Chính sách của Nga đối với khu vực Đông Nam Á đang trải qua giai đoạn điều chỉnh đáng chú ý. Từ chỗ tập trung vào hợp tác quốc phòng vốn là thế mạnh truyền thống, Nga đang tích cực mở rộng hợp tác trên các lĩnh vực khác. Sự dịch chuyển này phản ánh nỗ lực thích ứng linh hoạt của Nga nhằm duy trì hiện diện trong một khu vực đang chịu tác động mạnh từ cạnh tranh nước lớn, đồng thời thể hiện tham vọng định vị mình như một đối tác đáng tin cậy và độc lập, góp phần cân bằng ảnh hưởng trước sự mở rộng can dự của Mỹ tại Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương.
Định hình Đông Nam Á trong chiến lược của hai cường quốc
Nằm tại điểm giao thoa giữa hai đại dương, Đông Nam Á giữ vai trò cửa ngõ thương mại trọng yếu, kết nối chuỗi cung ứng Đông – Tây và là trục vận tải biển có giá trị chiến lược toàn cầu. Chính lợi thế kép về địa kinh tế và địa chính trị đã khiến khu vực này trở thành tâm điểm trong tính toán quyền lực của các nước lớn, trong đó Mỹ và Nga đều tìm cách khẳng định dấu ấn riêng trong không gian cạnh tranh mới này.
Cách tiếp cận của Mỹ
Trong bài phát biểu trước Quốc hội Mỹ vào tháng 3/2025, Tổng thống Trump không nhắc đến ASEAN hay bất kỳ quốc gia Đông Nam Á nào. Điều này khiến giới quan sát quốc tế cho rằng Mỹ đang tỏ ra thờ ơ đối với khu vực này. Tuy nhiên, chỉ một tháng sau, khi chính quyền Trump công bố gói thuế đối ứng mới, các mức thuế cao nhất lại tập trung vào nhiều nền kinh tế Đông Nam Á, động thái cho thấy khu vực vẫn nằm trong toan tính chiến lược của Mỹ, dù được tiếp cận theo hướng khác biệt. Thực tế này phản ánh tư duy chính trị thực dụng và xu hướng bảo hộ gia tăng trong chính sách đối ngoại của Trump 2.0. Khác với cách tiếp cận mang tính đa phương của chính quyền Biden, Trump ưu tiên vào việc bảo vệ các lợi ích kinh tế cốt lõi của Mỹ, đồng thời xem việc kiềm chế Trung Quốc là trọng tâm chiến lược.
Trong triển khai thực tiễn, Mỹ vận dụng chính sách thuế quan dựa trên nguyên tắc “có đi có lại” như một công cụ gây sức ép hiệu quả, buộc các quốc gia Đông Nam Á phải tái định hình quan hệ kinh tế theo hướng gắn kết chặt chẽ hơn với Mỹ. Song song với đó, chính quyền Trump thúc đẩy ngoại giao song phương, tận dụng mạng lưới đồng minh và vai trò trung gian trong một số vấn đề khu vực để củng cố hình ảnh một cường quốc dẫn dắt.
Về mặt diễn ngôn, chính quyền Trump tiếp tục nhấn mạnh lập trường đảm bảo tự do hàng hải và khẳng định cam kết của Mỹ duy trì trật tự quốc tế dựa trên luật lệ. Đồng thời, lên tiếng ủng hộ đối với đồng minh Philippines cả về chính trị và quân sự trong vấn đề Biển Đông[1]. Qua đó, có thể thấy Mỹ đang định vị Đông Nam Á vừa là không gian chiến lược trọng yếu trong cạnh tranh với Trung Quốc, vừa là thị trường giàu tiềm năng phục vụ mục tiêu “đưa nước Mỹ vĩ đại trở lại”.
Cách tiếp cận của Nga
Mặc dù chịu tác động từ các lệnh trừng phạt toàn diện của phương Tây và ảnh hưởng từ cuộc chiến đang tiếp diễn ở Ukraine, Nga vẫn duy trì sự quan tâm đáng kể đối với Đông Nam Á. Tài liệu kết quả chính sách đối ngoại Nga năm 2024 khẳng định quan hệ giữa Nga và ASEAN ngày càng được củng cố, phản ánh xu hướng đa dạng hóa không gian đối ngoại tại châu Á mà nước này theo đuổi[2]. Trong tư duy chiến lược của Nga, Đông Nam Á được xem như cửa ngõ phía Đông của không gian Á – Âu, giúp kết nối Nga với khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương[3]. Hướng tiếp cận của Nga vì thế mang tính linh hoạt và thích ứng cao, được triển khai theo ba trọng tâm chính: (i) củng cố hợp tác với các đối tác truyền thống; (ii) mở rộng hợp tác trong các lĩnh vực có thế mạnh; (iii) tham gia tích cực hơn vào các cơ chế do ASEAN dẫn dắt.
Tuy nhiên, năng lực triển khai thực tế của Nga còn hạn chế. Bởi trong khi Mỹ sở hữu ưu thế về sức mạnh cứng và mạng lưới đồng minh đủ để định hình cấu trúc khu vực theo hướng có lợi cho mình. Nga lại chủ yếu dựa vào sức mạnh mềm bắt nguồn từ di sản hợp tác được kế thừa từ thời Liên Xô và những giá trị gắn bó truyền thống với một số quốc gia ASEAN.
Trong quan hệ Nga – Mỹ, Báo cáo Niên giám Quân sự Nga 2025 nhận định rằng Washington vẫn xem Moscow là đối thủ hàng đầu, và phần lớn chính sách của Mỹ đều tập trung vào mục tiêu làm suy yếu cũng như cô lập Nga trên trường quốc tế. Báo cáo đồng thời cảnh báo rằng không gian cạnh tranh quyền lực giữa hai nước đang mở rộng vượt ra ngoài phạm vi châu Âu[4]. Ở chiều ngược lại, Đông Nam Á lại nằm trong vùng “phên dậu” của Trung Quốc, đối tác then chốt trong chính sách đối ngoại của Nga. Chính sự đan xen phức tạp giữa lợi ích của đối thủ và đối tác đã khiến không gian hành động độc lập của Nga thu hẹp đáng kể.
