Việc bắt đầu lặng lẽ các cuộc đối thoại ngoại giao giữa Nga và Mỹ đã mở ra một giai đoạn mới trong các cuộc thảo luận về hạn chế vũ khí hạt nhân. Mặc dù các vấn đề này ít cấp bách hơn so với việc giải quyết xung đột tại Ukraine, nhưng tiến triển ở đây có thể khó khăn không kém. Việc đơn thuần quay trở lại trạng thái trước đây không phải là giải pháp.
Các báo cáo truyền thông bày tỏ hy vọng về kết quả tích cực từ cuộc đối thoại Nga–Mỹ đang diễn ra thường nêu lên một vấn đề: thời hạn sắp hết của Hiệp ước Cắt giảm Vũ khí Chiến lược Mới, hay New START, được ký tại Prague năm 2010 [1]. Trong nhiệm kỳ tổng thống đầu tiên của Donald Trump, Nga không thể đàm phán với Mỹ về một hiệp định thay thế hoặc gia hạn hiệp định hiện có. Việc gia hạn cuối cùng được thực hiện dưới chính quyền Joe Biden vào đầu tháng 2 năm 2021. Theo quy định của hiệp ước, New START được gia hạn một lần, trong năm năm, và sẽ hết hạn vào ngày 5 tháng 2 năm 2026 – chưa đầy một năm nữa.
Tuy nhiên, trong hơn hai năm – kể từ ngày 28 tháng 2 năm 2023 – hiệp định này đã bị tạm đình chỉ theo sáng kiến của Nga. Lý do chính được đưa ra là việc cho phép các thanh sát viên Mỹ tiếp tục thăm các căn cứ không quân chiến lược của Nga là không thể chấp nhận được, vì chính những cơ sở này đã bị tấn công bởi máy bay không người lái của Ukraine, được cho là có sự hỗ trợ tình báo từ Mỹ (các cuộc thanh tra lẫn nhau đã dừng lại từ đầu năm 2020 do đại dịch COVID-19). Hơn nữa, trong khi yêu cầu nối lại thanh tra tại các địa điểm của Nga, Mỹ không thể đảm bảo việc tiếp cận kịp thời và không bị cản trở tới các cơ sở của mình (do các chuyến bay trực tiếp bị đình chỉ). Một yếu tố ít được công khai nhưng thực tế quan trọng là hiệp định yêu cầu cả hai bên liên tục trao đổi thông tin về trạng thái và vị trí của các phương tiện vận chuyển chiến lược (thường là vài tin nhắn được gửi hàng ngày qua các kênh liên lạc đã thiết lập). Với việc Nga thực hiện các bước phân tán các máy bay ném bom tham gia vào chiến dịch quân sự đặc biệt, việc này có lẽ được coi là không thể chấp nhận được.
Trên thực tế, việc tạm đình chỉ tương đương với việc ngừng thực hiện các nghĩa vụ liên quan đến thông tin – Nga quyết định tiếp tục tuân thủ các điều khoản cốt lõi của hiệp ước về duy trì giới hạn đối với các đầu đạn được triển khai và các vũ khí mang chúng, mà cả hai quốc gia đã đạt được vào năm 2017–2018 (kể từ đó, không có giảm thiểu thực tế nào về vũ khí chiến lược, và hiệp định trở thành một giới hạn, đảm bảo rằng số lượng không tăng). Mặc dù sự nghi ngờ lẫn nhau đã gia tăng trong năm năm không có thanh tra, nhưng không quốc gia nào có thể vượt quá ngưỡng New START một cách đáng kể – chỉ có việc tái trang bị một phần các tên lửa đạn đạo với thêm đầu đạn có thể không bị phát hiện, nhưng điều này không mang lại nhiều lợi thế và, nếu bị phát hiện, sẽ khiến bên khởi xướng bị coi là kẻ gây hấn, tạo cơ hội cho bên kia hành động tự do.
Có thể giả định rằng Moskva có thể sẵn sàng nối lại việc thực hiện hiệp định nếu đạt được tiến triển đáng kể trong việc giải quyết xung đột tại Ukraine và các mối quan ngại an ninh cấp bách nhất được giải quyết. Tuy nhiên, điều này đặt ra câu hỏi: mục đích là gì? Ngoài tính biểu tượng, tất nhiên – điều này sẽ cho phép New START kết thúc một cách tích cực, ví dụ, bằng cách trình bày số liệu về đầu đạn và phương tiện vận chuyển vào ngày 5 tháng 2 năm 2026, xác nhận rằng cả hai bên vẫn tuân thủ giới hạn của hiệp ước cho đến ngày cuối cùng. Và họ sẽ tuyên bố rằng họ hành động hoàn toàn vì “trách nhiệm” và “cam kết chân thành với giải trừ hạt nhân” (ít nhất, đó sẽ là một thông điệp tích cực đối với các quốc gia không sở hữu vũ khí hạt nhân tại Hội nghị Kiểm điểm các Bên tham gia Hiệp ước Không phổ biến Vũ khí Hạt nhân năm 2026).
