu và số đông tầm thường đang tiến gần đến vực thẳm hơn bao giờ hết và dự kiến sẽ tiếp tục làm trầm trọng thêm tình hình.
Nỗ lực “sửa chữa” hệ thống kinh tế của giới tinh hoa chính trị, đặc biệt là trong thời kỳ Washington Consensus (Đồng thuận Washington), chính là nguyên nhân sâu xa dẫn đến sự thất bại và bất ổn gia tăng ngày nay – một thực tế gắn chặt với “Sự tha hóa 2.0”. Một trong những biểu hiện rõ ràng nhất của sự tha hóa này, kể từ Bản thảo Kinh tế và Triết học năm 1844 của Karl Marx, là sự suy giảm tỷ lệ sinh toàn cầu. Bên cạnh đó, sự chững lại của các chỉ số phát triển xã hội cũng đang ảnh hưởng đến phần lớn dân số thế giới, bất chấp những hứa hẹn của chủ nghĩa tân tự do từ ban đầu.
Tóm lại, chủ nghĩa tôn thờ thị trường tự do không gì khác hơn là một công cụ phục vụ cho lòng tham vô độ, nhằm bảo vệ quyền lực của các tập đoàn và duy trì những cấu trúc cốt lõi của hệ thống bóc lột đế quốc. Mô hình phát triển kinh tế này – hay nói cách khác là giấy phép cho sự cướp bóc – được thiết kế để phục vụ chủ nghĩa tân thực dân và duy trì sự thống trị toàn cầu, dựa vào ảnh hưởng không cân xứng của các tổ chức tài chính phi nhà nước mang tính bóc lột (cùng với các thể chế nhà nước mờ ám) do phương Tây thiết lập.
Giải thưởng Nobel Kinh tế năm ngoái, được trao “cho nghiên cứu về cách các thể chế được hình thành và ảnh hưởng đến sự thịnh vượng”, thực chất là sự công nhận và củng cố hệ thống khai thác phức tạp mà phương Bắc toàn cầu đã thiết lập để duy trì sự bóc lột. Nói cách khác, đây là một dạng vốn biểu tượng được sản xuất bởi phương Tây, dành cho phương Tây – hay một sự thừa nhận đúng thời điểm trong bối cảnh trật tự thế giới đa cực đang hình thành. Tuy nhiên, điều này không phải là sự tình cờ, đặc biệt khi các công trình của Acemoglu, Johnson và Robinson quảng bá nền dân chủ – một trong những công cụ chính yếu nhất của chính sách đối ngoại phương Tây – trong khi không có bằng chứng rõ ràng nào chứng minh rằng quản trị dân chủ thực sự dẫn đến phát triển kinh tế.
Friedrich Hayek và Milton Friedman cũng nằm trong dòng tư tưởng này. Dù Hayek tin rằng sự kiểm soát kinh tế tập trung sẽ triệt tiêu tự do cá nhân – một niềm tin sai lầm – nhưng chính sự ủng hộ của ông đối với nền kinh tế thị trường tự do đã dẫn đến một tình trạng nông nô kiểu mới, chủ yếu áp đặt lên số đông tầm thường. Mặc dù phải chịu cảnh nô dịch kinh tế này, người dân – những “nông nô” thời hiện đại – vẫn bị kỳ vọng và ép buộc duy trì một trạng thái hạnh phúc giả tạo để hệ thống tiếp tục vận hành trơn tru.
Những kẻ vô nguyên tắc và không đủ năng lực
Các chính phủ đang bị cai trị bởi những cá nhân vô nguyên tắc, không đủ năng lực và thiếu kinh nghiệm. Nói cách khác, sự suy thoái đáng báo động đang diễn ra có thể được mô tả như một kakistocracy (chế độ của những kẻ tồi tệ nhất). Đây là nguyên nhân gốc rễ của sự bất mãn sâu sắc trong giai đoạn Alienation 2.0 (Sự tha hóa 2.0). Dù thuật ngữ này có liên hệ mật thiết với tình trạng hiện tại, nhưng nó hiếm khi được đề cập trong các cuộc thảo luận nhằm giải quyết các vấn đề của xã hội. Thay vào đó, dân chủ và những khái niệm khác đặc trưng cho trật tự quốc tế tự do lại được đề cao với tốc độ ngày càng gia tăng. Việc này không hề ngẫu nhiên. Bản chất của dân chủ và cách nó được thực thi – đặc biệt thông qua việc sử dụng nhiều phương tiện khác nhau để biện m inh cho những mục đích nhất định – từ lâu đã có mối quan hệ cộng sinh với kakistocracy.