Trước bối cảnh đó, Nga lựa chọn cách tiếp cận thận trọng, tránh đối đầu, đồng thời khéo léo tận dụng khoảng trống chiến lược do cạnh tranh Mỹ – Trung tạo ra. Mục tiêu của Nga không chỉ để duy trì hiện diện mà còn từng bước kiến tạo hình ảnh bên thứ ba đáng tin cậy, qua đó xóa bỏ khuôn mẫu mối đe dọa tấn công hạt nhân mà truyền thông phương Tây định hướng lâu nay.
Những điều chỉnh trong chính sách Đông Nam Á của Nga
Từ hiện diện ngoại giao đến hợp tác thực chất
Trong nhiều năm qua, chính sách Đông Nam Á của Nga chủ yếu dừng lại ở mức hiện diện ngoại giao và tham gia các diễn đàn đa phương do ASEAN dẫn dắt. Tuy nhiên, trước điều chỉnh về thuế quan của chính quyền Trump 2.0, Moscow ngày càng nhận thức rõ Đông Nam Á như một thị trường tiềm năng để bù đắp khoảng trống kinh tế do trừng phạt. Nhận thức này đã dẫn tới những bước chuyển mang tính chủ động và thực chất hơn trong chính sách khu vực của Nga.
Từ đầu năm 2025, Nga đẩy mạnh hợp tác song phương với các nền kinh tế trụ cột trong ASEAN như Indonesia, Việt Nam hay Thái Lan, tập trung vào những lĩnh vực mà Mỹ và Trung Quốc chưa đưa vào trọng tâm cạnh tranh như khai thác dầu khí, nông nghiệp, hạt nhân dân dụng[5]. Đồng thời, Nga cũng mở rộng mạng lưới đại sứ quán, trung tâm văn hóa và cơ quan xúc tiến thương mại tại hầu hết các nước ASEAN, qua đó tạo kênh tiếp cận đa tầng từ chính trị đến kinh tế.
Một trong những điều chỉnh nổi bật là chuyển hướng thương mại truyền thống của Nga sang cơ chế thanh toán phi đô la nhằm giảm thiểu rủi ro từ các lệnh trừng phạt. Theo thống kê của Bộ phát triển Kinh tế Nga, năm 2024 kim ngạch thương mại giữa Nga và ASEAN đạt kỷ lục năm thứ hai liên tiếp, tăng 5,8%. Trong thập kỷ qua, kim ngạch thương mại đã tăng 70%, đa số giao dịch được thanh toán bằng đồng nội tệ hoặc cơ chế hoán đổi tiền tệ (swap)[6]. Song song, Đông Nam Á cũng là địa bàn tiềm năng để thúc đẩy xuất khẩu khí hóa lỏng (LNG), phân bón và vật liệu chiến giúp tái định vị Nga như một nguồn cung năng lượng ổn định.
Đa dạng hóa đối tác ngoài Trung Quốc
Xu hướng đa dạng hóa đối tác ngoài Trung Quốc nổi lên như một động lực mới trong chính sách Đông Nam Á của Nga. Sau nhiều năm dựa vào thị trường Trung Quốc như “phao cứu sinh” cho nền kinh tế thời chiến, Nga ngày càng nhận thấy tính bất đối xứng trong quan hệ thương mại khi Trung Quốc dần chiếm vị thế áp đảo. Chính điều đó đã buộc Nga phải tái cân bằng thế phụ thuộc, đồng thời mở rộng biên độ ảnh hưởng thông qua việc tìm kiếm các đối tác thay thế.
Chính sách “đa hướng” mà Nga triển khai thể hiện rõ qua việc tăng cường quan hệ kinh tế song phương với một số quốc gia trong khu vực. Theo Thứ trưởng Ngoại giao Nga Andrey Rudenko, tình hình quốc tế đang mở ra nhiều cơ hội mới để Nga tăng cường quan hệ với khu vực có hơn 650 triệu dân. Ngược lại, từ góc nhìn của ASEAN, hợp tác với Nga có sức hấp dẫn riêng, bởi vốn đầu tư từ Nga được đánh giá ít mang tính ràng buộc chính trị hơn so với những rủi ro “bẫy nợ” thường gắn với các dự án trong khuôn khổ Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI) của Trung Quốc. Tuy nhiên, hạn chế về nguồn lực tài chính khiến hướng đi này của Nga phần lớn dừng ở mức các thỏa thuận khung hoặc dự án chờ khởi động.
Bên cạnh đó, Nga cũng đề xuất thiết lập các cơ chế hợp tác tập trung vào các lĩnh vực ít nhạy cảm như an ninh hàng hải, chống khủng bố và cứu trợ thiên tai. Mặc dù các sáng kiến này chưa đạt đến mức thể chế hóa nhưng lại phản ánh nỗ lực của Nga trong cuộc đua sáng kiến khu vực với Mỹ và Trung Quốc.
Kết nối Đông Nam Á vào Trục Á – Âu và phương Nam toàn cầu
Từ sau khi khởi động chính sách “Hướng Đông” (Pivot to the East) năm 2014, mối quan tâm chiến lược của Nga đã chuyển dần từ khu vực châu Âu sang tầm nhìn liên kết Á – Âu. Nếu giai đoạn đầu, chính sách này chủ yếu nhằm thể hiện nỗ lực “xoay trục” theo xu thế chuyển dịch quyền lực toàn cầu, bước sang thập niên 2020, Nga đã cụ thể hóa định hướng bằng các sáng kiến có chiều sâu.