New START không nhất thiết phải chấm dứt vào tháng 2 năm sau: mặc dù hiệp ước không quy định việc gia hạn thêm quá một lần trong tối đa năm năm, nhưng cũng không đề cập đến bất kỳ “tạm đình chỉ” nào. Đây là một hiệp định song phương giữa các bên có chủ quyền, và không ai có thể ngăn cản các nhà lãnh đạo của các quốc gia ký một thỏa thuận tạm thời gồm một vài điều khoản, chẳng hạn như “New START sẽ vẫn có hiệu lực cho đến…” (ví dụ, gia hạn hiệp ước bằng khoảng thời gian nó bị tạm đình chỉ để nó có thể “hoàn thành toàn bộ thời hạn của mình”).
Đã có tiền lệ liên quan – sau khi START II không được phê chuẩn, Hiệp ước Cắt giảm Vũ khí Tấn công Chiến lược (SORT) được nhanh chóng ký kết. Nó không thay thế START I mà gia hạn nó, đặt ra các giới hạn định lượng mới. Cách tiếp cận này từng được coi là không thực tế, vì việc gia hạn một hiệp ước vượt ra ngoài khuôn khổ ban đầu sẽ yêu cầu sự phê chuẩn của Quốc hội Mỹ, vốn trong lịch sử thường miễn cưỡng ủng hộ các thỏa thuận kiểm soát vũ khí. Nhưng bối cảnh chính trị tại Quốc hội hiện nay là độc đáo: phần lớn các thành viên Đảng Cộng hòa ủng hộ chương trình nghị sự của tổng thống, và các thành viên Đảng Dân chủ, vì lý do tư tưởng, thường ít chỉ trích kiểm soát vũ khí, điều này có nghĩa là Trump về lý thuyết có thể thúc đẩy một New START 2.0 thông qua Quốc hội. Vấn đề lớn hơn là cả hai bên có lẽ không còn quan tâm đến điều đó nữa, vì New START đang dần không còn phù hợp với sự thay đổi trong cán cân quyền lực.
Thế giới mới đầy thách thức
Trong những năm gần đây, khái niệm “kỷ nguyên hạt nhân thứ ba” đã trở nên phổ biến trong diễn ngôn phương Tây để mô tả giai đoạn hiện tại trong lịch sử. Nó tiếp nối Chiến tranh Lạnh giữa Mỹ và Liên Xô và thời kỳ cắt giảm thường xuyên và sâu rộng các kho vũ khí hạt nhân bởi các cường quốc lớn trong những năm 1990 và 2000. Một đặc điểm nổi bật của giai đoạn mới, theo các chuyên gia Mỹ, là sự gia tăng khả năng hạt nhân của Trung Quốc và sự xuất hiện của các cường quốc hạt nhân mới (vì lý do rõ ràng, với trọng tâm là Triều Tiên phát triển lực lượng hạt nhân hiệu quả và tình trạng ngưỡng hạt nhân của Iran). Khi Moskva và Washington cắt giảm kho vũ khí hạt nhân, các đồng minh NATO đã đóng vai trò nổi bật hơn – mặc dù họ cũng giảm kho dự trữ, nhưng không quá mạnh mẽ.
Ước tính của các quan chức Mỹ về kho vũ khí hạt nhân của Trung Quốc và dự báo tăng trưởng của nó đã tăng lên hàng năm – xu hướng này được thấy dưới chính quyền trước và dự kiến sẽ tiếp tục, ít nhất, dưới chính quyền hiện tại. Theo đánh giá chính thức mới nhất của Lầu Năm Góc, Trung Quốc có hơn 600 đầu đạn hạt nhân hoạt động tính đến giữa năm 2024 và sẽ có hơn 1.000 đầu đạn vào năm 2030. Trong bối cảnh này, trong vài năm qua, quân đội Mỹ đã chỉ ra thách thức trong việc đảm bảo “ngăn chặn đồng thời nhưng độc lập đối với hai đối thủ gần gũi.”
