Tình hình ở Trung Đông leo thang một cách nghiêm trọng vào mùa thu năm 2024. Các cuộc đụng độ lẻ tẻ giữa Hezbollah ở Lebanon và Israel vốn đã diễn ra từ sau các cuộc tấn công ngày 7 tháng 10 năm 2023 đã biến thành những hành động thù địch thực sự. Ngày 17–18 tháng 9 năm 2024, các máy nhắn tin và các phương tiện liên lạc khác thuộc về các thành viên của Hezbollah đã bị kích nổ bên trong lãnh thổ Lebanon. Sau đó, Israel phát động chiến dịch “Mũi Tên phương Bắc” tại Lebanon, nhằm làm suy yếu đáng kể lực lượng Hezbollah. Trong những tuần tiếp theo, hầu hết các lãnh đạo cấp cao của phong trào, bao gồm cả thủ lĩnh Hassan Nasrallah đều bị loại bỏ. Đáp trả lại, vào tối ngày 1 tháng 10, Tehran đã tiến hành một cuộc tấn công tên lửa quy mô lớn vào Israel.
Các cuộc giao tranh trong khu vực xung đột giữa Israel và Hezbollah vẫn còn lâu mới kết thúc. Ngoài ra, có báo cáo cho thấy Israel đang chuẩn bị tấn công Iran. Sự tiếp diễn của cuộc giao tranh và sự không chắc chắn về phản ứng có thể xảy ra của Israel khiến cho việc xác định các tác động có thể xảy ra trong khu vực trở nên rất khó khăn. Điều này phụ thuộc rất nhiều vào quy mô chiến dịch của Israel ở Lebanon: hành vi của các nhóm phi nhà nước có mức độ tự chủ cao, phản ứng của Israel đối với một cuộc tấn công từ Iran, và nhiều tham số khác. Trung Đông vẫn rất dễ tổn thương trước những sự kiện “thiên nga đen” hoặc các sự kiện khó dự đoán, đôi khi có ảnh hưởng lớn đến động lực khu vực. Tuy vậy, việc xác định hướng tiến triển của cuộc xung đột và bất kỳ diễn biến nào có thể xảy ra ở Trung Đông vẫn rất quan trọng.
Liệu sẽ có thêm nhiều quốc gia Ả Rập tham gia vào cuộc chiến hay không?
Dựa trên những kỳ vọng hợp lý, hiện tại dường như không có khả năng xảy ra một cuộc chiến lớn có thể quét qua toàn bộ khu vực Trung Đông. Từ quan điểm này, các vị trí mà các quốc gia Ả Rập có thể áp dụng trong trường hợp leo thang đáng được xem xét.
Ngay cả trong trường hợp Israel mở rộng quy mô chiến dịch chống Hezbollah, các quốc gia Ả Rập cũng khó có khả năng thể hiện mức độ đoàn kết cao với Lebanon. Tình hình quan hệ Ả Rập-Israel hiện nay không còn giống như thời kỳ đầu thập niên 1970. Đến nay, Ai Cập, Jordan, Bahrain, Morocco và Các Tiểu Vương Quốc Ả Rập Thống Nhất (UAE) đã thiết lập quan hệ chính thức với nhà nước Do Thái. Năm 2023, đã có báo cáo cho rằng Ả Rập Xê-út và Israel có thể ký thỏa thuận bình thường hóa quan hệ song phương, với sự hỗ trợ tích cực từ Mỹ. Tuy nhiên, sau cuộc tấn công của Hamas vào Israel ngày 7 tháng 10 năm ngoái, Ả Rập Xê-út đã tạm dừng tham gia các cuộc đàm phán này. Các nước thuộc Hội đồng Hợp tác Vùng Vịnh (GCC) quan tâm đến hợp tác kinh tế và công nghệ với quốc gia Do Thái, bao gồm nhu cầu hiện đại hóa công nghệ cho nền kinh tế quốc gia của họ.