Sau Hiệp định Thương mại Tự do giữa Liên minh Kinh tế Á – Âu (EAEU) và Việt Nam năm 2015, Nga tiếp tục đàm phán với Indonesia và Thái Lan, hướng tới hình thành một mạng lưới kinh tế giảm phụ thuộc vào hệ thống đồng đô la. Nga đồng thời thúc đẩy các sáng kiến cho việc xây dựng hành lang kết nối giữa vùng Viễn Đông Nga, Trung Á với các tuyến hàng hải ở Ấn Độ Dương, Thái Bình Dương. Phát biểu tại Hội nghị Quốc tế về An ninh Á – Âu ở Minsk, Belarus ngày 28/10/2025, Ngoại trưởng Nga Sergey Lavrov nhấn mạnh Nga mong muốn xây dựng một cấu trúc phát triển chung cho toàn bộ khu vực và không loại trừ bất kỳ quốc gia nào nằm trên lục địa này[7]. Những dự án kết nối xuyên lục địa như hành lang vận tải Vladivostok – Chennai hay tuyến hàng hải, hàng không Á – Âu được Nga lồng ghép vào tầm nhìn không gian kinh tế Á – Âu mở rộng, phản ánh nỗ lực đưa Đông Nam Á tham gia chiến lược “Đại Á – Âu” (Greater Eurasia) do Nga dẫn dắt[8].
Song song, Nga tích cực lan tỏa diễn ngôn “đa cực hóa” thông qua các cơ chế như BRICS và Tổ chức hợp tác Thượng Hải (SCO), phối hợp cùng Trung Quốc và Ấn Độ để củng cố hình ảnh về một trật tự hậu phương Tây. Việc Nga ủng hộ Indonesia gia nhập BRICS không chỉ phản ánh nỗ lực mở rộng phạm vi ảnh hưởng của nhóm mà còn thể hiện chiến lược của Nga trong việc gắn kết Đông Nam Á vào mạng lưới đối tác Nam – Nam đang nổi lên. Qua đó, Nga muốn chứng minh khả năng hội nhập linh hoạt của mình vào khu vực châu Á – Thái Bình Dương, vừa là tiếng nói thể hiện rằng Nga không bị cô lập trong tiến trình tái cấu trúc trật tự toàn cầu.
Tận dụng nguyên tắc của ASEAN
Một trong những nhân tố giúp Nga duy trì chỗ đứng bền vững tại Đông Nam Á chính là khả năng khai thác hiệu quả không gian trung lập của ASEAN. Không giống như Mỹ hay Trung Quốc thường theo đuổi chiến lược cạnh tranh ảnh hưởng bằng sức ép “chọn phe”, Moscow lựa chọn cách tiếp cận mềm dẻo, dựa trên nguyên tắc không can thiệp công việc nội bộ và nguyên tắc đồng thuận của ASEAN[9].
Nhờ vào những nguyên tắc này, việc Nga tham gia vào các cơ chế đa phương do ASEAN dẫn dắt không bị diễn giải như nỗ lực thiết lập liên minh chính trị hay thách thức trật tự hiện hữu, mà ngược lại, được xem như phù hợp với tinh thần mở và bao trùm. Chính không gian trung lập của ASEAN tạo cho Nga một kênh tiếp cận dưới nhiều vai trò từ quan sát viên, đối tác đối thoại đến thành viên tham gia trực tiếp, qua đó hợp thức hóa sự hiện diện của Nga tại Đông Nam Á.
Trên thực tế, Nga tích cực tham gia vào các cơ chế do ASEAN dẫn dắt như Diễn đàn Khu vực ASEAN (ARF), Hội nghị Bộ trưởng Quốc phòng ASEAN mở rộng (ADMM+) và Hội nghị Cấp cao Đông Á (EAS) để thúc đẩy hợp tác ở những lĩnh vực ít nhạy cảm, giúp Nga vừa củng cố hình ảnh đóng góp mang tính xây dựng, vừa tránh tạo ra tâm lý nghi kỵ từ phương Tây.
Tái khởi động ngoại giao quốc phòng và năng lượng
Thông qua hai trụ cột quốc phòng và năng lượng được Nga đưa vào chính sách đối ngoại nhằm khẳng định lại vị trí của mình. Đây được xem như những mũi nhọn mà Nga vẫn duy trì được năng lực cạnh tranh thực chất nhất so với Mỹ.
Trong lĩnh vực quốc phòng, Nga đang khôi phục đà hợp tác song phương với những đối tác truyền thống như Việt Nam, Lào, Myanmar và Indonesia. Trước đây, Nga chiếm khoảng 25% thị phần vũ khí tại Đông Nam Á, giữ vị thế là nhà cung cấp lớn nhất khu vực[10]. Tuy nhiên, thay vì tiếp tục dựa vào các hợp đồng mua bán, Nga hiện tập trung mở rộng thêm mảng “hậu mãi” như huấn luyện, bảo trì, chuyển giao công nghệ và nghiên cứu chung trong lĩnh vực công nghiệp quốc phòng. Ở bình diện đa phương, Nga tích cực tham gia cơ chế đối thoại quốc phòng cấp cao như ADMM+ và ARF để thể hiện tiếng nói đối tác có trách nhiệm, thúc đẩy hòa bình, ổn định khu vực.
Song song với quốc phòng, Nga coi năng lượng là mối quan tâm chung để mở rộng ảnh hưởng tại Đông Nam Á. Nga tận dụng lợi thế về kỹ thuật khai thác dầu khí biển sâu và phát triển công nghệ điện hạt nhân để củng cố hợp tác với các nền kinh tế đang phát triển có nhu cầu tiêu thụ năng lượng lớn. Các Tập đoàn năng lượng hàng đầu như Zarubezhneft, Rosatom đã và đang phối hợp cùng Việt Nam trong các dự án khai thác khí đốt ở thềm lục địa Biển Đông[11]. Nga cũng đẩy mạnh xuất khẩu LNG sang Thái Lan và Philippines nhằm mở rộng thị phần tại khu vực, đồng thời hợp tác với Tập đoàn Pertamina của Indonesia trong phát triển lọc hóa dầu và xây dựng hạ tầng năng lượng hạt nhân dân dụng[12]. Những bước đi này phản ánh nỗ lực của Moscow trong việc thiết lập một vòng cung năng lượng châu Á thay thế cho thị trường châu Âu bị gián đoạn.