Cách diễn ngôn cho thấy vấn đề trong kế hoạch quân sự của Mỹ trên lĩnh vực này nằm ở sự không chắc chắn về mức độ gần gũi của Nga và Trung Quốc trong tương lai và liệu các lực lượng hạt nhân chiến lược của Mỹ có nên được giao nhiệm vụ ngăn chặn tổng hợp các kho vũ khí hạt nhân của Nga và Trung Quốc hay không. Theo cách đơn giản nhất, điều này đòi hỏi nếu không phải là sự ngang bằng nghiêm ngặt với tổng hợp khả năng của cả hai, thì ít nhất cũng phải gần với mức đó. Đồng thời, quá trình phát triển các khả năng như vậy của Mỹ sẽ thúc đẩy Moskva và Bắc Kinh thực hiện các biện pháp đáp trả, bao gồm hợp tác chặt chẽ hơn – tạo ra một loại tiên đoán tự ứng nghiệm. Có lẽ, đây là lý do tại sao ý tưởng về “ngăn chặn độc lập” đối với hai đối thủ được nhấn mạnh.
Từ phía Nga, những lời phàn nàn của Mỹ về một “thách thức độc đáo và chưa từng có” thường được đáp lại bằng sự mỉa mai, vì trong những năm 1970 và 1980, chính Mỹ đã tìm cách tạo ra một vấn đề tương tự cho Liên Xô bằng cách xây dựng một liên minh không chính thức với Trung Quốc. Mặc dù có những điểm tương đồng – Moskva thực sự phải đối mặt với vấn đề cấp bách trong việc đảm bảo ngăn chặn ở sườn phía đông – nhưng các tình huống này không hoàn toàn giống nhau. Vào thời điểm đó, mối quan ngại chính của Liên Xô với Trung Quốc liên quan nhiều hơn đến xung đột thông thường. Kho vũ khí hạt nhân của Bắc Kinh còn nhỏ, kém tinh vi về mặt kỹ thuật và thậm chí còn kém xa so với của Vương quốc Anh và Pháp (khả năng hạt nhân tổng hợp của hai nước này là không đáng kể so với kho dự trữ của Liên Xô và Mỹ [2]). Do gần gũi về địa lý, Liên Xô có thể dựa vào các phương tiện khác nhau để ngăn chặn Trung Quốc so với những gì họ sử dụng chống lại Mỹ (ví dụ, khoảng một phần ba hệ thống tên lửa tầm trung Pioneer được triển khai phía đông dãy Ural). Tuy nhiên, ngày nay, Mỹ phải đối mặt với thách thức duy trì ngăn chặn hạt nhân đối với một đối thủ ngang tầm và một đối thủ gần ngang tầm (với xu hướng thu hẹp khoảng cách). Cả hai đều nằm ở khoảng cách liên lục địa bằng nhau, khiến việc phân bổ lực lượng để ngăn chặn chỉ một trong hai trở nên khó khăn mà không gây ra tình thế tiến thoái lưỡng nan về an ninh cho bên kia [3].
Tại thời điểm này (nếu không sớm hơn), độc giả có thể tự hỏi tại sao những mối quan ngại chiến lược của Mỹ lại quan trọng đối với chúng ta. Sau cùng, chúng là do chính Washington tạo ra, và thật hấp dẫn khi chỉ ngồi yên và thưởng thức việc Mỹ phải vật lộn. Vấn đề là, giải pháp đơn giản và rõ ràng nhất mà họ có thể chọn là mở rộng đáng kể khả năng hạt nhân trong vài thập kỷ tới – không nhất thiết phải tương xứng với tổng hợp kho vũ khí của Nga và Trung Quốc, nhưng ít nhất phải vượt xa từng bên một cách riêng lẻ.
Những ý tưởng như vậy từ lâu đã được các tổ chức tư vấn diều hâu nhất đưa ra, và mặc dù điều này tự nó không quan trọng, nhưng giờ đây chúng dường như đã được các quan chức Lầu Năm Góc chấp nhận. Ví dụ, tại một hội nghị vào tháng 3 năm 2025, Tướng Anthony J. Cotton, chỉ huy Bộ Tư lệnh Chiến lược Mỹ (USSTRATCOM, bộ tư lệnh thống nhất chịu trách nhiệm cho tất cả các thành phần của tam giác hạt nhân Mỹ do Không quân và Hải quân vận hành), cho biết quân đội nên mua ít nhất 145 máy bay ném bom chiến lược B-21 Raider mới (tăng từ “tối thiểu 100” so với kế hoạch), tăng cường sản xuất tên lửa hành trình mang đầu đạn hạt nhân AGM-181 LRSO để trang bị cho cả B-21 và các máy bay B-52 nâng cấp, và mở rộng đội tàu ngầm mang tên lửa đạn đạo lớp Columbia vượt quá kế hoạch hiện tại là 12 chiếc để thay thế 14 tàu ngầm lớp Ohio. Ông không đề xuất tăng số lượng tên lửa đạn đạo liên lục địa (ICBM) LGM-35 Sentinel mới – có lẽ vì chương trình này đã nhận được nhiều chỉ trích sau khi chi phí dự kiến tăng vọt gây chú ý. Trước đây, các quan chức quân sự cấp cao của Mỹ thường tránh nói về việc mở rộng kho vũ khí hạt nhân, có lẽ vì mọi nỗ lực đều tập trung vào việc đảm bảo ngân sách cho các mức cơ bản. Giờ đây, có vẻ như họ đã cảm nhận được rằng làn gió chính trị đã thay đổi sau những cánh cửa đóng kín tại Quốc hội và Lầu Năm Góc, và có thể thúc đẩy thêm.