Tình hình trở nên phức tạp hơn khi một số quốc gia Ả Rập dường như tỏ ra khá e dè với chính sách khu vực của Cộng hòa Hồi giáo Iran (IRI). Không phải ngẫu nhiên mà Mỹ đã thúc đẩy chương trình “NATO Ả Rập” trong những năm 2010. Trong khuôn khổ liên minh này, các quốc gia Ả Rập được cho là sẽ hợp tác với Israel để kiềm chế “mối đe dọa từ Iran”. Từ đó đến nay, tình hình đã thay đổi nhiều. Vào mùa xuân năm 2023, quan hệ giữa Iran và Ả Rập Xê-út đã được bình thường hóa dưới sự hỗ trợ của Trung Quốc. Mặc dù vậy, các quốc gia thuộc Hội đồng Hợp tác Vùng Vịnh (GCC) và Iran vẫn chưa xây dựng được mối quan hệ tin cậy trong các vấn đề liên quan đến an ninh khu vực.
Đáng chú ý Jordan được cho là đã tham gia đẩy lùi một cuộc tấn công bằng tên lửa của Iran vào Israel vào tháng 4 năm nay. Sau cuộc tấn công bằng tên lửa vào Israel vào tháng 10, có thêm các báo cáo về việc lực lượng phòng không của Jordan đánh chặn tên lửa và máy bay không người lái của Iran.
Iran đã cảnh báo các quốc gia thuộc Hội đồng Hợp tác Vùng Vịnh (GCC) không được hỗ trợ Israel trong việc thực hiện các cuộc tấn công vào Cộng hòa Hồi giáo Iran, đặc biệt là bằng cách cho phép sử dụng không phận của họ. Theo nhiều báo cáo, các nước GCC đang từ chối cấp phép không phận cho Israel. Do đó, họ có khả năng sẽ cố gắng giữ trung lập trong trường hợp có leo thang xung đột trong khu vực.
Liệu Syria có tham gia không?
Sự tham gia của Cộng hòa Ả Rập Syria (SAR) vào cuộc chiến là một vấn đề đáng được quan tâm đặc biệt. Mặc dù Syria có những yêu sách lãnh thổ đối với Israel (cao nguyên Golan đã bị Israel chiếm đóng trong cuộc Chiến tranh Sáu Ngày năm 1967), nhưng khó có thể kỳ vọng rằng SAR hiện đã sẵn sàng tham chiến với quốc gia Do Thái. Điều này một phần là do các thách thức nội bộ mà Syria đang phải đối mặt, hơn nữa chính quyền Syria hiện nay chỉ kiểm soát hai phần ba lãnh thổ đất nước. Ngoài ra, Syria phải đối mặt với các vấn đề kinh tế – xã hội khác nhau. Theo Liên Hợp Quốc, hơn 1,5 triệu người Syria đang cần hỗ trợ nhân đạo. Các cuộc biểu tình chống chính phủ cũng diễn ra lẻ tẻ ở Syria (ví dụ, tại Suweida vào tháng 8 năm 2023). Những vấn đề nội bộ chưa được giải quyết là một trở ngại đáng kể để leo thang xung đột với Israel, vì điều đó có thể gây thêm những mối đe dọa cho Syria.
Ngoài ra, điều quan trọng là lãnh thổ Syria đã liên tục bị Israel tấn công trong vài năm qua. Mặc dù hầu hết các cuộc tấn công đều nhằm vào các cơ sở quân sự của Iran, nhiều mục tiêu trong năm qua đã bao gồm các cơ sở ngoại giao. Chẳng hạn, vào tháng 4 năm 2024, một tên lửa đã tấn công khu vực ngoại giao Mezzeh ở phía tây Damascus. Kết quả là một số người thiệt mạng, trong đó có cả hai vị tướng cấp cao của Lực lượng Vệ binh Cách mạng Hồi giáo Iran. Cuộc tấn công này đã kích hoạt một cuộc tấn công trả đũa từ Iran vào lãnh thổ Israel, đánh dấu hành động trực tiếp đầu tiên của Iran chống lại quốc gia Do Thái.
Các cuộc không kích cũng được tiến hành trên lãnh thổ Syria sau khi xung đột khu vực giữa Israel và Hezbollah leo thang nghiêm trọng. Trong những tuần gần đây, Israel đã tấn công một trạm kiểm soát biên giới trên biên giới Syria-Lebanon và một số địa điểm trên lãnh thổ Syria vì Iran đã cung cấp vũ khí cho Hezbollah thông qua lãnh thổ của Cộng hòa Ả Rập Syria.