Lập trường về tranh chấp trên Biển Đông
Lập trường của Nga đối với vấn đề tranh chấp Biển Đông thể hiện rõ tính thận trọng. Về cơ bản, Nga ủng hộ giải quyết tranh chấp bằng biện pháp hòa bình dựa trên luật pháp quốc tế và Công ước Liên Hợp Quốc về Luật Biển 1982 (UNCLOS), đồng thời nhấn mạnh vai trò trung tâm của ASEAN trong quản lý xung đột[13]. Khác với Mỹ luôn đề cao vấn đề tự do hàng hải, Nga lựa chọn vai trò “bên thứ ba cân bằng”, duy trì quan hệ hợp tác với tất cả các bên. Tuy nhiên, Nga cũng tránh đưa ra tuyên bố cụ thể liên quan tới yêu sách chủ quyền của Trung Quốc, nhằm không gây phương hại đến mối quan hệ Nga – Trung vốn đang là trụ cột hàng đầu trong chính sách đối ngoại.
Ngoài ra, Nga cũng ủng hộ việc sớm hoàn tất Bộ Quy tắc Ứng xử trên Biển Đông (COC), coi đây là công cụ quan trọng để duy trì ổn định và kêu gọi các bên kiềm chế. Thay vì can dự trực tiếp vào các tranh chấp, Nga vẫn duy trì hiện diện bằng con đường hợp tác dầu khí giới hạn trong vùng đặc quyền kinh tế (EEZ) thể hiện cam kết của Nga đối với quyền chủ quyền hợp pháp của nước đối tác. Đồng thời, việc tham gia tập trận chung với các nước ASEAN cũng giúp Nga khẳng định hình ảnh một cường quốc có trách nhiệm, thúc đẩy lòng tin và khả năng phối hợp an ninh trên biển[14].
Dù vậy, ảnh hưởng của Nga tại Biển Đông vẫn chịu những giới hạn. Cuộc chiến ở Ukraine khiến tần suất tuần tra quân sự của Nga tại khu vực giảm đáng kể. Bên cạnh đó, mối quan hệ ngày càng gắn bó giữa Moscow và Bắc Kinh cũng khiến một số quốc gia ASEAN thận trọng, lo ngại rằng sự “trung lập” của Nga có thể bị phá vỡ.
Những điều chỉnh trong chính sách Đông Nam Á của Nga phản ánh rõ nỗ lực thích ứng của Nga trong tình thế phải phân bổ nguồn lực cho nhiều mục tiêu. Dễ nhận thấy Nga lựa chọn chuyển từ định hướng ý thức hệ sang chiến lược thực dụng, tập trung vào những lĩnh vực có thể tạo ra lợi ích cụ thể. Thay vì đối đầu trực tiếp với Mỹ hay cạnh tranh ảnh hưởng với Trung Quốc, Moscow tìm cách khai thác những khoảng trống để tự định vị mình như một nhân tố cân bằng.
Phản ứng của các nước Đông Nam Á
Nhóm nước lục địa
Việt Nam tiếp tục giữ vai trò đối tác hàng đầu của Nga tại Đông Nam Á. Quan hệ song phương được định vị dựa trên khuôn khổ Đối tác chiến lược toàn diện tiếp tục duy trì chiều sâu. Nga vẫn giữ vị trí nhà cung cấp quốc phòng chủ lực, trong khi các dự án liên doanh dầu khí tiếp tục đóng góp quan trọng cho ngân sách và an ninh năng lượng của Việt Nam. Trong định hướng đối ngoại, Việt Nam coi Nga là đối tác ưu tiên hàng đầu, đồng thời ủng sự hiện diện mang tính xây dựng của Nga trong các cơ chế khu vực[15]. Tuy nhiên, việc theo đuổi chính sách cân bằng nước lớn khiến Việt Nam vừa duy trì quan hệ hữu nghị với Nga, vừa cần tránh làm ảnh hưởng đến mối quan hệ với Mỹ và Liên minh châu Âu (EU).
Lào tiếp cận Nga như một đối tác phát triển chiến lược dựa trên nền tảng quan hệ hữu nghị truyền thống và sự tin cậy chính trị được duy trì qua nhiều thập kỷ. Chính phủ Nga đã hỗ trợ Lào xây dựng nhiều dự án hạ tầng quan trọng trên bộ và trên không, và còn đề xuất mở tuyến vận tải biển đến Lào thông qua cảng biển Việt Nam. Bên cạnh đó, hợp tác quốc phòng giữa hai nước vẫn được duy trì ổn định thông qua các chương trình đào tạo quân sự và hỗ trợ kỹ thuật Sự hiện diện của Nga giúp Lào đa dạng hóa nguồn lực hỗ trợ, giảm phụ thuộc vào vốn đầu tư từ Trung Quốc. Với Lào, Nga được xem như một đối tác tin cậy về chính trị, không chỉ mang lại lợi ích về kinh tế mà còn góp phần củng cố vị thế đối ngoại.
Campuchia duy trì quan hệ hữu nghị với Nga song hành cùng ưu tiên chiến lược cho Trung Quốc. Thay vì theo đuổi các dự án hạ tầng quy mô lớn theo mô hình đặc khu kinh tế, Nga lựa chọn tập trung vào những hạng mục nhỏ nhưng có thế mạnh như giáo dục, khoa học và viện trợ nhân đạo. Cách tiếp cận này giúp Nga duy trì sự hiện diện ổn định và hình ảnh tích cực tại Campuchia, đồng thời tránh va chạm lợi ích với Trung Quốc. Trong định hướng đối ngoại của Campuchia, Nga được nhìn nhận như một đối tác hỗ trợ mang tính bổ sung, đóng vai trò đa dạng hóa quan hệ hơn là một trụ cột kinh tế hay an ninh chủ đạo.
Myanmar trở thành trường hợp ngoại lệ khi phản ánh giới hạn trong chính sách Đông Nam Á của Nga. Sau cuộc đảo chính năm 2021, chính quyền quân sự xác định Nga là đối tác chiến lược quan trọng nhất với trọng tâm hợp tác ở lĩnh vực quốc phòng. Theo Viện Nghiên cứu hòa bình Stockholm (SIPRI), tính đến năm 2023, tổng giá trị vũ khí và thiết bị quân sự Nga xuất khẩu sang Myanmar ước đạt khoảng 1 tỷ đô la, cùng với nhiều thỏa thuận về dầu khí, khai khoáng[16]. Việc Nga công khai ủng hộ chính quyền quân sự đã khiến một số nước ASEAN tỏ ra lo ngại bởi hành động đi ngược “Phương thức ASEAN”* và gây khó khăn cho tiến trình hòa giải. Hợp tác Nga – Myanmar vì thế mang đến lợi ích song phương rõ rệt nhưng mặt khác lại làm phức tạp thêm cục diện khu vực.