Nga và Trung Quốc sẽ phản ứng thế nào trước khả năng gia tăng về quy mô trong lực lượng hạt nhân chiến lược của mỹ?
Sự ngang bằng về số lượng không phải là yếu tố thiết yếu cho ngăn chặn hạt nhân đáng tin cậy. Nga thậm chí còn không sử dụng hết giới hạn của New START, thường ở mức thấp hơn nhiều (đặc biệt là về các phương tiện vận chuyển được triển khai, vốn đắt đỏ nhất để sản xuất và duy trì). Nhưng với việc Mỹ có các đồng minh sở hữu vũ khí hạt nhân, một kho vũ khí đáng kể gồm các vũ khí phi hạt nhân tầm chiến lược, đang tăng cả về số lượng và chất lượng (và cũng có thể được sử dụng cho các cuộc tấn công chống lại lực lượng hạt nhân chiến lược và hệ thống chỉ huy và kiểm soát của chúng), và đã bước vào một giai đoạn mới trong việc xây dựng phòng thủ tên lửa toàn cầu, lãnh đạo quân sự và chính trị của Nga sẽ không chấp nhận một lợi thế lớn của Mỹ về số lượng vũ khí hạt nhân chiến lược. Một lợi thế về số lượng và chất lượng trong các vũ khí hạt nhân chiến thuật với tầm “nội lục địa” sẽ không giúp ích nhiều cho Nga trong tình huống này, vì nó chỉ có thể bù đắp một phần sức nặng của NATO. Đồng thời, Moskva không coi mối quan hệ với Bắc Kinh là một liên minh quân sự vững chắc (và khó có thể tưởng tượng rằng sẽ như vậy trong tương lai), nghĩa là chính quyền không thể dựa vào lực lượng hạt nhân chiến lược của Trung Quốc để tăng cường khả năng ngăn chặn của Nga.
Nga đã duy trì tổ hợp vũ khí hạt nhân của mình qua thập niên 1990 và sau đó phát triển thêm, đất nước này chắc chắn có khả năng mở rộng lực lượng hạt nhân chiến lược với tốc độ tương đương với Mỹ (nơi ngành công nghiệp này đã sụp đổ, khiến việc nối lại sản xuất đầu đạn nhiệt hạch quy mô lớn bị trì hoãn đến giữa thập niên 2030). Tuy nhiên, sự tăng trưởng này sẽ đòi hỏi chi tiêu bổ sung cho cả việc mua sắm và duy trì, ảnh hưởng đến ngân sách nhà nước và quốc phòng. Điều quan trọng là đây không phải là một tình thế tiến thoái lưỡng nan giữa súng và bơ: khi chi tiêu quân sự luôn bị giới hạn, mỗi tên lửa bổ sung trong hầm chứa đều có giá bằng các vũ khí khác không được mua và nhân sự không được phân bổ cho các nhánh khác của lực lượng vũ trang. Tuy nhiên, những phi đội máy bay, trung đoàn xe tăng, máy bay không người lái và các tài sản khác này có khả năng tham gia chiến đấu thực sự cao hơn nhiều, và thành công trong chiến tranh thông thường có thể ảnh hưởng đến việc liệu có cần thiết phải leo thang đến các cấp độ xung đột cao hơn hay không.
Từ góc độ của Nga, một kịch bản mà Mỹ mở rộng đáng kể kho vũ khí chiến lược của mình là không mong muốn và nên được tránh, bao gồm bằng cách đề xuất các giải pháp thay thế cho Washington. Với môi trường toàn cầu ngày càng căng thẳng hiện nay, việc cắt giảm thêm vũ khí hạt nhân có lẽ không còn khả thi vào lúc này. Càng như vậy vì Nga đã không thoải mái với việc cắt giảm sâu hơn trừ khi Vương quốc Anh và Pháp tham gia nỗ lực này. Và triển vọng cho một “thỏa thuận hạt nhân toàn cầu” (ít nhất là giữa các nước P5, với Trung Quốc có thể yêu cầu đưa Ấn Độ vào, và Ấn Độ, đến lượt mình, có thể khăng khăng đòi có sự tham gia của Pakistan) trong thập kỷ tới là khá ảm đạm.