Do đó, mặc dù chính quyền Syria không mong muốn tham gia vào một cuộc chiến, nhưng Syria có thể trở thành chiến trường đối đầu với Iran hoặc Israel. Cuộc tấn công của Israel vào khu ngoại giao ở Damascus vào tháng 4 năm nay và phản ứng của Iran đã cho thấy rằng các cuộc tấn công của Israel vào các mục tiêu Iran ở Syria có khả năng làm leo thang căng thẳng.
Tại sao Iran chính thức tránh chiến tranh với Israel?
Theo nhiều chuyên gia, Iran không có ý định gây chiến trực tiếp với Israel. Hiện nay, Cộng hòa Hồi giáo đang phải đối mặt với những thách thức kinh tế – xã hội nội bộ, phần lớn do các lệnh trừng phạt đã được áp đặt lên Iran. Thực tế, sau khi Israel bắt đầu chiến dịch chống lại Hezbollah, Tổng thống Iran Masoud Pezeshkian đã phát biểu tại một cuộc họp của Đại hội đồng Liên Hợp Quốc rằng quốc gia của ông mong muốn thiết lập các quan hệ đối tác an ninh với các quốc gia khác. Ông cũng nhấn mạnh sự cần thiết phải nối lại các cuộc đàm phán với các bên liên quan trong thỏa thuận hạt nhân. Qua đó, Cộng hòa Hồi giáo đang tìm kiếm các cách thức để dỡ bỏ các lệnh trừng phạt đối với Iran, vốn đang gây áp lực lớn lên nền kinh tế của đất nước. Rõ ràng, việc giải quyết vấn đề này vẫn là một trong những ưu tiên chính trong chính sách đối ngoại của Tehran. Có thể thấy rằng một cuộc chiến trực tiếp với Israel không chỉ làm vô hiệu hóa các cuộc đàm phán có thể với Mỹ về chương trình hạt nhân mà còn có thể trở thành lý do để áp đặt thêm các lệnh trừng phạt chống lại họ.
Khoảng cách địa lý của những quốc gia này là một yếu tố kiểm soát khác đối với việc Israel và Iran có tham gia vào chiến tranh hay không. Hiện tại, khả năng xảy ra một cuộc đối đầu trực tiếp giữa quân đội Israel và Iran là rất thấp. Điều này có nghĩa là xung đột có thể xảy ra giữa Iran và Israel sẽ chủ yếu ở dạng các cuộc tấn công bằng tên lửa, các cuộc tấn công bằng máy bay không người lái vào lãnh thổ của đối phương và các hành động tấn công chính xác nhằm vào nhau.
Điều này không có nghĩa là chiến tranh giữa Israel và Iran hoàn toàn không thể xảy ra. Hiện tại, Iran đang thể hiện sự kiềm chế và rõ ràng đang tìm cách tránh tham gia vào xung đột. Tuy nhiên, sự leo thang căng thẳng có thể xảy ra một cách vô tình và không thể kiểm soát. Nó có thể là kết quả của một chuỗi phản ứng dây chuyền, một “thiên nga đen” hoặc một sự kiện ngẫu nhiên, khó dự đoán. Thêm vào đó, nhiều yếu tố sẽ phụ thuộc vào phản ứng của Israel đối với cuộc tấn công của Iran. Trong trường hợp như vậy, không chỉ có thể dự đoán sự leo thang theo chiều dọc, như đã thấy hiện nay giữa Israel và Hezbollah, mà còn có thể xảy ra sự leo thang theo chiều ngang, với khả năng mở rộng khu vực chiến tranh.
Cuộc chiến sẽ ảnh hưởng như thế nào đến tình hình nhân đạo ở Trung Đông?
Căng thẳng dọc biên giới Lebanon-Israel đã tạo ra một số vấn đề nhân đạo trong năm qua. Ít nhất 60.000 cư dân của các cộng đồng biên giới Israel đã phải sơ tán khi Hezbollah nã pháo vào miền bắc Israel.
Trong vài tháng qua, tình hình nhân đạo cũng đã xấu đi bên trong Lebanon do các cuộc tấn công của Israel vào lãnh thổ nước này. Kể từ khi cuộc tấn công của IDF bắt đầu, tình hình nhân đạo ở Lebanon đã trở nên tồi tệ hơn.