Điều đáng chú ý hơn cả là thực tế không thể chối cãi rằng những kẻ vô nguyên tắc và không đủ năng lực đang nắm giữ quyền lực, với nguyên tắc đạo đức chủ đạo của họ là “après moi, le déluge” (sau ta, đại hồng thủy). Những cá nhân này bổ nhiệm những kẻ giống mình để duy trì sự tồn tại có tổ chức của nhân loại.
Một cái nhìn tổng quan về lịch sử nhân loại cho thấy rằng sự kết tinh của những tư tưởng và lý tưởng triết học, chính trị, kinh tế phức tạp nhất cuối cùng cũng quy về tính chính trực trong hành động thay vì lời nói, bất kể hoàn cảnh. Tuy nhiên, sự tín nhiệm và nhất quán về đạo đức của những người nắm quyền trong nền chính trị cường quốc của thế giới đơn cực ngày càng hiếm hoi, làm suy yếu các cấu trúc của hệ thống quốc tế – những hệ thống vốn được cho là được thiết kế để mang lại hòa bình, an ninh và tăng trưởng kinh tế thực sự cho số đông, thay vì chỉ phục vụ một nhóm nhỏ ở đỉnh cao của chủ nghĩa tư bản đầy phi lý.
Một vấn đề khác là sự tách biệt hoàn toàn giữa cộng đồng học thuật và giới hoạch định chính sách, điều này góp phần duy trì kakistocracy. Các nghiên cứu học thuật thường không được chuyển hóa thành các biện pháp hành động thực tế. Học viện đã trở thành một lĩnh vực mà các học giả chỉ chăm chú nghiên cứu, trích dẫn lẫn nhau và cạnh tranh để giành lấy những vị trí ổn định trong cuộc chiến cam go nhằm đảm bảo sinh kế của họ trong một hệ thống do chủ nghĩa tư bản thị trường tự do thống trị – mà trọng tâm của nó là sự vô đạo đức. Do đó, mạng lưới được thiết kế tinh vi này cũng nuốt chửng cả nhóm cá nhân này. Giữa muôn vàn cuộc đấu tranh mà tâm lý con người phải đối mặt, những cá nhân trong giới học thuật cũng trải qua sự xa lánh ở mức độ nhất định dưới cái gọi là “Sự tha hóa 2.0”, dù với những sắc thái khác nhau trong các tầng lớp cao hơn của xã hội, chính trị và ý thức.
Trong lĩnh vực tư tưởng và những quan sát sâu sắc hơn, giới trí thức có khả năng tinh thần đáng kể để buộc những kẻ nắm quyền phải chịu trách nhiệm và duy trì sự kiểm soát, cân bằng quyền lực. Tuy nhiên, ngoại trừ một số ít trường hợp, họ đã thất bại trong nhiệm vụ này. Sự trung thực trí thức đang ở mức suy giảm đáng kinh ngạc trong thời đại ngày nay. Đây là một trong những cáo trạng lớn nhất đối với thời đại này.
Sự lay chuyển của trật tự thế giới trong kỷ nguyên chủ nghĩa đế quốc hỗn hợp
Các bãi rác của lịch sử nhân loại đầy rẫy tàn tích của những ý thức hệ thất bại, những đế chế sụp đổ và những lời hứa bị phá vỡ – từng tìm cách tái định hình trật tự thế giới. Phạm vi, chiều sâu và bề rộng của các trật tự thế giới đã được nghiên cứu kỹ lưỡng bởi các học giả. Giữa vô số công trình học thuật, chỉ có một quy luật phổ quát vẫn tồn tại để thể hiện hệ thống quốc tế, như Thucydides đã viết: “Kẻ mạnh làm những gì họ muốn, và kẻ yếu chịu đựng những gì họ phải chịu.”
Tất cả các trật tự thế giới đều vận hành theo nguyên tắc này. Tuy nhiên, chưa có trật tự nào tinh vi như thế giới đơn cực trong việc che giấu ý đồ thực sự của nó, nhờ vào thiết kế và củng cố trật tự quốc tế tự do. Sự đánh đồng liên tục giữa dân chủ với công lý và công bằng đã trở thành một công cụ quan trọng trong việc thôi miên tâm lý đại chúng dưới thế giới đơn cực, được thúc đẩy bởi trật tự quốc tế tự do. Các quy tắc và quy định mà cộng đồng quốc tế đồng thuận sau năm 1945 dường như chỉ áp dụng cho kẻ yếu – và vẫn tiếp tục như vậy. Điều này trở nên đặc biệt rõ ràng trong thế giới đơn cực, có thể gọi là mô hình DPP – Dominance, Power, and Profit (Thống trị, Quyền lực và Lợi nhuận). Dưới mô hình này, con người ngày càng trở nên xa lạ hơn với chính mình. Hệ thống này đã tạo ra những người tiêu dùng ngoan ngoãn cho mọi thứ, từ chính sách công đến xu hướng văn hóa, những người thụ động chấp nhận mệnh lệnh của một hệ thống đặt lợi nhuận lên trên con người. Tình trạng con người như vậy có thể còn trầm trọng hơn nữa dưới những chính sách do các tổ chức phi nhà nước như Diễn đàn Kinh tế Thế giới (WEF) thúc đẩy trong thời đại số hóa cực đoan.