Giữa cuộc đối đầu leo thang với Mỹ trong vài thập kỷ qua, lãnh đạo quân sự và chính trị của Trung Quốc rõ ràng hướng tới việc xây dựng lực lượng hạt nhân chiến lược đảm bảo không phải ngăn chặn tối thiểu, mà là ngăn chặn đáng tin cậy và được đảm bảo. Điều này không nhất thiết đòi hỏi đạt được sự ngang bằng nghiêm ngặt (đặc biệt khi các ước tính của Mỹ về 600… 1.000… 1.500… đầu đạn của Trung Quốc cũng bao gồm những đầu đạn được triển khai trên các phương tiện vận chuyển tầm khu vực), nhưng một sự chênh lệch gấp mười lần về số lượng đầu đạn có khả năng tấn công lãnh thổ đối phương là không thể chấp nhận được. Hơn nữa, Trung Quốc bị bao vây bởi một số đồng minh của Mỹ và các căn cứ tiền phương của Mỹ, trong khi nhiều quốc gia khác trong khu vực có mức độ thù địch khác nhau đối với nước này (khi cuộc đối đầu giữa Mỹ và Trung Quốc leo thang, số lượng quốc gia trung lập sẽ giảm, và cho đến nay, sự thay đổi này đã bất lợi cho Bắc Kinh). Có lẽ, Trung Quốc có thể sản xuất hàng loạt tên lửa, nhưng việc sản xuất đầu đạn của họ đang bị tụt hậu vì ngành công nghiệp này được xây dựng dựa trên logic của ngăn chặn tối thiểu. Vì Mỹ có một lợi thế lớn, việc họ gia tăng kho vũ khí sẽ còn gây ra nhiều vấn đề hơn cho Bắc Kinh so với Moskva.
Cân bằng trên chiếc ghế ba chân
Việc giải quyết bài toán hạn chế vũ khí chiến lược trong giai đoạn lịch sử hiện tại là một nhiệm vụ đầy thách thức – không kém, và có lẽ còn khó hơn so với giữa Mỹ và Liên Xô, nơi việc đàm phán các quy tắc của cuộc chơi đã chiếm ít nhất nửa thời kỳ Chiến tranh Lạnh. Sự bất đối xứng được coi là một thách thức và điểm yếu cốt lõi trong tam giác Mỹ–Nga–Trung Quốc, nhưng thay vì cố gắng vượt qua nó bằng cách điều chỉnh các giới hạn số lượng (ví dụ, bằng cách cố gắng xem xét lại Hiệp ước Hải quân Washington năm 1922), có lẽ nên sử dụng nó như một công cụ để giải quyết vấn đề.
Lực lượng hạt nhân chiến lược ngày càng tăng của Trung Quốc đã là một chủ đề nóng trong nhiều năm – chính quyền Mỹ trước đây thậm chí đã thúc đẩy vấn đề này trong các cuộc đàm phán với Nga về việc gia hạn New START. Nhưng trong năm nay, một “kẻ gây rối” mới đã xuất hiện: Vòm Vàng (Golden Dome), một hệ thống phòng thủ tên lửa quốc gia thế hệ tiếp theo của Mỹ với khả năng tấn công từ không gian, được Trump đề xuất sau khi trở lại Nhà Trắng [4]. Sắc lệnh hành pháp được ký vào ngày 27 tháng 1 năm 2025, nêu rõ chính sách “hòa bình thông qua sức mạnh” của Washington, tập trung vào việc bảo vệ công dân và cơ sở hạ tầng quan trọng khỏi các cuộc tấn công bằng tên lửa và trên không, cũng như đảm bảo khả năng tấn công đáp trả an toàn.
Để đạt được điều này, kế hoạch đề xuất triển khai các hệ thống cảm biến dựa trên không gian, các hệ thống đánh chặn giai đoạn phóng được đặt trên quỹ đạo, cũng như khả năng đánh chặn ở giai đoạn giữa và giai đoạn cuối (có thể ám chỉ các tên lửa chống đạn đạo). Sắc lệnh cũng kêu gọi khám phá “các khả năng phi động năng để bổ sung cho việc tiêu diệt động năng các tên lửa đạn đạo, siêu thanh, tên lửa hành trình tiên tiến và các cuộc tấn công trên không thế hệ tiếp theo,” điều này có thể được hiểu là bật đèn xanh cho việc tiếp tục các thí nghiệm trước đây với laser và là dấu hiệu rằng các tên lửa chống đạn đạo (hiện bao gồm cả những tên lửa được gắn trên vệ tinh) vẫn là phương tiện đánh chặn chính ở giai đoạn này. Sự khác biệt chính giữa Vòm Vàng được đề xuất và hệ thống phòng thủ tên lửa quốc gia hiện tại của Mỹ là mục tiêu được nêu rõ là bảo vệ chống lại không chỉ “các quốc gia bất hảo” mà còn các đối thủ ngang tầm và ngăn chặn một “cuộc tấn công giá trị đối kháng” [5].