Điều quan trọng cần lưu ý là cuộc khủng hoảng kinh tế nghiêm trọng mà Lebanon đang trải qua đã làm trầm trọng thêm tình hình nhân đạo trong các khu vực xung đột. Cuộc khủng hoảng kinh tế bắt đầu từ năm 2019, và vào năm 2020 nó trở nên tồi tệ hơn do đại dịch Covid-19 và việc Lebanon vỡ nợ trái phiếu Euro. Hiện nay, Lebanon đang phải đối mặt với tỷ lệ nghèo đói và thất nghiệp cao. Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) ước tính nợ công quốc gia chiếm 283% GDP vào năm 2022. Nền kinh tế Lebanon còn chịu thêm áp lực bởi sự hiện diện của 1,5 triệu người tị nạn Syria trong nước. Ngược lại, dân số Lebanon chỉ khoảng 5,3 triệu người.
Hiện tại, tình hình nhân đạo ở Lebanon có nguy cơ xấu đi đáng kể. Hậu quả nhân đạo của các cuộc xung đột phụ thuộc vào hình thức và quy mô của cuộc chiến mà Israel sẽ thực hiện. Nếu sự can thiệp bị giới hạn, tình hình nhân đạo ở Lebanon sẽ xấu đi, trong khi một cuộc chiến toàn diện với khả năng chiếm đóng miền Nam Lebanon có thể kích hoạt một thảm họa nhân đạo. Trong trường hợp đó, không chỉ một số lượng lớn người Lebanon sẽ rời bỏ nhà cửa, mà ít nhất một phần trong số những người tị nạn Syria hiện đang ở Lebanon cũng sẽ rời đi. Đồng thời, tình hình nhân đạo trong khu vực vẫn rất khó khăn. Chỉ riêng ở Thổ Nhĩ Kỳ có 3,7 triệu người tị nạn, trong đó 3,1 triệu người là người Syria.
Hơn 1 triệu người Lebanon đã phải rời bỏ nhà cửa của họ, trong khi 100.000 người Lebanon và người tị nạn Syria đã di chuyển sang nước láng giềng Syria. Số lượng người tị nạn có thể tăng lên đáng kể trong những tuần và tháng tới.
Xung đột sẽ ảnh hưởng như thế nào đến hoạt động thương mại trong khu vực?
Các cuộc chiến đang phá hủy cơ sở hạ tầng ở một số quốc gia. Cuộc tấn công của Iran vào Israel đã dẫn đến việc đóng cửa không phận ở một số quốc gia trong khu vực. Trong ngắn hạn, lượng khách du lịch đến các quốc gia Trung Đông sẽ giảm sút, môi trường đầu tư sẽ xấu đi. Sau khi kết thúc chiến tranh, những thách thức đối với việc tái thiết sau xung đột sẽ trở thành vấn đề quan trọng đối với một số quốc gia, đặc biệt là Lebanon.
Một cuộc chiến giữa Israel và Hezbollah có thể sẽ làm gia tăng hoạt động của các tổ chức phi nhà nước trong “trục kháng chiến” của Iran, đặc biệt là phong trào Ansar Allah ở Yemen. Vào tháng 10 năm 2023, lực lượng Houthi bắt đầu bắn phá các tàu thuyền di chuyển qua Biển Đỏ và Vịnh Aden mà họ cho rằng thuộc về các quốc gia hỗ trợ Israel. Theo một báo cáo của S&P, khoảng 12% thương mại thế giới đi qua Biển Đỏ, chiếm khoảng 30% tất cả các lô hàng container. Đáng chú ý, khoảng 40% thương mại giữa châu Á và châu Âu đi qua khu vực này. Chuỗi cung ứng toàn cầu đã bị gián đoạn do các hành động của phong trào Ansar Allah. Một số tàu buộc phải tránh những khu vực có nguy cơ cao bằng cách đi vòng qua châu Phi, làm tăng chi phí vận chuyển hàng hóa.
Các hoạt động của Ansar Allah ở Biển Đỏ và Vịnh Aden trong năm qua cho thấy tình hình xấu đi ở khu vực này có thể gây ra những tác động không chỉ ở quy mô khu vực mà còn trên toàn cầu. Bất kỳ xung đột hoặc leo thang nào trong khu vực có thể dẫn đến sự giảm sút doanh thu cho một số quốc gia, bao gồm cả Ai Cập, nơi kênh đào Suez đang hoạt động vẫn là một nguồn thu ngân sách quan trọng.