Thái Lan lựa chọn cách ứng xử trung dung hơn trong quan hệ với Nga. Dù duy trì vai trò đồng minh với Mỹ, Thái Lan vẫn thúc đẩy hợp tác kinh tế với Nga. Nga là một trong năm thị trường khách du lịch lớn nhất của Thái Lan năm 2024. Ngoài ra, hai nước đã ký nhiều văn kiện về hợp tác năng lượng tái tạo, nông nghiệp và chế biến thực phẩm[17]. Tuy nhiên, Thái Lan vẫn thận trọng trong lĩnh vực quốc phòng, tránh tham gia các hoạt động quân sự song phương do Nga đề xuất. Cách tiếp cận này phản ánh chủ trương duy trì cân bằng chiến lược của Thái Lan tránh để bị cuốn vào cạnh tranh địa chính trị giữa các cường quốc.
Nhìn chung, yếu tố lịch sử đóng vai trò quan trọng trong cách các quốc gia Đông Nam Á lục địa định hình quan hệ với Nga. Di sản hợp tác từ thời Liên Xô để lại nền tảng tin cậy chính trị nhất định. Cùng với điều kiện địa chiến lược gắn liền với an ninh biên giới và sự ổn định của không gian lục địa Á – Âu, từ đó, Nga được nhìn nhận như nhân tố có khả năng cân bằng ảnh hưởng từ Mỹ và Trung Quốc. Vì vậy, nhóm các nước lục địa thể hiện xu hướng duy trì thái độ cởi mở với Nga.
Nhóm nước hải đảo
Indonesia tiếp tục theo đuổi chính sách đối ngoại độc lập và chủ động, nhất quán với nguyên tắc không liên kết. Trước bối cảnh Trump 2.0 siết chặt thuế quan thương mại, Indonesia chủ động mở rộng hợp tác với cả Nga và Trung Quốc nhằm đa dạng hóa thị trường. Việc gia nhập BRICS mở ra cơ hội thúc đẩy thanh toán song phương bằng đồng tiền nội địa đồng thời tăng cường hợp tác năng lượng, khoáng sản và đầu tư cơ sở hạ tầng với Nga. Trong lĩnh vực quốc phòng, Indonesia vẫn duy trì mua sắm vũ khí công nghệ quân sự của Nga. Cách tiếp cận linh hoạt này phản ánh nỗ lực cân bằng chiến lược của Indonesia trong bối cảnh cạnh tranh nước lớn gia tăng ở khu vực.
Bên cạnh Indonesia, Malaysia duy trì chính sách ổn định và cân bằng trong quan hệ với Nga. Quan hệ song phương giữa hai nước được nâng lên tầm cao mới sau các cuộc tiếp xúc và gặp gỡ cấp cao, thể hiện nỗ lực tăng cường hợp tác chiến lược trong các lĩnh vực kinh tế, năng lượng, an ninh[18]. Đối với chiến sụ tại Ukraine, Malaysia lựa chọn không lên án công khai cũng như không tham gia trừng phạt Nga. Đáng chú ý, với tư cách là đối tác của nhóm BRICS, Malaysia đã khéo léo tận dụng khuôn khổ hợp tác này để mở rộng tiếp xúc Nga mà không gây ảnh hưởng đến quan hệ với phương Tây.
Tương tự, Brunei chọn duy trì quan hệ ngoại giao thân thiện với Nga. song quy mô hợp tác vẫn khiêm tốn và tập trung chủ yếu vào các lĩnh vực giáo dục, du lịch và giao lưu văn hóa. Trong lĩnh vực an ninh, hợp tác giữa hai nước mở rộng các vấn đề an ninh phi truyền thống cũng như những hợp đồng mua bán máy bay quân sự[19]. Với vị trí một quốc gia nhỏ, Brunei chủ trương tuân thủ nguyên tắc không can thiệp và giữ lập trường duy trì cân bằng quan hệ giữa các cường quốc.
Philippines, dưới thời Tổng thống Marcos Jr., thể hiện thái độ thận trọng hơn đối với Nga. Khi chính quyền Trump 2.0 khôi phục hợp tác quốc phòng và mở rộng hiện diện quân sự tại Philippines, Manila đã chủ động thắt chặt quan hệ an ninh với Nhật Bản và Úc nhằm củng cố thế răn đe tập thể trước các thách thức ngày càng phức tạp từ Trung Quốc trên Biển Đông. Sự dịch chuyển ưu tiên chiến lược này khiến dư địa hợp tác với Nga bị thu hẹp đáng kể, nhất là trong các lĩnh vực nhạy cảm như quốc phòng. Hiện nay, quan hệ song phương giữa hai nước chủ yếu giới hạn trong khuôn khổ ngoại giao và đối thoại chính trị.
Singapore thể hiện phản ứng cứng rắn đối với Nga. Là quốc gia ASEAN đầu tiên áp đặt biện pháp trừng phạt thương mại nhằm vào Nga sau chiến dịch quân sự đặc biệt năm 2022[20]. Một động thái hiếm thấy trong chính sách đối ngoại của các nước Đông Nam Á. Bộ ngoại giao của Singapore đã công khai chỉ trích hành động của Tổng thống Putin đối với Ukraine tại Đại hội đồng Liên Hợp Quốc và nhấn mạnh lập trường bảo vệ trật tự quốc tế dựa trên luật lệ[21]. Lập trường này khiến quan hệ Singapore – Nga gần như đóng băng trên nhiều phương diện. Tuy nhiên, Singapore vẫn duy trì kênh ngoại giao hạn chế trong khuôn khổ các cơ chế đa phương của ASEAN.