Kiến trúc của Vòm Vàng vẫn chưa rõ ràng sau ba tháng kể từ khi được công bố. Thực tế, khái niệm này dường như còn mơ hồ ngay cả với người đề xuất: Lầu Năm Góc vẫn đang thu thập các đề xuất từ ngành công nghiệp và khó có thể hoàn thiện thiết kế của hệ thống tương lai trong vòng chưa đầy một năm. Tuy nhiên, các đề xuất bị rò rỉ từ ngành công nghiệp làm dấy lên nghi ngờ liệu mục tiêu táo bạo của Trump chủ yếu là một động thái tuyên truyền hay là điều mà chính quyền thực sự có ý định theo đuổi.
Vào cuối tháng 3, công ty Booz Allen Hamilton đã công bố một khái niệm về một chùm “lên đến 2.000” vệ tinh, được gọi là Brilliant Swarms, sẽ đóng vai trò kép là cảm biến phát hiện phóng và đánh chặn. Chúng được cho là sẽ được đặt trên quỹ đạo cực ở độ cao từ 300 đến 600 km. Mỗi vệ tinh sẽ nặng từ 40 đến 80 kg, giúp chùm vệ tinh này được triển khai nhanh chóng. Ý tưởng và thậm chí tên gọi dường như là một sự gật đầu với dự án Brilliant Pebbles, một yếu tố trung tâm của Sáng kiến Phòng thủ Chiến lược (SDI), được chọn vào cuối những năm 1980 là một trong những dự án khả thi nhất để triển khai. Tuy nhiên, tính khả tín của đề xuất từ Booz Allen Hamilton là đáng nghi ngờ – nó dường như vay mượn rất nhiều từ khái niệm SDI ban đầu, được tô vẽ bằng các từ ngữ hiện đại như AI, học máy, các siêu chùm vệ tinh kết nối, và nhiều hơn nữa.
“Pebble” ban đầu có khối lượng tương đương, nhưng khoảng 90% là nhiên liệu (về cơ bản, vệ tinh đánh chặn Brilliant Pebbles là một tên lửa nhỏ gọn với khả năng dẫn đường hồng ngoại, được chứa trong một thùng có tấm pin mặt trời nhỏ). Một vệ tinh trong “chùm” hiện đại sẽ cần mang theo các hệ thống liên lạc giữa các chùm, cảm biến nhận thức tình huống không gian (như các nhà phát triển tuyên bố là khả năng chống vệ tinh), công cụ phát hiện và nhắm mục tiêu tên lửa, và một máy tính trên tàu. Những thành phần này làm giảm tỷ lệ khối lượng của vệ tinh dành cho động cơ và nhiên liệu, từ đó giới hạn khả năng tăng tốc mà nó có thể đạt được.
Khẩu hiệu “AI sẽ cho phép chọn vệ tinh ở vị trí tốt nhất để tấn công” trông giống như thứ được tạo ra một cách vụng về bởi chính trí tuệ nhân tạo. Một chùm như vậy sẽ không gặp khó khăn trong việc quyết định kích hoạt vệ tinh nào: mọi đơn vị có cơ hội thành công dù nhỏ nhất cũng nên cố gắng đánh chặn một ICBM. Mặc dù “2.000 vệ tinh trên quỹ đạo” nghe có vẻ ấn tượng, nhưng thực tế chúng sẽ được phân bố đều khắp toàn cầu. Theo các mô hình tính toán, chỉ có từ bốn đến bảy vệ tinh sẽ ở trên bầu trời Trung Quốc tại bất kỳ thời điểm nào. Trong một kịch bản mà các vụ phóng thậm chí chỉ diễn ra liên tiếp một chút, sẽ không có thời gian để lựa chọn – không phải trí thông minh trên bo mạch của bộ đánh chặn, mà các đặc tính động lực của nó mới là yếu tố quan trọng. Nhưng điều này không có gì đáng ngạc nhiên, khi các tác giả không phải là kỹ sư mà là các chuyên gia tư vấn và an ninh mạng.
Ít thông tin hơn về các đề xuất từ các công ty chuyên về công nghệ không gian. Ví dụ, Sierra Nevada được cho là đã đề xuất các trạm quỹ đạo lớn hơn hoạt động như “kho đạn” chứa nhiều bộ đánh chặn, có thể được hỗ trợ và cung cấp bởi Dream Chaser – một tàu con thoi đang được công ty phát triển. Boeing dự định sử dụng các tàu con thoi quân sự nhỏ X-37B của mình để thử nghiệm các phần khác nhau của Vòm Vàng và huy động các công ty con của mình vào việc phát triển các vệ tinh có khả năng phát hiện và theo dõi tên lửa.