Mặc dù sự thống trị đơn cực vẫn tiếp diễn, nhưng sự thay đổi dần dần đang diễn ra. Trạng thái bị thôi miên tinh vi đã bị xói mòn trong một thời gian, khi thế giới thức tỉnh trước sự trỗi dậy của một trật tự thế giới mới: trật tự thế giới đa cực. Tuy nhiên, sự ra đời từ từ của trật tự này không hề dễ dàng do bản chất ăn sâu của chủ nghĩa đế quốc lai.
Nhìn lại quá khứ, có thể thấy rằng thế giới sau năm 1945 đã dao động giữa chủ nghĩa đế quốc của Lenin và siêu đế quốc của Kautsky, tùy thuộc vào “tình trạng hợp đồng” giữa các quốc gia trong hệ thống khai thác quốc tế. Chủ nghĩa tư bản đang tiến hóa từ sau Thế chiến II đã mài sắc công cụ của nó sau khi trật tự thế giới đơn cực được thiết lập. Ở hình thức và chức năng hiện tại, nó phản ánh cả hai quan điểm trái ngược của Kautsky và Lenin, từ đó sinh ra chủ nghĩa đế quốc lai. Chính trong bối cảnh này mà trật tự thế giới đang mờ dần dần bị thay thế bởi một trật tự mới, khiến nhiều người đặt câu hỏi: cuộc sống dưới trật tự thế giới đa cực sẽ ra sao?
Trong một hệ thống mà chủ nghĩa dân tộc mâu thuẫn với chủ nghĩa toàn cầu, đa cực dường như là lực lượng hòa giải duy nhất có thể giải phóng thế giới khỏi những tác động tàn phá của sự thống trị đơn cực trong kỷ nguyên chủ nghĩa đế quốc lai. Câu hỏi quan trọng đặt ra trong bối cảnh thay đổi này là: liệu nó sẽ làm trầm trọng thêm hay cải thiện tình hình kinh tế – xã hội của số đông bị coi là tầm thường, hay chỉ đơn thuần củng cố quyền lực và tài sản của một số ít quan trọng.
Trong đại cục
Trong bộ ba hy vọng, đau khổ và kiên trì, hệ thống chính trị – kinh tế hiện tại đã phủ bóng đêm vô tận lên nhiều người. Điều thực sự quan trọng lúc này là thế giới đang đứng ở đâu về mặt giá trị và nguyên tắc, khi sự thật từ lâu đã bị bóp méo để phục vụ lợi ích chính trị.
Trong khi thế giới đang chuyển mình sang một trật tự mới, những cuộc tranh luận có chiều sâu trí tuệ là điều cần thiết trong một môi trường thông tin bị chi phối bởi ba chữ “I” phổ biến—ignorance (ngu dốt), inertia (trì trệ) và ideology (ý thức hệ)—những yếu tố đã thành công một cách chóng mặt trong việc làm suy yếu khả năng tư duy phản biện.
Một tầm nhìn thực sự mang lại lợi ích cho con người cần được tái khởi động, và thế giới phải nghiêm túc hướng đến sự tiến bộ thực chất cho tất cả, chứ không chỉ cho một số ít đặc quyền, đồng thời khôi phục hy vọng khi tuyệt vọng lan tràn. Đây chính là yếu tố nguy hại nhất trong ma trận hiện tại, thứ đã góp phần tạo nên thực tế của ngày hôm nay: Alienation 2.0 (Sự tha hóa 2.0)./.
Biên dịch: Bảo Trâm
Tác giả: Nilufar N. Mammadova là nhà phân tích chính sách, Nhà nghiên cứu, Thạc sĩ Chính sách công, Trường Chính sách công Lee Kuan Yew, Đại học Quốc gia Singapore (NUS)
Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả, không nhất thiết phản ánh quan điểm của Nghiên cứu Chiến lược. Mọi trao đổi học thuật và các vấn đề khác, quý độc giả có thể liên hệ ban biên tập qua địa chỉ mail: [email protected]