Nhìn chung, các quốc gia hải đảo mang tính phân hóa rõ ràng. Tuy nhiên, những khác biệt này không đồng nghĩa với việc Nga bị xem như đối tác thiếu tin cậy. Theo Ian Storey, nghiên cứu viên cao cấp tại Viện ISEAS-Yusof Ishak (Singapore) cho rằng: “Nga có hình ảnh tương đối ôn hòa ở Đông Nam Á, không bị quốc gia nào coi là mối đe dọa, và người dân nhìn chung có ấn tượng tích cực về Tổng thống Putin”[22]. Nhận định này phản ánh phần nào thực tế rằng các quốc gia hải đảo nằm trên tuyến hàng hải chiến lược và có tranh chấp chủ quyền biển với Trung Quốc, khiến vấn đề an ninh hàng hải trở thành mối quan tâm hàng đầu. Do đó, các quốc gia này có xu hướng định vị mình trong khuôn khổ trật tự khu vực do Mỹ dẫn dắt.
Tác động và triển vọng chính sách Đông Nam Á của Nga
Về mặt tích cực
Thứ nhất, Nga đã đóng vai trò như một nhân tố trong cấu trúc cân bằng quyền lực khu vực. Dù khó cạnh tranh được với Mỹ, Trung về quy mô ảnh hưởng ở khía cạnh kinh tế, song Nga vẫn duy trì vai trò chiến lược nhờ ba trụ cột then chốt: năng lực quân sự đáng kể, nguồn cung năng lượng phong phú và tính chủ động trong chính sách đối ngoại. Ba trụ cột này đã mở rộng không gian lựa chọn chính sách cho các quốc gia ASEAN bên ngoài những khuôn khổ do Mỹ hoặc Trung Quốc dẫn dắt. Qua đó, Nga góp phần giảm thiểu khả năng hình thành cục diện lưỡng cực.
Thứ hai, những điều chỉnh mang tính đa cực hóa trong chính sách của Nga đã tạo ra các kênh hợp tác thay thế giúp ASEAN mở rộng phạm vi đối tác và giảm thiểu rủi ro phụ thuộc. Thông qua việc thúc đẩy kết nối giữa ASEAN – BRICS hay ASEAN – EAEU, Nga đang định vị mình như một cầu nối giữa Đông Nam Á và các trung tâm quyền lực mới nổi[23]. Các sáng kiến như thanh toán bằng đồng nội tệ, thúc đẩy thương mại phi đô la hóa, hay mở rộng chuỗi cung ứng phản ánh nỗ lực tập thể hướng tới một trật tự kinh tế đa cực và công bằng hơn.
Thứ ba, Nga vẫn giữ vai trò như một nhân tố đóng góp trong các vấn đề an ninh khu vực. Trước sức ép từ cạnh tranh Mỹ – Trung, việc Nga giữ lập trường tôn trọng nguyên tắc hoạt động của ASEAN và ủng hộ giải quyết tranh chấp Biển Đông trên cơ sở luật pháp quốc tế đã giúp Nga duy trì hình ảnh một đối tác có trách nhiệm. Ngoài ra, việc Nga tham gia các diễn đàn đối thoại quốc phòng và các hoạt động hợp tác an ninh phi truyền thống đã tăng cường năng lực phối hợp khu vực và củng cố lòng tin chiến lược giữa Nga và ASEAN.
Thứ tư, hợp tác năng lượng với Nga tạo ra cơ hội phát triển bền vững và bao trùm cho khu vực. Với lợi thế về công nghệ và nguồn lực, Nga không chỉ đảm bảo nguồn cung năng lượng ổn định mà còn hỗ trợ chuyển giao công nghệ khai thác, xử lý và phát triển năng lượng hạt nhân dân sự, giúp những nền kinh tế đang phát triển nâng cao năng lực tự chủ. Những bước tiến này phù hợp với lộ trình phát triển xanh và định hướng kép về năng lượng – khí hậu của ASEAN, đồng thời tăng cường kết nối nội khối trong tiến trình hướng tới một cộng đồng năng lượng tự cường[24].
Thủ tướng Phạm Minh Chính tiếp Phó Thủ tướng Nga Alexey Overchuk
Về mặt hạn chế
Bên cạnh những tác động tích cực, chính sách Đông Nam Á của Nga vẫn bộc lộ nhiều giới hạn, cả về năng lực thực thi lẫn mức độ bền vững.
Thứ nhất, năng lực kinh tế thời chiến của Nga đã thu hẹp đáng kể phạm vi hợp tác với khu vực. Khi phải dồn nguồn lực cho cuộc chiến kéo dài ở Ukraine, Nga thiếu khả năng đầu tư quy mô lớn hoặc cung cấp hỗ trợ phát triển cho các đối tác Đông Nam Á. So với Nhật Bản, nhà tài trợ ODA hàng đầu và nhà đầu tư FDI lớn nhất của khu vực, sự hiện diện của Nga vẫn còn khiêm tốn. Điều này khiến Nga chưa đủ sức tạo ra sức lan tỏa thực chất trong cấu trúc phát triển kinh tế khu vực.
Thứ hai, sự hiện diện của Nga có thể gây phức tạp hóa hơn cục diện cạnh tranh Mỹ – Trung. Việc Nga tăng cường hợp tác chiến lược với Trung Quốc khiến các sáng kiến của Nga ở Đông Nam Á dễ bị Mỹ diễn giải như một phần trong trục liên kết Nga – Trung nhằm hình thành thế đối trọng với Mỹ và đồng minh. Điều này không chỉ gây khó khăn cho nỗ lực duy trì vai trò trung tâm của ASEAN mà còn gia tăng nguy cơ phân hóa nội khối về định hướng chính sách đối ngoại, đặc biệt giữa các nước có mức độ gắn kết khác nhau với Mỹ và Trung Quốc.
Thứ ba, sức ép trừng phạt từ Mỹ và phương Tây tiếp tục là rào cản lớn đối với các cam kết hợp tác của Nga. Hai lĩnh vực thế mạnh truyền thống của Nga là năng lượng và quốc phòng đều chịu tác động trực tiếp từ Đạo luật CAATSA** khiến phạm vi hợp tác thực tế bị thu hẹp đáng kể. Điều này khiến nhiều quốc gia ASEAN e ngại trước nguy cơ bị áp lệnh trừng phạt thứ cấp. Tình trạng này không chỉ làm suy giảm sức thu hút của Nga với tư cách là một đối tác phát triển, mà còn hạn chế con đường sử dụng năng lượng – quốc phòng như công cụ ngoại giao.