Vì những lý do rõ ràng, các báo cáo truyền thông cho biết đề xuất của SpaceX nổi lên như một ứng cử viên hàng đầu. Các chi tiết bị rò rỉ cho thấy công ty của Elon Musk đã đưa ra kế hoạch triển khai từ 400 đến hơn 1.000 vệ tinh do chính họ thiết kế, có khả năng phát hiện tên lửa và theo dõi chuyển động của chúng (có khả năng dựa trên nền tảng Starshield, một biến thể của vệ tinh liên lạc Starlink). Ngoài ra, một đội ngũ riêng biệt gồm 200 vệ tinh tấn công dự kiến sẽ được xây dựng bởi một công ty khác. Vì số lượng của chúng ít như vậy, rõ ràng mỗi đơn vị sẽ được trang bị nhiều bộ đánh chặn để bắn hạ các phương tiện sau giai đoạn phóng hoặc các đầu đạn sau giai đoạn tăng tốc của tên lửa. Tuy nhiên, do sự phân tán của chùm đánh chặn trên toàn cầu, hệ thống này sẽ không thể chống lại bất cứ thứ gì hơn một cuộc tấn công nhỏ.
Và nếu thiết kế của hệ thống phản ánh yêu cầu của khách hàng (mà có lẽ được Musk biết rõ), điều này mở ra một số cách diễn giải. Cách chính là – nhận thức được chi phí khổng lồ, sự phức tạp và các rủi ro tiềm tàng (về phản ứng của đối thủ), Mỹ một lần nữa đang tạo ra một hệ thống với khả năng hạn chế, ngay cả khi cố gắng xây dựng một lá chắn phòng thủ tên lửa toàn cầu toàn diện. Tuy nhiên, lần này, nó cũng dường như có liên quan trong một cuộc đối đầu với các cường quốc hạt nhân lớn.
Hệ thống này không được thiết kế để cung cấp khả năng phòng thủ đảm bảo chống lại một cuộc tấn công tên lửa hạt nhân lớn được phối hợp – các đợt phóng đồng loạt từ các khu vực định vị sẽ áp đảo khả năng phòng vệ của các vệ tinh. Lá chắn không gian cũng có thể bị xuyên thủng bằng các phương tiện đặc biệt, vốn đã được thảo luận từ những năm 1980 và bao gồm từ các vũ khí laser dựa trên mặt đất, tương tự như Peresvet của Nga, đến các vụ nổ hạt nhân ở độ cao lớn. Bây giờ khi Mỹ đang tiến tới việc tái giới thiệu các khái niệm của thời kỳ đó với công nghệ hiện đại, Nga (và Trung Quốc, nước chắc chắn đã nghiên cứu vấn đề này) cũng có thể xem xét lại những ý tưởng cũ này. Tự nhiên, có rủi ro đối với hiệu quả của một “đòn tấn công trả đũa sâu” (một cuộc tấn công được phóng sau khi đầu đạn của đối phương đã bắn trúng mục tiêu của chúng bằng cách sử dụng các tài sản còn sót lại), nhưng Moskva và Bắc Kinh đang chuyển hướng trong học thuyết hạt nhân của họ theo hướng chiến lược phóng khi cảnh báo (tung ra một đòn tấn công khi tên lửa của kẻ thù vẫn đang ở trên không). Sự thay đổi này ít được thúc đẩy bởi các hệ thống phòng thủ tên lửa hơn là bởi những tiến bộ trong các vũ khí chính xác cao phi hạt nhân, bao gồm các hệ thống “siêu thanh”.
Vòm Vàng, trong cấu hình đầy đủ dựa trên công nghệ hiện tại và với sự cân nhắc đến các khả năng xuyên thủng phòng thủ tên lửa mà các cường quốc tên lửa lớn sẽ phát triển, sẽ chỉ có thể đánh chặn một phần của một đợt tên lửa được phóng bởi một đối thủ “ngang tầm hoặc gần ngang tầm”. Đây là nơi mà mục tiêu được nêu của hệ thống bắt đầu nghe có vẻ không trung thực: cách tiếp cận này gần như vô nghĩa đối với việc phòng thủ chống lại các cuộc tấn công giá trị đối kháng. Đối với một khu vực đô thị lớn, việc bị trúng năm hay mười lăm đầu đạn không tạo ra nhiều khác biệt. Với các đám cháy, sự phá hủy và sự sụp đổ của các dịch vụ y tế cho những người bị thương là những vấn đề chính, số lượng thương vong sẽ không tỷ lệ với tổng công suất megaton.