***
Tình hình ở Trung Đông làm nổi bật tính mong manh của sự ổn định trong khu vực. Đồng thời, trong suốt năm qua, các sự kiện đã phát triển theo những quỹ đạo mà trước đây dường như không thể xảy ra. Một năm trước, nhiều người đã nghĩ rằng một cuộc tấn công mạnh mẽ của Israel nhằm vào Hezbollah có thể kích thích sự tham gia trực tiếp của Iran vào cuộc xung đột. Trong bất kỳ trường hợp nào, theo một số báo cáo, Mỹ đã khuyên Israel không nên phát động một cuộc tấn công phủ đầu chống lại Hezbollah vì lý do này. Hơn một năm trước, rất ít người có thể tưởng tượng được quy mô của các cuộc tấn công vào ngày 7 tháng 10, khi mà hiệu quả của lực lượng an ninh Israel được cho là rất cao.
Sự leo thang xung đột ở Trung Đông có thể gây ra những hậu quả nghiêm trọng cho các bên tham gia trực tiếp, chủ yếu là Lebanon và có thể cả các quốc gia lân cận. Rất có thể sẽ có một sự leo thang theo chiều dọc chứ không phải chiều ngang sẽ xảy ra, liên quan đến việc các bên khác tham gia vào cuộc chiến. Vì nhiều lý do khác nhau, các quốc gia Ả Rập không sẵn sàng leo thang căng thẳng với Israel, cũng như không muốn làm xấu đi quan hệ với Iran. Hiện tại, nguy cơ leo thang đối đầu Iran-Israel thành một cuộc chiến tranh khu vực toàn diện dường như khá hạn chế.
Tuy nhiên, cuộc đối đầu giữa Iran và Israel có nguy cơ bước sang một giai đoạn mới. Phản ứng của Tehran đối với cuộc tấn công của Iran phụ thuộc vào phản ứng của Israel. Iran muốn “giữ thể diện” và có thể sẽ hài lòng với một kết quả tương tự như những gì đã quan sát được sau cuộc tấn công của Iran vào tháng 4 năm 2024, khi cả hai bên đều tuyên bố thành công. Tuy nhiên, nếu cuộc tấn công của Israel vào Iran quá mạnh mẽ, Iran sẽ buộc phải đáp trả. Không phải ngẫu nhiên mà Washington đã gửi thêm lực lượng đến Trung Đông, bao gồm hàng nghìn binh sĩ và máy bay chiến đấu, cũng như kéo dài sự hiện diện của các nhóm tàu sân bay trong khu vực. Ngoài ra, việc Mỹ triển khai hệ thống phòng thủ tên lửa THAAD ở Israel cho thấy Mỹ đang chuẩn bị tham gia vào việc đẩy lùi các mối đe dọa có thể đối với Nhà nước Israel.
Trong khi đó, một số quốc gia đã bắt đầu phải đối mặt với những hậu quả nhân đạo của cuộc leo thang hiện tại. Nếu quy mô của chiến dịch Israel ở Lebanon thay đổi, tình hình kinh tế – xã hội ở các nước có thể xấu đi một cách nghiêm trọng. Các quốc gia Trung Đông có nguy cơ phải đối mặt với một cuộc khủng hoảng nhân đạo mới. Hơn nữa, xung đột giữa Israel và Hezbollah, cũng như đối đầu giữa Iran và Israel đã có tác động đáng kể đến tình hình kinh tế trong khu vực và tác động tiêu cực đến hoạt động thương mại ở Trung Đông.
Có vẻ như hành động của các tổ chức phi nhà nước, đặc biệt là phong trào Ansar Allah ở Yemen cũng đóng vai trò là một yếu tố có thể ảnh hưởng đến tình hình trong khu vực. Như các sự kiện trong năm qua đã chỉ ra, các tổ chức phi nhà nước đóng một vai trò đặc biệt như những biến số độc lập trong các cuộc xung đột ở Trung Đông./.
Biên dịch: Nguyên Nguyễn
Tác giả: Ivan Bocharov là điều phối viên chương trình của Hội đồng các vấn đề quốc tế Nga (RIAC)
Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả, không nhất thiết phản ánh quan điểm của Nghiên cứu Chiến lược. Mọi trao đổi học thuật và các vấn đề khác, quý độc giả có thể liên hệ với ban biên tập qua địa chỉ mail: [email protected]