Thứ tư, chính sách khu vực của Nga thiếu tính nhất quán trong định vị đối tác ưu tiên. Chẳng hạn, Moscow duy trì quan hệ sâu rộng với Việt Nam và Myanmar, nhưng với Malaysia hay Thái Lan, các mối quan hệ này mang tính cơ hội. Sự khác biệt này khiến Nga khó xây dựng được một nền tảng ảnh hưởng mang tính tập thể bởi mức độ gắn kết với từng quốc gia ASEAN còn phân tán. Hệ quả là Nga mới dừng ở vai trò của một đối tác song phương quan trọng, thay vì trở thành một một cực ổn định và có sức chi phối trong cấu trúc quyền lực khu vực.
Nhìn tổng thể, việc điều chỉnh chính sách Đông Nam Á của Nga vừa mở ra cơ hội hợp tác, vừa phơi bày những giới hạn nội tại của nước này trong hoàn cảnh bị cấm vận, cô lập. Trong bức tranh khu vực hiện nay, Nga có thể tiếp tục duy trì vai trò như một đối tác bổ trợ, góp phần định hình thế cân bằng cho ASEAN. Tuy nhiên, để vươn lên thành một trụ cột an ninh hay kinh tế có sức hấp dẫn ngang hàng với Mỹ, Trung Quốc hay Nhật Bản vẫn còn là mục tiêu dài hơi mà Nga phải cân nhắc.
Triển vọng
Trong những năm tới, chính sách Đông Nam Á của Nga sẽ vận hành trong một môi trường đầy biến động, nơi Mỹ tập trung kiềm chế Trung Quốc đồng thời tái cấu trúc mạng lưới đồng minh nhằm duy trì ưu thế tại Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương. Triển vọng chính sách khu vực của Nga thời gian tới có thể được nhìn nhận như một tiến trình thích ứng linh hoạt, kết hợp giữa mô hình đa phương cân bằng và song phương thực dụng sao cho tránh phải đối đầu trực diện với Mỹ. Dự kiến, Nga sẽ tiếp tục có những điều chỉnh chính sách dựa trên ba trụ cột hợp tác chủ đạo: năng lượng – quốc phòng – an ninh phi truyền thống. Trong đó, năng lượng vẫn là lĩnh vực trung tâm, song đang được Nga tái định hướng từ nhiên liệu hóa thạch sang các nguồn năng lượng tái tạo nhằm thích ứng với xu thế chuyển đổi xanh của khu vực.
Ở lĩnh vực quốc phòng, thay vì tập trung vào bán các khí tài quân sự truyền thống, Nga sẽ hướng tới mô hình xuất khẩu các loại vũ khí hiện đại, linh hoạt và chi phí phù hợp hơn như máy bay không người lái (UAV), hệ thống phòng không tầm ngắn và công nghệ tác chiến điện tử. Điều này vừa giúp Nga giữ được vị thế trong thị trường quốc phòng khu vực, vừa đáp ứng nhu cầu hiện đại hóa quân đội để theo kịp mô thức chiến tranh hiện đại của các nước Đông Nam Á. Ngoài ra, Nga đang đẩy mạnh hợp tác trong lĩnh vực an ninh phi truyền thống như hỗ trợ thiết bị y tế, giáo dục, phòng chống khủng bố, an ninh mạng và ứng phó thiên tai. Các lĩnh vực này giúp Nga củng cố hình ảnh một đối tác trách nhiệm và mang tính xây dựng.
Kết luận
Chính sách Đông Nam Á của Nga hiện nay là một sự thích ứng mang tính sinh tồn, phản ánh nỗ lực chiến lược nhằm duy trì ảnh hưởng trong một cấu trúc khu vực đang định hình lại dưới sức ép cạnh tranh Mỹ – Trung. Dưới sức ép ngày càng gia tăng từ Mỹ, Nga buộc phải theo đuổi một hướng đi mang tính tự chủ hơn tại Đông Nam Á nhằm duy trì không gian chiến lược của mình. Tuy vậy, ảnh hưởng của Nga vẫn chịu giới hạn bởi năng lực nội tại và sự cạnh tranh từ các cường quốc khác. Nga có thể chưa đủ khả năng định hình luật chơi hay dẫn dắt trật tự, nhưng chắc chắn vẫn là một nhân tố không thể bị gạt ra khỏi bàn cờ chiến lược Đông Nam Á./.
Chú thích:
*Phương thức ASEAN hay Cơ chế ASEAN, là một phương thức tiếp cận linh hoạt, dựa trên nguyên tắc đồng thuận và không can thiệp vào công việc nội bộ của các nước thành viên. Các quyết định được đưa ra thông qua tham vấn chung giữa tất cả các nước, đảm bảo mọi quốc gia đều có tiếng nói và lợi ích được xem xét.
**Đạo luật CAATSA hay Đạo luật Chống lại Kẻ thù của Mỹ thông qua Biện pháp trừng phạt là một luật liên bang của Mỹ nhằm áp đặt các biện pháp trừng phạt lên Iran, Nga và Triều Tiên để ngăn chặn các hoạt động giao dịch của các quốc gia này. Luật này được Tổng thống Donald Trump ký ban hành vào ngày 02/8/2017.
Tác giả: Phạm Quang Hiền
Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả, không nhất thiết phản ánh quan điểm của Nghiên cứu Chiến lược. Mọi trao đổi học thuật và các vấn đề khác, quý độc giả có thể liên hệ với ban biên tập qua địa chỉ mail: [email protected]
Tài liệu tham khảo:
[1] Aaron Matthew Lariosa (2025), “U.S. Army expanding presence in the Philippines as China threat looms”, US Naval Institute, https://news.usni.org/2025/07/09/u-s-army-expanding-presence-in-the-philippines-as-china-threat-looms.
[2] Ministry of Foreign Affairs of the Russian Federation (2024), “Main foreign policy results in 2024”, MID Russia, https://mid.ru/en/foreign_policy/rso/liga-arabskih-gosudarstv-lag/1989553/.