Khi nói đến phòng thủ chống lại các cuộc tấn công nhằm vào những điểm trọng yếu, nơi mỗi mục tiêu nhỏ, được bảo vệ phải được đánh trúng với độ chính xác cao, việc thêm một “hệ số giảm” làm tăng đáng kể số lượng phương tiện vận chuyển cần thiết đến mức khiến cuộc tấn công trở nên không khả thi trong giai đoạn lập kế hoạch. Vì vậy, mục đích thực sự của Vòm Vàng có thể không phải là “bảo vệ công dân” mà là đảm bảo “khả năng tấn công trả lại an toàn”. Như nhiều thập kỷ trước đây, sự đảm bảo này sẽ củng cố an ninh lẫn nhau của các siêu cường. Mỹ cũng sẽ cảm thấy ít dễ bị tổn thương hơn trước các quốc gia mới sở hữu vũ khí hạt nhân, mặc dù không bất khả chiến bại đến mức mạo hiểm với các hành động liều lĩnh: thậm chí một tên lửa duy nhất vượt qua được phòng thủ trong một xung đột với Triều Tiên sẽ là không thể chấp nhận được.
Nếu Mỹ chọn cách giải quyết thách thức của hai đối thủ tiềm tàng không phải bằng cách mở rộng kho vũ khí mà bằng cách tăng cường khả năng chống chịu của lực lượng hạt nhân chiến lược của mình [6], đó sẽ là một kết quả tốt hơn cho Nga, vì nó sẽ không dẫn đến sự vượt trội đe dọa của Mỹ về khả năng tấn công. Tự nhiên, cách tiếp cận này chỉ khả thi miễn là Moskva vẫn tự tin vào khả năng của lực lượng hạt nhân chiến lược của Nga để thực hiện một cuộc tấn công đáp trả đủ mạnh để đảm bảo ngăn chặn. Điều này sẽ đòi hỏi tiếp tục nỗ lực để nâng cao khả năng chống chịu của lực lượng hạt nhân chiến lược, bao gồm bằng cách bảo vệ một số khu vực bằng các hệ thống phòng thủ chống tên lửa và không gian.
Nếu Moskva và Bắc Kinh quyết định rằng họ có thể thể hiện sự thông cảm đối với nỗ lực của Mỹ để đảm bảo an ninh của chính mình, bước này phải được đáp lại. Washington không nên khăng khăng đòi cắt giảm mạnh mẽ các vũ khí hạt nhân chiến thuật của Nga và Trung Quốc (về cơ bản là các vũ khí có tầm “nội lục địa”), vì chúng không phải là mối đe dọa trực tiếp đối với Mỹ. Vũ khí hạt nhân chiến thuật là một phương tiện cân đối để đối phó với NATO (bao gồm các cường quốc hạt nhân: Vương quốc Anh và Pháp), cùng với Hàn Quốc và Nhật Bản (các quốc gia ngưỡng hạt nhân), và các lực lượng triển khai tiền phương của Mỹ [7]. Hơn nữa, với thực tiễn triển khai tiền phương này, các phương tiện vận chuyển của Mỹ với tầm “nội lục địa” tạo ra một mối đe dọa ngay lập tức và chiến lược. Lý tưởng nhất, Mỹ nên giới hạn chúng ở khả năng hiện tại (chẳng hạn như bom trọng lực) hoặc ở số lượng rất nhỏ các loại mới (nếu được phát triển, chẳng hạn như chương trình tên lửa hành trình phóng từ tàu ngầm (SLCM-N)) để chúng chỉ phục vụ như các công cụ chính trị để duy trì các cam kết liên minh như một phần của “ngăn chặn mở rộng” hoặc như các công cụ cho các cuộc tấn công tín hiệu đối xứng, đơn lẻ.
Việc giải quyết vấn đề cân bằng trên một chiếc ghế ba chân – đặc biệt là một chiếc ghế với những chân không đều – không phải là điều dễ dàng, nhưng có hy vọng nếu các bên tham gia vào đối thoại tích cực, như Nga và Trung Quốc đã đang làm. Điều này có lẽ sẽ có nghĩa là từ bỏ mô hình (không hoàn hảo) đối xứng của Chiến tranh Lạnh giữa Mỹ và Liên Xô để chuyển sang một cách tiếp cận phản ánh các nhu cầu, khả năng, và hạn chế đa dạng của tất cả các bên liên quan./.
Biên dịch: Bùi Toàn
Tác giả Alexander Yermakov là Nghiên cứu viên tại Viện Kinh tế Thế giới và Quan hệ Quốc tế Primakov thuộc Viện Hàn lâm Khoa học Nga.
Bài viết thể hiện quan điểm riêng của tác giả, không nhất thiết phản ánh quan điểm của Nghiên cứu Chiến lược. Mọi trao đổi học thuật và các vấn đề khác, quý độc giả có thể liên hệ với ban biên tập qua địa chỉ mail: [email protected]