[3] Diplomatist (2025), “Russia’s growing engagement in Southeast Asia: Geopolitical ambitions and strategic implications”, Diplomatist Magazine, https://diplomatist.com/2025/01/15/russias-growing-engagement-in-southeast-asia-geopolitical-ambitions-and-strategic-implications/.
[4] Hoàng Phạm (2025), “Niên giám quân sự 2025 tiết lộ gì về định hướng chiến lược của Nga”, Đài Tiếng nói Việt Nam (VOV), https://vov.vn/the-gioi/quan-sat/nien-giam-quan-su-2025-tiet-lo-gi-ve-dinh-huong-chien-luoc-cua-nga-post1203421.vov.
[5] Iman Yusof (2025), “Russia eyes Southeast Asian markets for economic boost as oil sanctions bite”, South China Morning Post, https://www.scmp.com/week-asia/economics/article/3330522/russia-eyes-southeast-asian-markets-economic-boost-oil-sanctions-bite.
[6] Ministry of Economic Development of the Russian Federation (2025), “Trade turnover between Russia and ASEAN countries set a record for a second consecutive year”, Economy.gov.ru, https://en.economy.gov.ru/material/news/trade_turnover_between_russia_and_asean_countries_set_a_record_for_a_second_consecutive_year.html.
[7] Trần Hải (2025), “Nga nêu quan điểm về tầm nhìn cấu trúc an ninh Á-Âu”, VietnamPlus, https://www.vietnamplus.vn/nga-neu-quan-diem-ve-tam-nhin-cau-truc-an-ninh-a-au-post1073489.vnp.
[8] Eurasian Economic Commission (2025), “Dialogue EAEU-ASEAN promotes economic ties in Eurasia”, EEC Official Website, https://eec.eaeunion.org/en/news/dialog-eaes-asean-sodeystvuet-ekonomicheskim-svyazyam-v-evrazii/.
[9] Ministry of Foreign Affairs of the Russian Federation (2023), “The Concept of the Foreign Policy of the Russian Federation”, MID Russia, https://mid.ru/en/foreign_policy/fundamental_documents/1860586/.
[10] Rahmah Yaacob (2024), “Southeast Asia’s arms suppliers in numbers”, The Interpreter, https://www.lowyinstitute.org/the-interpreter/southeast-asia-s-arms-suppliers-numbers
[11] Tiến Thành (2024), “Mở rộng hợp tác Việt Nam – Liên bang Nga trong lĩnh vực dầu khí”, Tapchicongthuong.vn, https://tapchicongthuong.vn/mo-rong-hop-tac-viet-nam-lien-bang-nga-trong-linh-vuc-dau-khi-139846.htm.
[12] LNG Industry (2024), “Room for growth in Southeast Asia”, LNG Industry, https://www.lngindustry.com/special-reports/09052024/room-for-growth-in-southeast-asia/.
[13] International Affairs (2025), “Russia’s relations with ASEAN: New dynamics amid global shifts”, Interaffairs.ru, https://interaffairs.ru/news/show/47034.
[14] Valdai Discussion Club (2025), “Prospects for Indonesian and Russian maritime defence cooperation”, Valdai Club, https://valdaiclub.com/a/highlights/prospects-indosesian-and-russian-maritime-defence/.
[15] Quân đội Nhân dân (2025), “Tuyên bố chung về những định hướng lớn của quan hệ đối tác chiến lược toàn diện Việt Nam – LB Nga trong giai đoạn hợp tác mới”, https://www.qdnd.vn/chinh-tri/tin-tuc/tuyen-bo-chung-ve-nhung-dinh-huong-lon-cua-quan-he-doi-tac-chien-luoc-toan-dien-viet-nam-lb-nga-trong-giai-doan-hop-tac-moi-827876.
[16] Pieter d. Wezeman, Katarina Djokic, Mathew George, Zain Hussain and Siemon t. Wezeman (2024), Trends in international arms transfers, 2023, Stockholm International Peace Research Institute, https://www.sipri.org/sites/default/files/2024-03/fs_2403_at_2023.pdf.
[17] TASS (2025), “Russia’s economy grows amid sanctions pressure”, TASS News Agency, https://tass.com/economy/1711491.
[18] Ministry of Foreign Affairs Malaysia (2025), “Strengthening Malaysia-Russia ties at the highest level”, KLN Malaysia, https://www.kln.gov.my/web/mex_mexico-city/news-from-mission/-/blogs/strengthening-malaysia-russia-ties-at-the-highest-level.
[19] The Star (2025), “Brunei strengthens ASEAN-Russia security ties at international summit”, The Star (Malaysia), https://www.thestar.com.my/aseanplus/aseanplus-news/2025/06/10/brunei-strengthens-asean-russia-security-ties-at-international-summit#goog_rewarded.
[20] Channel News Asia (2022), “Singapore’s stance on the Russia-Ukraine crisis: Ministerial statement”, https://www.channelnewsasia.com/singapore/singapore-ukraine-crisis-russia-sanction-vivian-balakrishnan-ministerial-statementfull-2525281.
[21] Ministry of Foreign Affairs Singapore (2022), “Singapore announces sanctions on Russia”, MFA Singapore, https://www.mfa.gov.sg/Newsroom/Press-Statements-Transcripts-and-Photos/2022/03/20220305-sanctions.
[22] Ryan Chan (2025), “Russia sends navy to South China Sea”, Newsweek, https://www.newsweek.com/russia-sends-navy-to-south-china-sea-10883978.
[23] Pushpanathan Sundram (2025), “ASEAN members balance with BRICS as the world shifts”, East Asia Forum, https://eastasiaforum.org/2025/02/22/asean-members-balance-with-brics-as-the-world-shifts/.
[24] An Chi (2025), “ASEAN đặt mục tiêu đạt 30% năng lượng tái tạo trong tổng cung vào năm 2030”, Tạp chí Kinh tế Việt Nam, https://vneconomy.vn/asean-dat-muc-tieu-dat-30-nang-luong-tai-tao-trong-tong-cung-vao-nam-2030.htm.
